Тапталга уйдаран

Көҥүл тустууга Герман, Александр, дуобакка Станислав Контоевтар курдук үс аан дойду чөмпүйүөнэ оҕолордоох Степан, Варвара Контоевтар олохторо мүччүргэннээх, көрүдьүөс түгэннэринэн толору. Аҕалара, эһэлэрэ Степан Степанович Горнай улууһун Маҕараһын оскуолатыгар күнүһүн физруктуурун быыһыгар, киэһэ өттүгэр оҕолору тустуунан уонна дуобатынан дьарыктаан, спорка уһуйан, аан дойду алта чөмпүйүөнүн таһаартаабыта улахан ситиһиинэн буолар. Ийэлэрэ, эбэлэрэ Варвара Иосифовна физика учуутала, оскуола дириэктэрэ, нэһилиэк баһылыга.

(Салгыыта. Иннин хаһыат ааспыт нүөмэригэр аах)

Аан дойду чөмпүйүөннэрин дьиэ кэргэнэ

Горнай Солоҕонуттан төрүттээх-уустаах дьиэ кэргэн ийэтэ, эбэтэ Варвара Иосифовна Контоева (Михайлова) оҕо эрдэҕиттэн уол оҕо курдук иитиллибит. Ийэтэ ыанньыксыт, аҕата от-мас үлэһитэ этилэр. Төрөппүттэрэ дьону убаастыырга үөрэппиттэр. Аҕалара, эһэлэрэ Степан Степанович Контоев төрүт-удьуор Маҕарас киһитэ. Бэрдьигэстээх оскуолатыгар, онтон Хабаровскай институттарыгар Варвара – физматка, Степан физкультурнайга биир кэмҥэ үөрэммиттэр. 1973 с. төрөппүттэрэ, нэһилиэктэрин дьоно, оскуола учууталлара харчынан көмөлөһөннөр, Хабаровскайга студенческай сыбаайба оҥорон холбоспуттар. Үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэнэр биир дойдулаахтара Николай Гаврильевич Ефремов, Петр Иннокентьевич Васильев тамадалаан, салайан, көрдөөх-нардаах уруу буолбут. Улахан уоллара Герман Хабаровскайга төрөөбүт. Киэҥ харахтаах, олох ытаабат уол үһү. Бэккиһээннэр, баарын-суоҕун билээри, сытар хоһугар киирэн көрөллөрө үһү. Оҕо төрүүр балыыһатыгар соҕотох уол буолан, “единственный жених” дэппит. Эдэр ыал оһоҕунан оттуллар эргэ мас дьиэҕэ биир кырдьаҕас эмээхсиҥҥэ оһох оттон, дьиэтин-уотун сууйан, ас астаан, куортамнаһан олорбуттар. Германы устудьуоннар оҕолооннор, судаарыстыбаннай эксээмэннэрин туттартаабыттар. 1973 с. Варвара Иосифовна Маҕараска – математика учууталынан, онтон, методикаҕа күүстээҕэ биллэн, завуһунан үлэлээбит.
Уолаттара кыра эрдэхтэринэ ийэлэрэ төрүт солото суох, тэтэрээт бэрэбиэркэтэ, ас астааһына. Инньэ гынан аҕалара уолаттарын спорт саалатыгар илдьэ барара. Ийэлэрэ үс сыл дириэктэрдээн, оскуолаҕа 16 сыл үлэлээбитин кэннэ, хаһаайыстыбаннай уонна уопсастыбаннай үлэҕэ сыстаҕас, дьону кытта ылыннарыылаахтык кэпсэтэр диэн нэһилиэк баһылыгынан талыллан, 18 сыл ситиһиилээхтик үлэлиир. Оҕолор бары сүөһү көрүүтүгэр үөрүйэхтэр, ынахтарын бэйэлэрэ ыыллар. Сатабыллаах, хайа да үлэттэн иҥнэн-толлон турбат, туһа-көмө дьоно буола улааталлар. Ол сиэринэн, улахан спорка ситиһиилэрдэммиттэрэ. Кэлин, ийэлэрэ ыарытыйан, сүөһүлэрин эспиттэрэ. Хатаска көспүттэригэр, биир дойдулаахтара соһуйан эрэ хаалбыттара.

Контоевтар аҕа баһылыктара, аҕалара, эһэлэрэ Степан Степанович бу балаҕан ыйын 16 күнүгэр лоп курдук 80 сааһын томточчу да туоллар, эдэрдии көрүҥнээх. Эрчимин ыһыктыбакка сылдьар. Ис-үөс диэн ханан да сыстыбатах, барыта былчыҥ. Дьэ, бэрт дэлэй, сэргэх сэһэннээх-сэппэннээх, хайа да киһини чуҥкуппат үтүөкэн киһи. Үс сыл ньиэмэстэргэ билиэҥҥэ сылдьыбыт таайа Степан үбүлүөйдээх 60 сааһын туолбутугар “60 саас диэн саас буолбатах, 60-ум эрэ диир буол” диэн үөрэтэ былаан эппитэ өйүгэр хатанан хаалбыт. Аҕата сэрии бэтэрээнэ, 1-кы группалаах инбэлиит, бэйэтин кыанар, оҕолору туһуннарара, сүүрдэрэ үһү. Онон “миэхэ аҕам дьоҕура бэриллибит” диэн кэпсиир Степан Степанович. Кини такайыытынан спордунан дьарыктаммыт. Ийэтэ сааһын тухары Маҕарастан 20 көс тэйиччи Улуу Сыһыы диэн былыргы таҥара дьиэлээх сиргэ олорбут. Уруккута 200-кэ ыаллардаах улахан нэһилиэк эстибит. Тимир, мас уустара уутуйан үөскээбит дойдулара. Степан ийэтинэн эһэтэ куолакал тыаһатааччы, ыраахтааҕыттан мэтээллээҕэ үһү. Оттон бэйэтэ аныгы киһи быһыытынан кытаанах санаалаах буолаары, быраҕыллыбыт, кураанахсыйбыт дэриэбинэ таҥаратын дьиэтигэр соҕотоҕун хоноро.

Бастаан, 11 кылааска диэри, интэринээккэ олорон тустуунан, дуобатынан үлүһүйэн дьарыктаммыт. Улуу Сыһыыга диэри 20 көһү сатыы сылдьар. Оннооҕор 5 кылааска үөрэнэр сылыгар соҕотоҕун тиийэн, ийэтин куттаабыт. “Айылҕа оҕотобун диэн кыбыстыбакка этэбин”,– диир. Фронтовик-буойун аҕата “ыарыһах буолума, тустуунан дьарыктан, аармыйаҕа бардаххына атаҕастатыаҥ суоҕа”,– диирин толорбут. Интэринээт оҕолоро сарсыарда туруохтарыгар диэри 1,5 чаас штанганы, гантели көтөҕүөлээн былчыҥнарын сайыннарбыт.  Урут хотторор бэйэтэ, күүстэнэн-уохтанан, оройуонугар оҕолору, онтон, улахан дьону кыайталыыр буолбут. Карповтаах соҕуруу барбыт кэмнэригэр түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабыт.

Аармыйаҕа 1-кы разрядтаах тустуук буолан тиийбит. Биирдэ, “суол биэрбэтиҥ” диэн баайсан, 80 кг бөдөҥ “дед” Степаны уолугуттан ылан өрө ыйаан таһааран эрдэҕинэ, “кочерга” приемунан бетон сиргэ быраҕан кууһуннарбытыгар, киһитэ дөйөн хаалбыт. Нөҥүө күнүгэр рядовой Контоев физподготовка начаалынньыгын солбуйааччытынан  анаммытын туһунан батальон хамандыырын бирикээһэ тахсыбыт. Уокуругар тустан бастаталаабыт. Дивизиятын чемпионатыгар муҥурдааҕын эпэрээссийэлэтэн  кыттыбатах. Армия Спортивнай Кулуубугар барыахтааҕа хаалбыт. Ол сыалын-соругун уола Герман ССРС Сэбилэниилээх Күүстэригэр чөмпүйүөннээн  толорон, аҕатын үөрдүбүт.

Варята хайыһардьыт, кыыс да кыыс, иирэ талах курдук имигэс эбитэ үһү. Математикаҕа көмөлөһүннэрээри түөрт-биэс уол батыһа сылдьаллар эбит. Инньэ гынан сөбүлүү көрбүт кыыһыгар чугаһаабатах. Арай аармыйаҕа сулууспалыы сылдьан сурук ыыппыт. Өктөөп бырааһынньыгар хардатын ылан улаханнык үөрбүт. Үс сылы быһа суруйсубуттар. Оннук биирдэ да көрсүбэккэ сылдьан таптаспыттар. Холбоһон ыал буолан олордохторуна, Балбаарата түүн туран хочуолунайдары бэрэбиэркэлии барар, арыгыһыттар айдаарыстахтарына эмиэ Балбааратын ыҥыраллар. Оннук кытаанахтык үлэлээбит.

Степан Степанович 20 сыл “Факел” сайыҥҥы үлэ-спорт лааҕырыгар оҕолору уонна уолаттарын иитэн-үөрэтэн, үс төгүл матассыыкыл пуондатынан бириэмийэлэммит. Нэһилиэгэр аан дойду алта чөмпүйүөнэ тахсарыгар төһүү буолан турар. Оҕолорун айылҕалыын алтыһарга уһуйда. Билигин бары сорсуннаах булчуттар. Тустуунан дьарыктанааччыларга сүбэтэ-амата үгүс. Ыйааһын түһэриитин улахан тулуур эрэйиллэр сыралаах үлэнэн ааҕар. Хатаска тиийэн оҕо спортоскуолатыгар хайыһар тренеринэн таһаарыылаахтык үлэлиир. Үс төгүл сайабылыанньа суруйан, Алданнааҕы хайыһар киинин дириэктэрэ М.Н. Скупой ыытымаары, нэһиилэ илии баттаата.

Улуу Сыһыыга соҕотоҕун олорор ийэтин аһынан сылгыһыттаабыта. Алаастарга күрүө туттаран, хаһаайыстыбаны өрө тардыспыта. Онон улааппыт өтөҕүттэн дьон көһөн барбыттарыттан сүрдээҕин хомойор. Таҥара дьиэтин дойду киэргэлинэн ааҕар. Хата кыра уола Александр реставрация ыыттаран чөлүгэр түһэртэрдэ. Билигин Улуу Сыһыыга куолакаллар ыраахха диэри дьону ыҥыра-угуйа лыҥкыныыллар.