Кэрэхсэбиллээх дьарык — кэлиэксийэһит

Алтынньы 12 күнүгэр Дьокуускайга “Куруһаалаҕа” буолбут кэлиэксийэһиттэр “Ленские клады” дьаарбаҥкаларыгар сырыттым. Кэлиэксийэһит диэн – туһугар умсугутуулаах, дьаныары, дьулууру, харчыны да эрэйбэхтиир дьарык. Сүрүнэ, баар буола сылдьыбыты, историяны, араас бэлиэ түгэннэри үйэтитэрэ сыттаҕа!

Николай Пономарев, куорат олохтооҕо, төрдө – Чурапчы:

– Ыал буолуохпуттан, 1977 сылтан, сылабаартан саҕалаан, иһит-хомуос, харчы хомуйабын. Былыргы өбүгэлэрим тутта сылдьыбыт остуоллара-ыскааптара барыта баар. Эбэттэн-эһэттэн хаалбыт маллары барытын кэриэс-хомуруос гынан, бырахпакка, илдьэ сылдьабын. Ыал буолан олоруохпутуттан туттубут малбыт да бэйэтэ билигин “ретро” буолан эрдэҕэ.

Альбина Михайловна, Марха олохтооҕо, Суоттуттан төрүттээх, медик идэлээх:

– 2010 с. кумааҕы салпыакканы мунньабын, 2 тыһ. курдук буолбута. Ону, тиэмэтэ суох мустахпына ыраатыыһы диэн, балтыларбар биэрэн баран бэйэбэр Саҥа дьыл эрэ киэннэрин хааллартым 500-чэҕэ тиийдэ. Бүгүн олус кэрэ салпыаккалары булан, астынан аҕай турабын (Ис иһиттэн үөрэн, сырдаан туран көрдөртүүр). Ботуччу булумньу! 40-тан тахса. Бэйэм эмиэ бэлэхтээн, дьону да үөртүм. Омук салпыаккаларын эмиэ мунньабын. Кэһии гынан аҕалаллар. Новай Зеландияҕа олорор балтым бүтүн паачканы ыыппытын сороҕун дьоҥҥо бэлэхтиибин. Бүгүн эмиэ былдьаһыгынан ыллылар. Саҥа дьыл чугаһыгар маҕаһыыннары кэрийэн көрдөөччүбүн. Биирдиилээн эмиэ атыылааччылар. Тыаҕа олорон быыстапкалыырым, олус үчүгэй этэ. Кэргэним ардыгар буойсар: “Туох ааттаах “бөҕүн” мунньаҕын, салпыакка тус аналыгар туттуллуохтаах!”. Ону мин: “Өллөхпүнэ, аналыгар туттаар”,– диэн күлсэбит. Оттон, кырдьык, хас эмэ дьааһык буоллаҕа.

Семен Иванов, Чурапчыттан киирбит:

– Екатерина Вторая саҕанааҕы уонна былыргы, Кытай 11-с үйэтээҕи Син династиятын харчыларын илдьэ кэллим. Кытай харчыта Саха сиригэр элбэхтик көстөр. Кытайы кытта атыы-тутуу күүскэ барар эбит.

– Масаха “Хэйхэ – сахалар куораттара” диирэ бу күннэргэ киэҥник тарҕанна дии.

–“Сахалян” диэн эбит. Ити – кырдьык. Улахан манньыаттар нууччалар кэлиэхтэриттэн баар буолбуттар. Оттон бу – Православие кириэстэрэ. Боруонсалар. 30-с сс. бэлиитикэ уларыйан, манныктары быраҕаттаабыттара, билигин үгүстүк көстөр. Сороҕун тоһутан быраҕаллар эбит. Кэннигэр малыыппалаах. Сорох сибэкки ойуулаах буолар. Былыр, 17 үйэлэртэн, ыал аайы Таҥара муннугар тура сырыттаҕа. Оттон бу – 18-с үйэ биһилэхтэрэ. Дьиҥ сахалыы харысхал ойуулаахтар. Маннык биһилэх суруллубута литэрэтиирэҕэ суох, археологтар дьон көмүүтүттэн эрэ булаллар уонна бу миэннэрин курдук, сиргэ түспүт, сүтэрбит биһилэҕи булуохха сөп. Бу былыргы хатат курга иилинэргэ анаан оҥоһуллубут. Бу – үрүҥ көмүс, былыргы сүрэх кириэс. Илин кэбиһэри кытта киэргэл тэҥэ кэтэр буолбуттар.

– Биһилэхтэриҥ, кириэстэриҥ даҕаны өрдөөҕүлэр. Эргэ малы-салы хомуйар аньыы, сэрэхтээх дииллэр. Хайдах эрэ ыраастанаҕын эҥин дуу?

– Былыргы тэрил, төттөрүтүн, үөрэр. Иккис олоҕун олорор буоллаҕа. Сир анныгар, туһата суох сытара дуу, күн сырдыгар, дьон көрүүтүгэр, туһаныытыгар тахсара дуу?

– Итинник эмиэ өйдүөххэ сөп эбит. Мааҕыҥҥыттан ааһан иһэн иһиттэхпинэ, атастаһыы, атыы-тутуу бэркэ барда быһыылаах? (Дьон сэргээн, ылардыы көрөрүн, сыана түһэрсэрин истибит буолан ыйытабын)

– Харчылары, бу кыра сээкэйдэри кыралаан атыылыыбын. Бу – сэдэх биһилэхтэр атыыламматтар. Көрдөрүүгэ аҕалбытым.

Юрий Щукин, Дьокуускай олохтооҕо:

– Төрдүм – Таатта. Куораттааҕы киин балыыһаҕа столяр-плотниктаабытым. 1979 с. спорт тиэмэтигэр сыһыаннаах значогу хомуйан, быһа холуйан 4,5 тыһ. тиэртим. Бастаан футбол киэниттэн саҕалаан баран, сыыйа спорт көрүҥүн барытын хаппытым. Сувенирдар да бааллар. Бу пионер-хомсомуол киэннэрин атастаһыкка аҕаллым. Хас биирдии кэлиэксийэһиккэ “атастаһар пуондалаах” буолар. Манныгы мунньар киһи кэллэҕинэ, “спорт киэнигэр атастаһыахха” диэн буолар.

– Ордук киэн тутта көрдөрөрүҥ ханныгый?

– Оннугум элбэх. Былыргы ГТО значоктара, бастакы эрэсэрээттэр бааллар, 40-50 сыллааҕылар. Быһата, төһөнөн былыргы да, оччонон ордук. Анал офис туттубутум. Онно кэлиэксийэм барыта сааһыланан сытар.

– Тоҕо чуо спорт тиэмэтин талбыккыный? Спортсмеҥҥын?

– Эдэрбэр тустарым. Улахан ситиһиим – Роман Дмитриев бирииһигэр 1986 с. Ытык Күөлгэ буолбут күрэххэ иккис миэстэлэммитим. Билигин бэтэрээннэргэ тустабын. Өрөспүүбүлүкэҕэ иккитэ бастаабытым. Значок мунньааччылар өрөбүл аайы Кулаковскай киинигэр көрсөбүт. Атастаһабыт, ким тугу булбутун кэпсиир. Кэлиҥҥинэн тэрээһин аайы ыҥырыыга сылдьабыт. Дьон олус сэргиир буолла. Оҕолор мунньан эрэллэр.

Суруналыыс кэлиэксийэһиттэр

Кэлиэксийэһиттэр ортолоругар суруналыыстар эмиэ бааллар. Өр сылларга СӨ Суруналыыстарын сойууһун салайбыт, билигин “Ил Түмэн” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Галина Бочкарева Саҥа дьыллааҕы аккырыыккаларын кэлиэксийэтигэр 5 тыһ. тахса, о.и. үйэ анараа өттүгэр тахсыбыт аккырыыккалаах. Москубаҕа устудьуоннуу сылдьан 1987 с. саҕалаабытын кэпсээччи. “Эдэр сааска”, “Саха сиригэр” суруналыыстаабыт Вера Макарова уонна “Хатан” оҕо сурунаалыгар эрэдээктэрдээбит, билигин Тыл институтугар үлэлиир Егор Николаев – чуорааннары мунньалларын өйдүүбүн.

Бу тэрээһиҥҥэ “Кыым” хаһыат спорду, историяны сырдатааччыта, дьоҕус халандаардары мунньар Федор Рахлеев, “Ситим” медиа-бөлөх салайааччыта Андрей Шилов кытыннылар. Фотограф Василий Пак значогун, харысхалын кэлиэксийэтин атастаһан, сүүрэ-көтө сылдьара.

“Кэскил” хаһыакка үлэлээбит Александр Васильев–Көрдүгэн Саха сирин туһунан значоктарын мунньар. Александр Васильевиһы 1983 с. Петр Иннокентьевич Попов диэн значоктар эскиистэрин оҥорор худуоһунньук Саҥа дьылга ыҥыран, 50 значогу бэлэхтээбит. Билигин быһа барыллаан  6 тыһ. кэриҥэ значоктааҕын эттэ. Фалеристар хас нэдиэлэ аайы көрсүһэр, “баайдарын” ылсар-бэрсэр, атастаһар үгэстээхтэрин кэпсиир. Тэрээһиҥҥэ Александр Васильевич 1,5 тыһ. солк. харчыга өрөспүүбүлүкэ биир нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕун анал бэлиэтин «булан», үөрүүтэ үрдээн сылдьарын үллэһиннэ. Бу – кэлиэксийэһиккэ улахан табыллыы.

Көхтөөх уопсастыбанньык, 107 кинигэлээх, “Спортивная Якутия”, “Спорт Якутии” уонна “Саха спорт” сурунаалга үлэлээбит Владислав Коротов:

– Бүгүн “Святое Евангелие на якутском языке” диэн 1898 с. Казань куоракка тахсыбыт сэдэх кинигэни булан үөрэн олоробун. Бибилэтиэкэбэр биир үчүгэй бэлэх буолла. Митрополит Иннокентий Вениаминов таһааттарбыт буолуон сөп. Саха алпабыыта айылла илигинэ, Новгородов быдан иннинэ, бэйэлэрин алпабыыттарынан таһаарбыттар. Холкутук ааҕыллар. Маннык сэдэх кинигэлэри мунньабын. Омук сирин, Сэбиэскэй уонна аныгы Арассыыйа кумааҕы харчыларын, манньыаттары эмиэ хомуйабын. 150-тан тахса дойду кумааҕы харчыта, 250-тан тахса дойду манньыата баар. Онон бэйэбин “мульти-валютнай миллиардербын” дэнэбин (күлэр). Оскуола сылларыттан саҕалаан баран тэйэ сылдьыбытым. 2016 с. ылсан туран мунньар буоллум. Доҕотторум көмөлөһөллөр. Кэлиэксийэм үс гыммыт биирэ – бэлэх. Лотерея билиэттэрин мунньабын. Көр бу: Сэбиэскэй кэмҥэ “Норуоттар икки ардыларынааҕы суруналыыстар лотереялара” диэн баара.

Оҕо сылдьан маарканы, испиискэ этикеткаларын, пластинкалары, кинигэлэри мунньар этим. Кэргэним чуораанчыктары мунньар. Кыыспыт кыра сылдьан сотор эрэһииҥкэлэри (ластик) мунньара. Ол саҕана Саха сиригэр соҕотох этэ. Улаатан баран сэҥээрбэт курдук да, кэлиэксийэтэ баар.

Маннык быыстапкалары “Коллекционеры Якутии” РОО тэрийэр, аҕыста сийиэстээн турабыт. Кэлиэксийэһиттэр өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай олоҕор биллэр-көстөр оруолланан эрэллэр. Эрдэ түмсүүлэммит Уус Алдан кэлиэксийэһиттэрэ быйыл 30 сылларын бэлиэтээтилэр. Сунтаарга эмиэ бөлөх тэринэн, сотору-сотору быыстапкалыыллар. Онон үчүгэй, сонун хамсааһыннар буола тураллар.

– Хаартыска-биидьийэ тэриллэрин эмиэ мунньаргын билэбин.

– “Прометей” түөлбэтигэр баар “Ретро-музейга” туттараары испииһэктээбитим, 400-чэкэ көрүҥ хаартыскаҕа түһэрэр, бэчээттииргэ, киинэ устарга туттуллар тэриллээх эбиппин. Онтум түмэлгэ 1/3 эрэ баппыта, уоннааҕытын ыскылаакка уурбутум. Онтон атын уурар сирим суох. Уопсайынан, куоракка кэлиэксийэһиттэр бастайааннай быыстапкалыыр дьиэлэрэ баара буоллар, үчүгэй буолуо этэ. Дьокуускай куорат историятын музейа бэйэтэ да дьоҕус иэннээх.