20.05.2021 | 14:58

Артемьев далаҕа

(Далаҕа — кутталлаах, күүстээх)
Артемьев далаҕа
Ааптар: Наталья Кычкина
Бөлөххө киир

Бүгүҥҥү нүөмэртэн гражданскай сэрии тиэмэтигэр киирэбит. Маныаха биһиги хаһыаппытын кытта үлэлэһэр, сүбэ-ама буолар “Арассыыйа – мин историям” музей үлэһитэ Виктор Борисов көмөтүгэр махтанабыт. 
Гражданскай сэрии диэн биир дойду иһигэр икки эбэтэр элбэх бөлөх икки ардыгар буолар сэрии.
Биричиинэлэрэ араас буолуон сөп да, икки улахан баар. Бастакыта –  араас бөлөхтөр ким салайыахтааҕын сатаан быһаарбакка мөккүөргэ киирэллэр. Икки политика баартыйалара быыбар түмүгүн сатаан илии баттаабатахтарына уопсастыбаны икки аҥыы араарыахтарын сөп. 
Иккис биричиинэнэн дойду ханнык эмит чааһа дойдуттан тахсыахтарын баҕараллар. Ону дойдуттан арахсыы диэн ааттааччылар. Дьон бэйэ дойдуларын тэрийиэхтэрин баҕарар буолуохтарын сөп, ону улахан дойду салайааччыта сөбүлүүрэ саарбах. (Саха Бикипиэдьийэ).

Ол кэмнэр тыыннара
1922 сыллаахха бу күн Саха күбүөрүнэтин сэбилэниилээх күүстэрин командующайа оперативнай дааннайдарынан «баандалар» ахсааннара:
1) Покровскай учаастага — Николаев «баандата», 300 киһилээх, Хачыкаакка бааллар.
2) Павловскай учаастага — Тыыллыма нэһилиэгэр 70-ча киһилээх баанда. Үксэ нууччалар, Шипков Иван салайааччылаах. Догдоҥо (Павловскайтан 35 биэрэстэлээх сир диэбиттэр, арааһа, Бөкө сэлиэнньэтэ) — 35 киһилээх этэрээт. Улуу-Сыһыы (20 биэрэстэ, Майаттан аҕыйах килэмиэтир) — 40-ча киһилээх Скрябин диэн саха киһитэ хамандыырдаах этэрээт. Догдоҥо нэһилиэгин Хаар балаҕана — 50 киһи. Бу этэрээттэр штабтара Хаптаҕай нэһилиэгин Харыйалаах диэн сиригэр баар эбит, манна өссө 200-чэ киһи.
3) Маҥан учаастага — Намсыыр күөлгэ кулун тутар 28 күнүгэр хотторон баран, I Үөдэй нэһилиэгин Спасскай таҥаратын дьиэтигэр 100-чэ киһилээх этэрээт түспүт. Хамандыыр — Турнин диэн саха киһитэ.
Барыта Дьокуускай тула 1500 «бандьыыт» баар диэн суруллубут. Аммаҕа, Бүлүүгэ, Верхоянскайга уонна Халымаҕа хас киһи баара биллибэт диэн этиллэр. Маны кыраайы үөрэтээччи Ылдьаа Куолаһап ити саҕана кыһыллар байыаннай салалталара мөлтөх буолан, сыыһа, үлүннэриилээх сибидиэнньэни биэрэ олорбуттара диэн этэр.

Далаҕа диэн Саха сиригэр гражданскай сэрии биир сүрүн кыттааччытын Михаил Константинович Артемьевы "Буурҕа буулдьа дьылыгар" диэн хоһоонугар Эллэй ааттаабыта.

Артемьев далаҕа

Атааканан түспүтүн

Ыстаал-буулдьа ардаҕа

Абаҕаттан үүрбүтэ.

Хаартыскаҕа Иван Яковлевич Строд таһыгар красноармейскай таҥастаах бастаанньаһыт Михаил Константинович Артемьев олорор. Строд киниэхэ ити таҥаһы бу киһи "бассабыык былааһыгар аны мантан ыла өстөөх буолбатах" диэн сыаллаах таҥыннарбыт. Строд Артемьевы чугастык билэр, убаастыыр киһитэ этэ.

 

Өрө турууга кыттыһыы төрүөтэ

Михаил Константинович Боотуруускай улуус Бөтүҥ нэһилиэгиттэн төрүттээх. Дьокуускайга реальнай училищеҕа үөрэнэн баран улууһугар суруксуттаабыта, чаччыынанан үлэлээбитэ. Олунньу өрөбөлүүссүйэтин кэннэ кини улууһугар земскэй былааһы, ол аата бэйэни салайыныыны тэрийсибитэ. Ол кэннэ бассабыык былааһа буолбутугар аны Сэбиэскэй былаас уорганнарын тэрийсибитэ, ревкомунан улууһугар үлэлээбитэ. Ол эрээри ити үлэлии сылдьан кини араҥанан арааран кылаассабай утарсыыны күөдьүтэр бассабыыктар үлэлэрин отой утарбыта уонна "олунньутааҕы саагыбар" диэн ааттаан сымыйа балыырынан баартыйата суох интеллигенцияны тутан-хабан барбыттарын дьиксинэ көрбүтэ, утарбыта. Онон туһанан хааһына харчытын хото сиир үөлээннээҕэ бассабыык Семёнов диэн киһи Михаил Константиновиһы үлэтиттэн үҥсэн уһултаран кэбиспитэ, миэстэтин былдьаары. Кини онуоха политикаттан туораан, улууһугар учууталлаан баран, Дьокуускайга киирэн салайар уорганнарга үөрэхтээх киһи быһыытынан кэнсэлээрийэҕэ үлэҕэ киирбитэ. Ити кэмҥэ Саха сиригэр саҥа былаас акаары таһыырын тулуйумуна, өрө туруу күөдэпчилэнэ түһэн улахан сири хаппыта. Бассабыыктар кыайтарар аакка олорбуттара, тиһэҕэр саллан көмөҕө ыҥырбыттарыгар Иркутскайтан Нестор Каландарашвили хамандыырдаах улахан этэрээт кэлэн иһэн Арҕаа Хаҥалас Төхтүрүгэр тоһуурга түбэһэн ыстааба бүтүннүү, ол быыһыгар Каландарашвили эмиэ тыыннара быстыбытын Дьокуускайга аҕалан билиҥҥитэ Доҕордоһуу болуоссат оннугар көмпүттэрэ, 52 киһини. Ол көмүүгэ Артемьев сылдьан биир киһи тыл этэрин истэн дьиксинэн куотар санааламмыта.

Тыл этии ис хоһооно баартыйата суох интеллигенцияны кэлтэйдии буруйдааһын уонна сааныы этэ, Саха сиригэр бассабыык былааһын олохтуурга көмөлөспөтүгүт, утардыгыт диэн. Ити кэннэ Михаил Константинович улууһугар тиийэн өрө турааччыларга холбоспута.

 

Пепеляевка кыттыһыы

Өрө туруу хам баттаммытын уонна намыраабытын кэннэ Михаил Константинович саатын ууран амнистиянан туһамматаҕа, салгыы сэриилэспитэ. Ол туһунан Строд "Саха тайҕатыгар" диэн мемуарыгар суруйан турардаах. Байыаннай үөрэхтээх киһи курдук сөптөөхтүк сэриилэһэр эбит. Кини Пепеляевка холбоһон, Саһыл Сыһыыга Строду иилэспитинэн биллэр. Софрон Данилов "Киһи биирдэ олорор" сэһэнигэр Артемьев Пепеляевка "Дьокуускайга бар, мин манна Саһыл Сыһыыга Строду салгыы хаайыам" диэн сүбэлиир. Кырдьык, ол саҕана Дьокуускай ол-бу араас сиргэ ыыппыт күүһүн түмэ илик кэмэ этэ, суол аһаҕаһа, Строд этэрээтэ хааллан сытара, төлө көтөр кыаҕа суоҕа, ат көлөтө барыта өлбүтэ, этэрээтин үксэ иилээһин саҕана бааһырбыта, өлбүтэ. Онон барбыта буоллар хайдах буолуоҕун айбыт Таҥара бэйэтэ билэр. Биири чуолаан арай этиэххэ сөп – ордук элбэх хаан тохторо хааллаҕа.

 

Тоҥус өрө туруутугар кыттыһыы

Пепеляев кыайтаран, илин чугуйбутугар Артемьев этэрээтиниин барсыбыта уонна Нелькан таһыгар ойуурдарга хорҕойбута. Сотору соҕус ити сиргэ тоҥус өрө туруута буолбута, эмиэ былаас акаары таһыырын тулуйбакка. Өрө туруу сыл кыайбат кэриҥэ буолбута, 1924-1925 сылларга. Тоҥустар Нельканы, Айааны, Петропавловскайы ылбыттара, онно Михаил Константинович кыттыыны ылбыта. Өрө турааччылар Тоҥус судаарыстыбатын тэринэбит диэһиннэригэр Артемьев өй угааччы буолбута саарбаҕа суох. Уруккута бэйэни салайынар тиһиги тэрийсибит билиилээх буоллаҕа. Өрө туруу улаатан, чиҥээн иһэриттэн дьаахханан былаас утары баран сөбүлэҥ түһэрсэн тоҥустары баттааһыны-таһыыры тохтоппута, барыларыгар амнистия биллэрбитэ.

 

Конфедералистарга кыттыһыы

Тупсуу буолбутун кэннэ (ити кэмҥэ ити хаартыскаҕа түһүү буолбут буолуохтаах) Михаил Константинович Нелькаҥҥа суруксуттаабыта, онтон төрүт улууһугар кэлэн сырыттаҕына чекистэр уруккута өрө туруу кыттыылаахтарын тутан-хабан барбыттарын истэн, ол кэннэ кинини тута тахсан иһэллэрин билэн, ойуурга куотан биэрэн, онтон куоппут дьону хомуйан этэрээт тэрийэн конфедералистарга кыттыспыта. Этэрээтин кытта Артемьев Саха сирин улуустарын кэрийэн мунньах бөҕөнү тэрийсибитэ, баартыйаларын туруорсууларын кэпсииллэрэ. Сэбиэскэй литератураҕа Артемьевы Абаҕаттан пионердар кыргыһан кыайан үүрбүттэрин туһунан үөрэппиттэрэ баар суол. Дьиҥнээҕитэ отой атын ээ: ол курдук конфедералистар сэриитэ суох сэбилэниилээх демонстрация тутулун тутуһан, Абаҕаҕа баар дьону кыргыһа суох эмискэ саба түһэн, сааларын былдьаан бэриннэрэр санаалаах буолан түүн аргыый ойуурунан чугаһаабыттарын кэннэ бэтэрээ балаҕан таһыттан ыт үрбүт. Ону пионердар, хомсомуоллар ытыалаан конфедералистар биир киһилэрин өлөрбүттэр, Петр Артемьев диэн, арааһа, Михаил Константинович аймаҕа быһыылаах, биири бааһырдыбыттар. Онуоха киһилэрин сүтэрбит дьон абаларыгар хардары ытыалаан икки киһини өлөрбүттэр уонна биири бааһырдыбыттар. Ол кэннэ конфедералистар чугуйбуттар, элбэх сүтүк тахсыа диэн.

 

Өлүү уонна аата тиллиитэ

Конфедералистар хам баттаммыттарын кэннэ сүүстэн тахса киһи ытыллыбыта, эмиэ оччо киһи хаайыыга ыытыллыбыта. Саха сирин салалтата олоччу кэриэтэ уларыйан онно-манна, Казахстаҥҥа, Москваҕа эҥин үлэҕэ көһөрүллүбүтэ. Ытыллыбыттар испииһэктэригэр Михаил Артемьев эмиэ баар. Кини аата 1999 сыллаахха Саха сирин прокуратуратынан тилиннэриллибитэ (реабилитацияламмыта).

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Утуйуу хаачыстыбата улахан суолталаах
Сонуннар | 15.03.2024 | 14:00
Утуйуу хаачыстыбата улахан суолталаах
Кулун тутар 15 күнүгэр Аан дойдутааҕы Утуйуу күнэ бэлиэтэнэр. ВОЗ статистикатынан, нэһилиэнньэ 10-30% кыайан утуйбакка (бессонница) эрэйдэнэр, сорох дойдуларга ити көрдөрүү 50−60%-ҥа тиийэр.
Сыана үрдээһинэ
Сонуннар | 22.03.2024 | 18:00
Сыана үрдээһинэ
(2024 сыл олунньу ыйдааҕы көрдөрүүтүнэн)
Социальнай биэнсийэ эбиллэр
Сонуннар | 16.03.2024 | 18:00
Социальнай биэнсийэ эбиллэр
Муус устар 1 күнүттэн социальнай биэнсийэ 7,5 бырыһыан үрдүүр. Бу туhунан 262 N-дээх уурааҕы кулун тутар 5 күнүгэр Арассыыыйа Бырабыыталыстыбата бигэргэттэ. Индексация кээмэйэ ааспыт сылга биэнсийэлээхтэргэ олох таһымын алын кээмэйин улаатыытынан ааҕыллар. Бу төлөбүргэ анаан социальнай пуонда бүддьүөтүгэр 37,5 млрд солк. көрүлүннэ. Статитстика көрдөрөрүнэн, Арассыыйаҕа 4 мөлүйүөнтэн тахса киһи социальнай...
Сергей:  «Уолаттар санаалара-оноолоро харахтарыгар көстөр»
Дьон | 21.03.2024 | 18:00
Сергей: «Уолаттар санаалара-оноолоро харахтарыгар көстөр»
Оҕо сылдьан разведчиктаах киинэлэри умсугуйан көрөрбүт, кинилэр курдук буолуохпутун баҕаран, сэриилээх оонньуурбут, саһа, сыбдыйа, сыылла сылдьан өстөөхтөрбүтүн самнарарбыт.  Разведчик диэн тылы иһиттэхпинэ, тута харахпар Штирлиц уобараһа көстөр. Кини өстөөхтөр уйаларыгар тиийэн, былааннарын, дьайыыларын биһиги дьоммутугар тиэрдэн, кыайыыны ситиһэргэ улахан кылаатын киллэрсэр.   Ол аата дьиҥнээх разведчик хайдах буолуохтааҕый? Кини боростуой саллаат...