Уордаах сэрии арыллыбатах кистэлэҥэ

Сэрии ыар сыллара хас биирдии саха ыалын, балаҕанын, тэлгэһэтин таарыйан ааспыта. Чугас дьонуҥ да буолбатар, аймаҕыҥ, таайыҥ, убайыҥ, күтүөтүҥ эйэлээх олох иһин сырдык хааннарын тохпуттара, хорсун быһыылары көрдөрбүттэрэ. Кинилэри тыылга солбуйа хаалбыт дьоммут онтон итэҕэһэ суох ыар олоҕу олорбуттарын билигин кинилэр кэпсээннэриттэн, ахтыыларыттан эрэ билэбит.

Мин Кычкиннар аймахха кийиит буолан кэлбитим отуттан тахса сыл буолла. Кэргэним Кирсан диэн бииргэ төрөөбүт быраатын аатын оччолорго дьиктиргии истибитим. Онтон эбэлэрин бииргэ төрөөбүт убайа, Григорий (Кирсан) Васильевич Иванов, Калининград курдук ыраах куоракка олорор таайдарын аатынан буоларын эппиттэрэ.

Кини олоҕо сорох өттүнэн таайыллыбат таабырыннаах. Олох эдэригэр дойдутуттан баран сураҕа суох сүппүтүн, кэлин булан, билсэн, дьиэ кэргэнинээн кэлэ сылдьыбытын кэпсээбиттэрэ. Ол курдук, 1932 сылтан 1941 сылга диэри ханна сылдьыбыта, сулууспалаабыта биллибэт эбит этэ. Кэлин таайан көрдөхтөрүнэ, ханнык эрэ кистэлэҥ чааска сылдьыбыт буолуон сөп дииллэрэ.

Кистэлэҥ чааска сулууспалаабыт дьон ханна сылдьыбыттарын 50 сыл устата быктарыа, кэпсиэ суохтаахтарын билэбит. Ол да буоллар, эйэлээх олоххо үктэнэн, сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри ийэ дойдутун көмүскээн баран, кэлин да кини ханна сулууспалаабытын аймахтара билбэттэр. Ол курдук бэйэтин кытта барыстаҕа. Баҕар, оҕолоро, уолаттара билэллэрэ буолуо.

Оттон бу ыстатыйа суруйар кэммэр уолбунан таайгын сайтартан көрдөө диэн сорудах биэрдим. Бу иннинэ кини сэриигэ баран сураҕа суох сүппүт эһэтин 75 сыл буолан баран булбута. Ол суолунан-ииһинэн көрдүү сатаата да, толору иһитиннэриини булбата. 1985 сыллаахха Аҕа дойду 2-с истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыт. Маннык уордьан бэриллэригэр туох хорсун быһыыны оҥорбута толору суруллар, ыйыллар эбит. Оттон биһиги таайбытыгар туох иһин бэриллибитэ ханна да суруллубатах. «1945 сыллаахха танковай дивизияҕа Японияҕа тиийэ сылдьыбыт” диэн кылгас иһитиннэрии баарын эрэ булбут. Онон Кирсан Васильевич 1932 сылтан НКВД разведчига, азиат сирэйдээх буолан Японияҕа сулууспалаабыт буолуон сөп диэн сэрэйиэххэ сөп. Бу сэрэйии мээнэҕэ буолбатах, кини Саха сиригэр 1970-с сылларга кэлэ сылдьан ону таайтаран эппит, эмиэ да билиэҥҥэ сылдьыбытым диэн ити туһунан ыйыппыттарын үрдүнэн тугу да кэпсээбэтэҕэ дииллэр.

Таайдара Кирсан эдэригэр олус сорсуннаах, байанайдаах булчут эбитэ үһү. Онто, арааһа, кистэлэҥ үлэтигэр туһалаатаҕа буолуо. Саха мындыр киһитин олоҕо ити курдук сорох сыллара туман курдук бүрүллэн хааллаҕа.

Мантан аллара таайыгар Калининградка хаста да күүлэйдии, билсэ бара сылдьыбыт тыыл бэтэрээнэ, РСФСР уонна СӨ үтүөлээх бырааһа, персональнай пенсионер Иван Иванович Местников ахтыытын бэчээттиибит.

Таайым туһунан

Григорий Васильевич Иванов, эдэр эрдэҕинэ сахалыы Кириһээн (Кирсан) диэн ааттыыр киһилэрэ, мин ийэм Пелагея Васильевна Иванова (Аччыгый Балаайа) бииргэ төрөөбүт убайа этэ. Ийэм Иван Романович Местников диэн Курбуһах киһитигэр эдэр сааһыгар кэргэн тахсан, барыта уон оҕолонон уһуннук, дьоллоохтук олорбуттара. Билигин ол оҕолортон биһиги балтыбынаан Машалыын иккиэн эрэ хааллыбыт. Сэрии иннинэ, кэнниттэн оҕолор үксүлэрэ аас-туор олохтон эдэр саастарыгар олохтон барбыттара. Балтым билигин 74 саастаах. Бүлүү педучилищетыгар 50-ча сыл биир да сылы уларыппакка баччааҥҥа диэри таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан олорор. Бүлүүттэн төрүттээх коллегатыгар Прокопий Нифонтович Абрамов диэн бэртээхэй киһиэхэ кэргэн тахсан оҕолонон-урууланан олус бэркэ олорон, үлэлээн кэллэ. Пронята үчүгэй баҕайытык сылдьан, эмискэ ыалдьан эдэр сааһыгар хомолтолоохтук күн сириттэн суох буолбута.

Таайбыт Кириһээни олус өр сылларга сүтэрэн баран, мин 1953 сыллаахха Уус Алдан Курбуһах сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан, ССРС Оборонатын министиэристибэтин кытта суруйсаммын булбутум. Ол иннинэ төрөппүттэрбиттэн истэр этим, оннук киһи, төрөөбүт таайыҥ баар, 1932 сыллаахха дойдутуттан соҕуруу барбыта диэн. Тиихэй Акыйааҥҥа морфлотка сулууспалаабыт, кэлин олох дойдутун кытта сибээһин сүтэрэн, “сүтэн” хаалбыт, үөрэхтээх, сүрдээх грамотнай уол, хас да омук тылын билэрэ диэн кэпсииллэрэ. Онтон ыла мин ирдэһэргэ, көрдүүргэ, хайаан да буларга туруммутум, дьулуспутум. Ол курдук суруйсан, булбутум. Оччолорго Оржа куоракка баар эбит этэ. Кэргэннэнэн (украинканы) оҕолонон олороро. Онтон кэлин Калининград куоракка көспүт этилэр. Үс уол оҕоломмуттара. Билигин кинилэр улахан саастаах дьоннор. Улахан уол Володя, орто уол Коля Калининградка, аччыгый Сергейдэрэ Уһук Илин регион Уссурийскай куоратыгар бааллар, олороллор, бары ыаллар, оҕо-уруу бөҕө, билсэбит, суруйсабыт. Мин дьиэ кэргэмминээн хаста да бара сылдьыбытым. Орто уол Коля кыыһынаан иккитэ Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта. Олус долгуйан, биһирээн, аҕатын дойдутун, сирин-уотун көрөн (Уус Алдан Өлтөҕүнэн, Курбуһаҕынан, Дьаарын Сыырдааҕынан), сылдьан, дуоһуйа астынан, сынньанан, күүлэйдээн барбыта.

Оҕонньор Кирсан Васильевич бэйэтэ кэргэнинээн Екатерина Григорьевналыын эмиэ 70-с сыллаахха кэлэн дойдуларын көрөн-истэн, астынан, күлэйдээн, дьоннорун, аймахтарын көрсөн, астынан, сахалыы аһы аһаан, кэпсэтэн-ипсэтэн барбыттара. Оччотооҕуга тыыннаах, чугас аймахтара Савва Иванович Местников, Иннокентий Михайлович Говоров, Иннокентий Васильевич Иванов, Пелагея Васильевна (Улахан Балаайа), Василий Николаевич Кычкин дьиэ кэргэттэрэ олус итиитик-истиҥник үөрэн-көтөн көрсүбүттэрэ, күндүлээбиттэрэ, атаарбыттара. Оҕонньор олус астынан, хараҕыттан уу-хаар тахса-тахса махтаммыта, үөрбүтэ-көппүтэ, санаата олус диэн көтөҕүллүбүтэ.

Таайым Кириһээн Уус Алдан Курбуһаҕыттан биир бастакынан уоттаах сэриигэ киирбит, сэриилэспит, өстөөхтөрү кыдыйсыбыт дьоннортон биирдэстэрэ. Кини 1941 сыллаахтан 1945 сыл, сэрии бүтүөр диэри (25.05.45 сыл) 258-с танковай биригээдэ отделениетыгар самоходнай установка командирынан сылдьыбыта, сэриилэспитэ. Элбэх бойобуой мэтээл, уордьан кавалера. Сэрииттэн 1945 сыллаахха алтынньы ый 25 күнүгэр старшина званиелаах кэлбит, ССРС Верховнай Сэбиэтин Ыйааҕынан демобилизацияламмытын туһунан байыаннай киниискэтигэр сурулла сылдьар. Сэрии бүппүтүн кэннэ эйэлээх олох кэмигэр Г.В. Иванов сааһын тухары, биэнсийэҕэ тахсыар диэри, Калининград-Прибалтика тимир суолугар паровозка машиниһынан үрдүк таһаарыылаахтык, улахан аптарытыатынан туһанан үлэлээбитэ.

Кини олоҕо, үлэтэ-хамнаһа биһиэхэ, аймахтарыгар, холобур, өрүү сырдык сулус буола туруоҕа.