Төрүттэрим — олох очуостарын дабайарбар күүс-уох биэрэллэр

– Үтүө күнүнэн, биир дойдулааҕым! Хаһыат ааҕааччыларыгар хантан төрүттээххин, кимнээх оҕолоро буоларгын сырдат эрэ.

– Талыы-талба Тааттаттан силистээхпин. Ол эрээри 1983 сыллаахха Айыыһыттарым ыйаахтарынан Сунтаар улууһун Хоро сэлиэнньэтигэр Татьяна Григорьевна Бытыкова, Александр Петрович Меккюсяров дьиэ кэргэнигэр бастакы оҕонон күн сирин көрбүтүм.

– Бииргэ төрөөбүт хаһыаҕытый?

– Төрөппүттэрбэр соҕотох оҕобун. Кэлин эдьиий диэн ыҥырар балтыламмытым. Балтым эбэм аатынан Лидия диэн.

– Оскуоланы хаһан бүтэрбиккиний? Салгыы ханна үөрэммиккиний? Туох идэни баһылаабыккыный?

– Мин 2000 сыллаахха саха бастакы норуодунай суруйааччыта, “Сааскы кэм” сэһэнньитэ Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйын аатын сүгэр Харбалаах орто оскуолатын бүтэрбитим. Оскуолабын бүтэрээт, Марк Жирков аатынан Дьокуускайдааҕы музыкальнай колледж (училище) Төрүт култуура толорор ньымаларыгар уһуйуу салаатыгар үөрэммитим. Үөрэх кыһатын бүтэрбит сылбыттан Саха сирин музыкатын уонна фольклорун музейыгар үлэлээн саҕалаабытым. Үлэлии сылдьан кэтэхтэн ХИФУ-га культуролог идэтигэр үөрэммитим.

– Омугуҥ төрүт култууратын үөрэтии эйигин хаһааҥҥыттан интэриэһиргэппитэй? Туох төрүөккэ олоҕурбуккунуй?

– Омук киһиттэн турар. Киһи удьуортан салҕанар. Удьуор көлүөнэттэн көлүөнэҕэ хаанынан бэриллэр. Эбэм Лидия Эртюковтар кыыстара. Буойун бэйиэт Иннокентий Эртюков, сэбиэскэй-партийнай үлэһит, Былатыан Ойуунускайы бастакынан сырдатааччы Семен Эртюков хаан балтылара. Онтон аҕабынан эһэм Петр Меккюсяров эмиэ саха тылын сүмэтин илдьэ сылдьар учуутал идэлээх. Ийэм Татьяна элбэх хоһоонноох, аҕам Александр муусукаҕа олус чугас этэ, ыллыыра, ырыа айара. Ол иһин тыл баайдаах, төрүт дорҕооҥҥо, төрүт үгэскэ чугас буола айылыннаҕым.

– Оччотугар дьоҕуруҥ өбүгэттэн удьуорданан уһугуннаҕа. Оҕо сылдьан күрэстэргэ кыттар этиҥ дуо?

– Бастакы кылааска тойук күрэһигэр кыттыбыппын өйдүүбүн. Ол аан бастаан кыайыы өрөгөйүн билэн, дьиэбэр талах олоппостоох кэлбитим. Харбалаахха муусука оскуолата баар. Төрүт култуура ньымаларын толоруу салаатыгар Любовь Михайловна Кулаковскаяҕа чабырҕах ааҕартан  саҕалаан хомуска оонньуурга тиийэ уһуйуллубутум. Өбүгэм дьоҕура миигин дойду киин куоратыгар сирдээн аҕалбыта. Бу ыйынан Н.Н. Миклухо-Маклай аатынан этнология уонна антропология институтун (ИЭА РАН) аспирантуратыгар үөрэҕим түмүктэнэр.

– Хаһан уонна туох сыаллаах Москубаҕа кэлбиккиний? Аспирантураҕа  үөрэммит сылларгын сырдат эрэ. Сахалар үөрэнэллэр дуо?

– Мин 15 сыл устата Саха сирин муусукатын уонна фольклорун мусуойугар үлэлээбитим. Ол үлэлии сырыттахпына, 2015 сыл бүтүүтэ, Москубатааҕы этнология уонна антропология институтуттан стажировкаҕа ыҥырыы кэлбитэ. Оччолорго мусуойу Аиза Петровна Решетникова салайара. Мусуойга эмчиттэри, чараас эйгэни кытта алтыһар айылҕалаахтары кытта бииргэ үлэлэһэрим. Икки нэдиэлэ хомуна охсоот, Москубаҕа үөрэнэ кэлбитим. Түөрт сыл устата стажировкаламмытым. “Семантика якутского шаманского костюма” диэн ХИФУ-ну бүтэрэрбэр суруйбут дипломнай үлэбин кэҥэтэн, диссертация оҥорор сыаллаах этим. Научнай салайааччым устуоруйа билимин дуоктара, мэдисиинискэй антропология киинин сэбиэдиссэйэ Валентина Ивановна Харитонова. Кини тиэмэбин кэҥэтэн  үчүгэйдик үөрэтэрбэр, аспирантураҕа киирэрбэр сүбэлээбитэ. Аспирантураҕа тиэмэм “Неконвенциальная медицина в Якутии” диэн уларыйда. “Проблема возрождения трансформации”. Ол аата ойууннааһынтан саҕалаан мэдисиинэҕэ киириини чинчийии диэн өйдүөххэ наада. Хас биирдии билим эйгэтигэр үлэлиир, үөрэнэр киһи бэйэтэ чинчийэр тиэмэлээх. Ол эрээри бу кэм устата биир да саха үөрэммэтэ. Сылыктаан эттэххэ, тиэмэтэ сөп түбэһиитэ сүрүн буолар дии саныыбын. Бу институкка дойду араас муннугуттан үөрэнэллэр, ону таһынан тас дойдуттан эмиэ киириэхтэрин сөп. Кытай кыыһа үөрэнэрин билэбин. Институт бэйэтэ библиотекалаах, научнай архыыптаах. Үлэбинэн алтыспыт айылҕалаахтары кытта сибээспин быспаппын. Онно аныгы технология көмөлөһөр. Дьокуускайга баар “Канти” китайскай комплементарнай мэдисиинэ киинин үлэтин үөрэтиим, чинчийиим 2019 с. тувиннар сурунаалларыгар тахсыбыта. Бу ВАК ыстатыйам буолар.

– Ойууннааһыны омуктар туох дииллэрий?

– Былыр-былыргыттан саха ойууттарын олус күүстээхтэр диэн билинэллэр. Саха ойууннарын, отоһуттарын диссертациям историографиятыгар  киллэрбитим. Билим үлэһиттэрин өйүүр бырагыраама баара буоллар, чинчийии барбатах хоту улууһугар тиийиэхпин баҕарабын. Билим үлэтэ элбэх сылы, дьаныары эрэйэр. Киһи олоҕун тухары үөрэнэр, чинчийэр. Төһөнөн ырытаҕын да, билбэтиҥ элбээн иһэр. Мин саха төрүт култууратынан муҥурдаммакка, төрөөбүт дойдубар олорор бары кыра омуктар култуураларын иһин неконвенциальнай мэдисиинэ нөҥүө үөрэтэр санаалаахпын. Тэҥнэбил быһыытынан.

– Дойду киин куоратыгар олорор хайдаҕый? Үөрэхтэн ордон култуурунай тэрээһиннэргэ кыттаргын көрөбүт, ааҕабыт. Хантан быыс булаҕын?

– Москубаҕа олорор үчүгэй. Киһи кыаҕын толору туһанар. Манна үөрэниэхпиттэн Саха өрөспүүбүлүкэтэ тэрийэр, ыытар тэрээһиннэригэр кыттан кэллим. Сахам хаана тардан, ыллыыбын-туойабын, хомуска оонньуубун. Чукотскай, корякскай үҥкүүлэри үҥкүүлүүбүн, испэктээктэргэ кыттабын. Институппар чинчийээччи-стажер быһыытынан үлэлиибин. Быыспар архыыпка көмөлөһөбүн. Матырыйааллары компьютерга киллэрэбин.  Онно Гурвич Сибииргэ чинчийиилэрин рукопиһын булан аахтым, бэлиэтэнним. Метроҕа куруук кинигэлээх айанныыбын, матырыйаалбын үөрэтээри. Бириэмэни сөпкө туһаныы олус көмөлөһөр. Тыл институтуттан кэлэн английскай куурустарын ыыталлар, онно тылбаастыырга үөрэнэбин. Кэпсэтэр дьонноох буоллаххына, тылы түргэнник билэҕин. Онтон учуонай быһыытынан сайдарбар грамматиканы билии ирдэнэр. Омук тылынан суруйар учуонайдар үлэлэрин сөпкө тылбаастаан, үлэбэр туһаныахпын баҕарабын. Грамматиканы билбэтэххинэ, матырыйаалы сыыһа өйдүөххэ сөп. Оччотугар улахан алҕас тахсар.

– Хомус тыаһа, тойук эйиэхэ тугу биэрэрий?

– Хас биирдии омук бэйэтин норуотун ырыата-тойуга, төрүт дорҕооно, тыаһа-ууһа киниэхэ чугас буолар. Сахалар ырыабыт-тойукпут уникальнай, аан дойду таһымыгар үрдүктүк сыаналанар. Тус бэйэм ыллыыр-туойар, хомуска оонньуур кэмнэрбэр, төрүттэрим бэттэх хайыһан, олох очуостарын дабайарбар күүс-уох биэрэллэр, өйбүн-санаабын сааһыланарбар көмөлөһөллөр дии саныыбын.

– Киһи бу олоххо ыра, баҕа санаалаах буолар. Инники баҕа санааҕын ааҕааччыларга сырдат эрэ.

– Сырдык ыралаах буолуҥ!!! Сайдыылаах үйэ киһиэхэ охсуута элбэх, сырдыкка тардыстахха, үчүгэйи түстээтэххэ, тулабыт сырдык буоларын умнумуоҕуҥ.

– Билим хонуутугар үлэни ыыта сылдьар биир дойдулаахпар Ия Александровнаҕа кэпсээниҥ иһин махтанабын. Диссертацияҕын ситиһиилээхтик көмүскээн, иккис тыыҥҥын киллэрэн, билим дуоктара буола үүнэҥҥин, саха билимэ сайдыытыгар бэйэҥ кылааккын киллэриэҥ диэн эрэнэбит, күүтэбит.