30.01.2020 | 10:17

САХА ОҔОТУН САХАЛЫЫ ИИТИЭХХЭ

САХА ОҔОТУН САХАЛЫЫ ИИТИЭХХЭ
Ааптар: Киин Куорат
Бөлөххө киир

САХА ОҔОТУН САХАЛЫЫ ИИТИЭХХЭ

Соторутааҕыта дьүөгэм “Сиэним быйыл оскуолаҕа киирэринэн, психологтар тургутуктарыгар сырытыннарбыт киһи, кими эмэ булуоҥ дуо?” диэбитигэр, туһааннаах киһини ыйдым. Сиэнэ нууччалыы эрэ саҥарар диэтим. Онуоха психологым, “оо, дьэ, билигин оҕо барыта да оннук, саха дьиэ кэргэннээх эрээри нууччалыы эрэ саҥараллар» диэн сонньуйда.

Дьэ, ити курдук. Сахабыт тыла өлөн, симэлийэн эрэр диэн хас муннук аайыттан хаһыытыыбыт. Бу тиэмэни хаһыатынан, тэлэбиисэринэн, хас биирдии дьиэҕэ, ханна көрүстүбүт да таарыйабыт, ырытабыт. Биричиинэтин эмиэ бэркэ диэн билэбит. Хал буоллубут да диэххэ сөп.

Өйдүүр инигит, норуодунай суруйааччы Кындыл “Иэйэхсити кэлэтии” арамаанын. Манна саха тылын учуутала куруук атарахсытыллар, оскуолаҕа чааһын быһаллар, киһилии сыһыаннаспаттар. Учууталлар күһүҥҥү мунньахтарыгар туран саха тылын чааһын элбэтэргэ, төрөөбүт тылбытын умнан, симэлитэн эрэбит диэн тыл эппитигэр, Үөрэх управлениетыгар ыҥыран ылан Москва куоракка санаторийга эмтэнэ ыыппыта буолан баран, тиийбитигэр, иирээкилэр балыыһаларыгар уган кэбиһэллэр. Бу улахан трагедия. 50-с сылларга саха тылын буолуохтааҕар, хомус тардалларын кытта боболлор этэ. Эгэ, сэргэни туруоруу, олоҥхолооһун иһин “норуот өстөөҕө” аатыраннар, түүнүктээх түрмэҕэ угуллаллара. Оннук кэм кэлбэтэр ханнык...

“Логос” оҕону сайыннарыыга үлэлэһэр киин психолога Мария Константиновна Павловалыын бу тиэмэ тула кэпсэттибит.

- Мария Константиновна, эһиги куорат, өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын балачча кэрийдигит. Биһиги бүгүҥҥү тиэмэбит сүнньүнэн саха тылын тула кэпсэтиэххэйиҥ. Эн санааҕар, тылбыт билиҥҥи туруга хайдаҕый?

- Билигин саха тылын, саха үгэстэрин  үөрэтии чахчы элбэх курдук. Ылан көрүөҕүҥ ити олоҥхо ыһыахтарын, олоҥхо тыйаатырын, “Бичик” кинигэ кыһатыгар араас сахалыы кинигэлэр бэчээттэнэн тахсалларын, оҕолорго оһуохай, олоҥхо, саха таҥаһын күрэхтэрэ, оскуолаларга оннооҕор Хомус күнэ диэн баарын. Ол күн оскуола оҕолоро, учууталлара бары сахалыы таҥас кэтэллэр, хомустууллар, үөрэх сыла бүтүүтэ ыһыахтары тэрийэн ыыталлар. Уһуйаан иитиллээччилэригэр ыһыахтар ыытыллар буоллулар. Ити барыта биһиги өбүгэбит үгэһин, төрөөбүт тылбытын оҕо аймахха тириэрдии, үүнэр ыччаппытыгар нэһилиэстибэ хаалларыы диэн буолар. Ол эрээри, диэхпин баҕарабын. Ол эрээри билиҥҥи уһуйаан уонна алын, орто сүһүөх кылаас оҕолоро сахалыы олох кэпсэппэт буолуулара наһаа элбэх. Аата сахалыы кылааска үөрэнэр курдуктар эрээри, уруок таһынааҕы кэпсэтии (общение) барыта нууччалыы тылынан буолла. Бу ордук биһиги куораппыт оҕолоругар көстөр.

- Нуучча кылааһыгар киирдэххэ, барыта сахалар олороллор диэбиттээххин. Оттон төрөппүттэрэ эмиэ нууччалыы эрэ саҥараллар дуу?

- Оннук хартыына куорат оскуолатын аайы баар. Ол оскуолаҕа сахалыы кылаас аҕыйаҕыттан буолуон сөп, уонна, эппитим курдук, оҕо детсадтан нууччалыы саҥара, оонньуу үөрэммитин иһин төрөппүт оҕотун нуучча кылааһыгар биэрэн кэбиһэр. Тоҕо диэтэххэ оҕо саадыгар эмиэ сахалыы бөлөх олох аҕыйах. Төрөппүт оҕотун уһуйааҥҥа биэрэр инниттэн нууччалыы да тыллаах бөлөххө сырытыннарар. Ол кэннэ оскуолаҕа биэрэр саҕана сахалыы үөрэттэриэхтэрин баҕарбыттарын да иһин, оҕо нуучча кылааһыгар барарыгар тиийэр. Ол гынан мультик, тэлэбиисэр эрэ тылынан саҥарар оҕо оскуолаҕа нуучча кылааһыгар киирдэҕинэ, хааһыбыт хойдоро дьэ кэлэр. Арай нуучча учууталыгар түбэстин, оччоҕо бу оҕо сахалыы да, нууччалыы да кыайан илдьиритэн толкуйдаабат буоллаҕына, үөрэҕи ылыныытыгар улахан мэһэйдэри көрсүөн сөп. Хайа да тылынан дириҥник толкуйдаабат буоллаҕа дии. Онтон учуутал мультик тылынан буолбакка, үөрэх тылынан саҥарар, үөрэтэр. Дьэ манна көстөр, оҕо төрүөҕүттэн ийэтин үүтүн кытта нууччалыы саҥаран, толкуйдаан кэлбитэ дуу, ол күннэтэ көрөр мультигын тылыттан нууччалыы саҥарар буолбута дуу.

- Оҕоҥ сахалыы билбэт буоллаҕына, нууччалыы көҥүллүк саҥарбат төрөппүт оҕотун кытта хайдах өйдөһөр, биир тылы булар? Оҕо улаатан истэҕин аайы сүбэлиириҥ, амалыырыҥ, санааҕын этэриҥ, сэмэлиириҥ күннэтэ күүтүө турдаҕа? Онуоха туох этэрдээххин?

- Оҕото сахалыы өйдөөбөт буоллаҕына, кырдьык, кэнэҕэһин төрөппүтүн кытта алтыһыыга, кэпсэтиигэ ыарахаттары көрсүөн сөп. Төрөппүт күннээҕи эн-мин, бар-кэл дэһэн, этэргэ дылы, “дьуһуурунай” тыллары быһаарсыбытын аанньа, үөрэх чааһыгар киирдэххэ, уруок да аахтарарга иҥэн-тоҥон быһааран биэримиэн сөп. Холобурга диэн эттэххэ, аҕа уолун булка-алка илдьэ сылдьан өбүгэбит үгэһин, биһиги, сахалар, итэҕэлбитин, Баай Байанайтан көрдөһүүбүтүн кыайан нууччалыы оҕотун этигэр-хааныгар иҥэр гына быһааран тириэрдиэ дуо? Сиэннэригэр урукку номохтору, остуоруйалары кэпсиэ дуо, киниэхэ эбэлээх эһэтэ кэпсээбиттэрин курдук, сиэнин өйүгэр-сүрэҕэр умнуллубаттык хаалар гына. Дьэ саарбахтыыбын. Онон оҕотун, сиэнин кытта кыра эрдэҕинэ нууччалыы син “һай-һат” дэспит буоллаҕына, оҕо улаатан истэҕин аайы бэйэ-бэйэлэрин кытта өйдөспөт, кыайан быһаарсыбат түгэннэрэ элбиир, оҕото түргэн баҕайытык нууччалыы кутан-симэн кэбистэҕинэ, саҥата суох туран хаалыан сөп.  Дьэ итинник түгэн буолбатын инниттэн оҕону төрүөҕүттэн бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥарда, толкуйдата үөрэтиэхтээхпит.

- Маҥнайгы кылааска киирэр оҕолорго тургутук ыытаҕыт. Ол туһунан кэпсии түһүөҥ дуо? Төрөппүт оҕотун манныкка сырытыннарара хайаан да наада дуу.

- Биһиги Оҕону сайыннарыыга үлэлэһэр киин быһыытынан Дьокуускай куоракка үлэлээбиппит номнуо 14-с сылын туолар. Ол тухары өрөспүүбүлүкэбит бары муннуктарынан араас элбэх оҕону, төрөппүттэри кытары алтыһан, үлэлээн кэллибит. Кииммит салайааччыта өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэйдик биллэр практик-психолог, педагогическай наука кандидата Александра Егоровна Ушницкая. Бу Киин кини өр сыллаах уопутугар тирэнэн арыллыбыта. Үлэбит чэрчитинэн оскуолаҕа төһө сайдыылаах, туох бэлэмнээх оҕо киирэн эрэрин бэрэбиэркэлиир тургутук ыытабыт. Манна оҕо өйгө тутар, толкуйдуур дьоҕурун хас да ньыманан, сахалыы ситимнээх саҥатын, оскуолаҕа төһө бэлэмнээҕин көрөбүт. Бу тургутук, бастатан туран, учууталга, төрөппүккэ туһалаах. Биллэн турар, оҕо инникитин үөрэҕи хайдах ылыныахтааҕа толкуйдуур уонна өйгө тутар дьоҕуруттан наһаа улахан тутулуктаах. Хас биирдии киһи 100 бырыһыан оҕом толкуйун, дьоҕурун билэбин диир кыаҕа суох. Онтон учуутал кылааска 40 оҕону билиэр, бэрэбиэркэлиэр диэри элбэх бириэмэ барар. Онон биһиги  бу үлэ кэнниттэн төрөппүккэ оҕото ханнык толкуйугар ыарырҕатарын, туох көмөнү оҥоруохха сөбүн, салгыы хайдах сайыннарарын сүбэлээн-амалаан биэрэбит. Учууталга кылаас оҕотун  дьоҕурун хартыынатын оҥорон биэрэбит.  Онон элбэх төрөппүт, учуутал махталын ылабыт.

- Уйулҕа үөрэхтээҕэ быһыытынан эдэр төрөппүттэргэ оҕо иитиитигэр тугу сүбэлиэҥ этэй?

- Дьэ, ити эппитим курдук оҕону кытта олох кыра эрдэҕиттэн дьиэ кэргэн иһигэр сахалыы саҥарыахха, кэпсэтиэххэ наада. Мин оҕолорбор сахалыы ыйдары, нэдиэлэ күннэрин үөрэтэрбэр аһыыр остуолбут үрдүгэр сахалыы халандаары ыйаан үөрэппитим. Маны таһынан дьиэ кэргэн бары дьонун төрөөбүт күннэрин төгүрүтэн баран кэтэһии, үөрэтии буолбуппут. Бары бырааһынньыктары эмиэ ырытаҕын. Холобура, Дьахтар күнэ – кулун тутар, Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэрэ – олунньуга, диэбит курдук. Бэрт түргэнник билбиттэрэ.

Ыллыыр-туойар, хоһоон ааҕар оҕолорго хас төрөөбүт күн, бырааһынньык  аайы сахалыы ырыа, хоһоон үөрэтэн, киэһэтин төгүрүк остуол тула олорон күннээҕи сонуҥҥутун сахалыы үллэстэр буоллахха, оҕо тоҕо төрөөбүт тылын билиэ суоҕай.

Оҕо тылланар даҕаны, “тоҕо” диэн ыйытыыта наһаа элбиир. Ону төрөппүт тулуйан, “айка, кэлин ыйытаар” диэбэккэ, барытын сиһилии кэпсээн, быһааран биэрэ сатыахтаах. Маныаха төрөппүт элбэх билиилээх, сайдыылаах буолуохтаах. Оҕону үлэлэтэ үөрэтиэххэ наада. Үлэлиир оҕо толкуйа эмиэ сайдар. Кыра оҕо ийэтэ тугу гынар да, үтүктэ сатыыр. Муоста харбыан,  иһит сууйуон баҕарар. Ону мэһэйдээмэ диэн киэр хаһыйан кэбиспэккэ, үтүгүннэрэн иһиэххэ наада. Табылыннын, табыллыбатын, хайҕаан, хайаан. Оннук сыыйа бары үлэҕэ сыһыаран, ол үлэтигэр эппиэтинэстээх гына иитэн таһаардахха, оҕо үөрэҕэр даҕаны, кэлин үлэһит да буоллаҕына, ол хаачыстыбата куруутун киниэхэ көмөлөһүө дии саныыбын. Оҕону кытта куруутун кэпсэтэ сылдьыахха наада. Сахалыы, төрөөбүт тылынан  толкуйдуур киһи уопсайынан муударай, мындыр буолар эбит. Нууччалыы эттэххэ, логиката сайдар. Улахан уолум үөрэххэ туттарсарыгар соҕуруу куорат үөрэхтэрин кыһалара манна кэлэн эксээмэн тутан ылаллар этэ. Онно оҕом математикаҕа тургутук (тест) суруйбута. Ол саҕана тургутук диэн ис хоһооно хайдах буолуохтааҕын улаханнык билбэт да этибит. Дьэ биһиги төрөппүттэр долгуйуу, кэтэһии бөҕөтө. Оҕом тахсаатын кытта, хайдах суруйдуҥ, диэн ыйытабын. Ону оҕом “маа, мин боппуруостары барытын сахалыы толкуйдаан эппиэттээтим” диэтэ. Онуоха мин “Пахай, ол аата кыайан суруйбатах буоллаҕыҥ” диэбитим. Онтон түмүк истэргэ оҕом үлэтэ олох үрдүк бааллаах этэ. Ону кэлин өйдүүбүн ээ, оҕом сахалыы мындырдык толкуйдаабыт диэн. Онон сахалыы, ол эбэтэр төрөөбүт омукпутунан, ийэ мэйиибитинэн толкуйбут барахсан хайа баҕарар түгэҥҥэ киһиэхэ күүс-көмө буолар.

- Саха оҕотун сахалыы иитэрбитигэр билигин көмө ыйынньык, Ютуб ханаал, остуоруйа, оонньуу бөҕөтө тахсар, бэчээттэнэр. Ону төрөппүт хайдах туттан, оҕотун төрөөбүт төрүт тылыгар сыһыарыан сөбүй?

- Оҕо төһө да оскуолаҕа, олбуорга нууччалыы саҥарбытын иһин, дьиэ иһигэр төрөөбүт тылынан саҥарыахха, кэпсэтиэххэ, оонньуохха наада. Сахалыы кинигэни оҕону кытта тэҥҥэ ааҕыахха, өйдөөбөт тылларын быһааран биэриэххэ сөп. Кыра оҕо син биир бастаан өрө тутара ийэтэ, аҕата. Онон оҕоҥ нууччалыы саҥардаҕына истибэтэх буолан, эбэтэр ити туох диэтиҥ, сахалыы быһааран этиий, өйдөөбөтүм эҥин диэн, оонньууга кубулутан, саҥарда сатыахха наада. Билигин ити ютуб ханаалга сахалыы “Чохоон” диэн сыһыарыы таҕыста. Дьиэ кэргэнинэн ону көрүөххэ, сахалыы киинэлэргэ сылдьыахха тоҕо сатамматый. Ону көрөн, кэпсээн эрэ кэбиһэр кыра. Оҕоттон кэлин тугу көрбүтүн, истибитин, туох дии санаабытын кэпсэтиэххэ, оннооҕор уруһуйдатыахха сөп. Дьэ уонна онтукайын бэйэтин төрөөбүт тылынан төһө баҕарар кэпсиэн сөп буоллаҕа. Ону төрөппүт хайаан да бириэмэ булан истиэн, көрүөн, интэриэс тардыан наада. Онтукайа дьиэ кэргэн үгэһигэр кубулуйар гына. Итиннэ ордук остуол оонньуулара, араас тыллары, дойдулары таайсыы көмө буолуон сөп. Толкуйдаатахха, оонньуу  элбэх буоллаҕа.

- Түмүккэ, төрөппүттэргэ баҕа санааҥ, сүбэҥ.

- Төрөппүттэргэ этиэм этэ, саха үгэһин, тылын, үөрэтиини эһиги тутан хаалаҕыт. Онон кытаатан өбүгэбит саҕаттан илдьэ кэлбит тылбытын-өспүтүн сүтэрбэт инниттэн оҕолоргутун сахалыы сайаҕас тылынан саҥарда үөрэтиҥ, сахалыы ыытыллар араас тэрээһиннэргэ илдьэ сылдьан көрдөрөн, үөрэтэн-такайан, төрөөбүт төрүт тылларын сүмэтин эттэригэр-хааннарыгар иҥэриҥ диэхпин баҕарабын.

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Утуйуу хаачыстыбата улахан суолталаах
Сонуннар | 15.03.2024 | 14:00
Утуйуу хаачыстыбата улахан суолталаах
Кулун тутар 15 күнүгэр Аан дойдутааҕы Утуйуу күнэ бэлиэтэнэр. ВОЗ статистикатынан, нэһилиэнньэ 10-30% кыайан утуйбакка (бессонница) эрэйдэнэр, сорох дойдуларга ити көрдөрүү 50−60%-ҥа тиийэр.
Сыана үрдээһинэ
Сонуннар | 22.03.2024 | 18:00
Сыана үрдээһинэ
(2024 сыл олунньу ыйдааҕы көрдөрүүтүнэн)
Социальнай биэнсийэ эбиллэр
Сонуннар | 16.03.2024 | 18:00
Социальнай биэнсийэ эбиллэр
Муус устар 1 күнүттэн социальнай биэнсийэ 7,5 бырыһыан үрдүүр. Бу туhунан 262 N-дээх уурааҕы кулун тутар 5 күнүгэр Арассыыыйа Бырабыыталыстыбата бигэргэттэ. Индексация кээмэйэ ааспыт сылга биэнсийэлээхтэргэ олох таһымын алын кээмэйин улаатыытынан ааҕыллар. Бу төлөбүргэ анаан социальнай пуонда бүддьүөтүгэр 37,5 млрд солк. көрүлүннэ. Статитстика көрдөрөрүнэн, Арассыыйаҕа 4 мөлүйүөнтэн тахса киһи социальнай...
Сергей:  «Уолаттар санаалара-оноолоро харахтарыгар көстөр»
Дьон | 21.03.2024 | 18:00
Сергей: «Уолаттар санаалара-оноолоро харахтарыгар көстөр»
Оҕо сылдьан разведчиктаах киинэлэри умсугуйан көрөрбүт, кинилэр курдук буолуохпутун баҕаран, сэриилээх оонньуурбут, саһа, сыбдыйа, сыылла сылдьан өстөөхтөрбүтүн самнарарбыт.  Разведчик диэн тылы иһиттэхпинэ, тута харахпар Штирлиц уобараһа көстөр. Кини өстөөхтөр уйаларыгар тиийэн, былааннарын, дьайыыларын биһиги дьоммутугар тиэрдэн, кыайыыны ситиһэргэ улахан кылаатын киллэрсэр.   Ол аата дьиҥнээх разведчик хайдах буолуохтааҕый? Кини боростуой саллаат...