Кыайыы болуоссатын мөккүөрдээх историята салҕанан бара турар

Кыайыы болуоссата – дьиҥнээх ытык сир. Бу мантан саха хорсун буойуннара Аҕа дойдуну көмүскүүр уоттаах сэриигэ аттаналлара. 
Болуоссат 1970 сыллаахха Улуу Кыайыы 25 сыллаах үбүлүөйүн көрсө тутуллубута.

Кыайыы болуоссатын бастакы өйдөбүнньүгэ – Т-34 тааҥка. Бу тааҥканы хаһан туруорбуттара билигин да мөккүөрү үөскэтэр. Сорох источникка 1977 сыл ыам ыйын 9 күнэ ыйыллар, сороххо – 1973 сыл суруллар. Бу мөккүөрдээх өрүт тааҥканы болуоссат иһигэр хаста да миэстэтин көһөрө сылдьыбыттарыттан тахсыбыт буолуон сөп. Сөргүтүү, өрөмүөн үлэтин түмүгэр тааҥка билиҥҥи миэстэтин булбута биллэр.

Тааҥка пааматынньыга “Советская Якутия” диэн Бастакы Украинскай фроҥҥа сэриилэспит танковай холуонна кэриэһигэр ананар. Маны таһынан, Саха сирин олохтоохторо хомуйбут харчыларыгар өссө “Алданский горняк” танковай холуонна сэриилэспитэ. Онон бу икки түгэни кэлэр көлүөнэлэргэ санатар сыаллаах турар пааматынньык буоларын умнумуоҕуҥ.

Аттаах бухатыыр. Пааматынньык туруохтаах сиригэр бастакы таас 1975 сыллаахха ууруллубут. Мемориальнай комплекс элбэхтик өрөмүөннэммитэ, онон 2010 сыллаахха, Улуу Кыайыы 65 сыллаах үбүлүөйүгэр, стела граниты кэппитэ. Бу стела сахалыы халандаар моһуонунан оҥоһуллубут.

1985 сыллаахха үөһэнэн көтөн иһэр аттаах бухатыыр (норуокка Манчаары диибит) оҥоһуллубута. Пааматынньыкка аттаах бухатыыр уобараһа хара дьайы барытын кыайбыт олоҥхо дьоруойа Ньургун Боотуртан ылыллыбыт диэн баар.

Саха бухатыыра – фашистары утары хорсуннук кыргыспыт саха саллаатын символа.

Пааматынньык кэннигэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара, Албан аат уордьан толору кавалердара буолбут саха буойуннарын барельефтара, хас улуус кыайыыга кылаатын кэпсиир боруонсаҕа кутуллубут билиитэлэр, үйэлэргэ сөҕүрүйбэт уот бааллар.

PS: Норуокка кэпсэнэринэн, стелаҕа баар бухатыыр фигурата бастаан башкир национальнай дьоруойа Салават Юлаевка ананан оҥоһуллубут, онтон сириллэн сахаларга тиксибит. Бу кэпсээн төһө оруннааҕа билигин да биллибэт.

1995 сыллаахха Триумфальнай арка тутуллубута.

2005 сыллаахха 5 фигураттан турар боруонсаттан скульптурнай бөлөх оҥоһуллубута: сэриигэ баран иһэр үс саллаат уонна кыра оҕолоох ийэ. Кинилэр турар гранитнай постаменнара сахалар сэриигэ барар кытылларын символа буолар.

Кыайыы болуоссатын сүрүн стелатыгар баар силистэринэн үөһэ таҥнары ыйаммыт мастар туһунан мөккүөр 2010 сыллаахтан саҕалаан баран, билигин да барар. Сорохтор, саха итэҕэлинэн, бу куһаҕан бит дииллэр. Сорохтор саха бухатыырдара абааһылары кытта охсуһалларыгар тиит мастары силистиин туурута тардан ылан күөрэччи быраҕаттыыр модун күүстэрин бэлиэтэ буолар дииллэр. Таҥнары дуу, сөпкө дуу туруоруллубут сэргэ туһунан эмиэ сэттэ араас санаа баар.

Бэрээдэктиир саамай сөп

Болуоссат ортотунан Дьоруой куораттар аллеялара субуллар.

Мемориал ааптардара: Скульптордар В.Петербуржцев, А.Степанов, архитектордар И.Слепцов, И.Андросов.

Эрэдээксийэҕэ киирбит сурук ааптара сөптөөх буоппуруоһу көтөхпүтүн, мин эмиэ олох сөпсөспөппүн диэн туспа көрүүлээх историк, киин куорат пааматынньыктарын харыстааһыҥҥа олоҕун анаабыт, Дьокуускай Килбиэннээх үлэ куората буоларыгар үлэлэспит Пантелеймон Пантелеймонович Петров санаатын үллэстэр: “Ити ытык кырдьаҕастан киирбит сурукка этиллэр санааларга сөбүлэһэбин,  толору кыттыһабын. Дьоруой куораттар бу ытык ааттарын хаһан ылбыт бэрээдэктэринэн, ыйаахтарын ыйан туран, ыйар наада, ханна баҕарар, хаһан баҕарар сөпкө суруйар, кэпсиир, бэлиэтиир ордук дии саныыбын!”

СУРУК КИИРДЭ

Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө Кыайыы болуоссатын бэрээдэктиэххэ!

Биһиги, кырдьаҕас ыал, Хабаров уулусатын, 21/3 дьиэтигэр кыыспытын кытта олохсуйбуппут түөрт сыл буолла. Эдэр сааспыттан сарсыарда сүүрэр буолан, Кыайыы болуоссатыгар сарсыарда эрдэ чуумпуга кырдьаҕас киһи быһыытынан хааман, эппин-хааммын уһугуннаран абыранным.

Герой куораттар ааттара суруллубут чомпойдорун ытыктыы, кэрэхсии көрөбүн, чуумпутук кинилэр тастарынан хааман ааһабын. Дьэ, манна сөпсөспөт түгэммэр санаа атастаһыахпын баҕарабын.

1965 сыллаахха Кыайыы 20 сылынан Москва, Ленинград, Сталинград, Киев, Одесса, Севастополь куораттарга уонна Брест кириэппэскэ бочуоттаах Герой-куораттар ааттара иҥэриллибитэ.

Кэрийэ хааман истим: Москва, Ленинград, Керчь (1973) суруллан турар. Бу хайдаҕый? Мин санаабар, 1965 сыллаахха Герой куорат буолбуттар бары ситэри быстыспакка суруллуохтаахтар этэ буоллаҕа. Салгыы Брест кириэппэс, Киев, Одесса, Новороссийскай (1973), Севастополь, Сталинград, Минск, Мурманскай (1974), Смоленскай, Тула (1976) кэлэллэр.

Мин биир дойдулааҕым, Герой-сэрииһит Г.Д. Протодьяконов Сталинград кыргыһыытыгар холооно суох хорсун быһыытын иһин геройдар стелаларыгар саамай сөпкө бастакынан мэтириэтэ ыйанан турарын сөптөөҕүнэн ааҕабын. Дьэ, бу Протодьяконов оҕолоро, атыттар даҕаны 1941-1945 сс. Улуу сэрии дьылҕатын быһаарбыт Герой куорат Сталинград кэлин эрээккэ үтүрүллэн суруллан турарын “сөп” диэхтэрэ дуо? Саарбахтыыбын!

Тойон, хотун бөҕө син кэрийэн көрдөхтөрө... Тоҕо айдаарбаттарый, көннөрбөттөрүй? Эбэтэр мин сыыһабын дуу, ону быһаарыаххыт дуо?

Мин биир баҕалаахпын: эһиил, 2025 сылга, Улуу Кыайыы 80 сылыгар Герой куораттар ылбыт сылларын бэрээдэктэринэн суруйан дьон-норуот көрүүтүгэр тахсыахтарын баҕарабын, туруорсабын!

В.М. Ностуруойап, сэрии сылларын оҕото, 63 сыл педагогическай ыстаастаах, 84 саастаах