25.03.2022 | 12:34

Эр киһи андаҕара

Эр киһи андаҕара
Ааптар: Людмила Баишева-Федорова
Бөлөххө киир

Кулун тутарга норуот бэйиэтэ Сэмэн Бөтүрүөбүс Дайыылап атааннаах-мөҥүөннээх аан ийэ дойдуну арыйбыта 105 сылын туолла. 

Кини норуотун тапталын, сүгүрүүйүтүн тыыннааҕар билбит дьоллоох киһи этэ. 
Сааһын тухары кырдьыгы эрэ куйах оҥостубут, үрдүк трибуналартан Өксөкүлээх, Алампа, Ойуунускай  сырдык ааттара төннөллөрүн турууласпыт, кинилэр үйэлээх айымньылара тылбаастанарын ситиспит, аатырбыт "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхобут нууччалыы  тылбааһын уран тыл уустарын түмэн, тэрийсибит үтүөлээх. Ити эттэххэ эрэ дөбөҥүн иһин, сүҥкэннээхэй үлэ поэт чараас сүрэҕин ортотунан ааспыта сэрэйиллэр... 

Сэмэн Бөтүрүөбүс классиктары эрэ буолбакка, уопсай халыыпка киирбэт, Көҥүл тыыннаах, санааларын дорҕоонноохтук этэр айылҕаттан айдарыылаах дьону эмиэ көмүскэһэрэ. 

Ол курдук, Дмитрий Дыдаев "Хара быраат хара убайыгар суруга" хоһооно цензураны алҕас мүччү көтөн, бэчээттэнэн атыыр айдаан тардыллыбытыгар, кини бу хоһоонньуту көмүскээн: "Эһиги бу сэбиэскэй тутулу үөҕэн суруйбут диир буоллаххытына, ол аата, маннык куһаҕан олоххо олоробут диэн бүүс-бүтүннүү сөбүлэһэн, илии баттаан олороҕут",– диэбитэ!

Эдэр тыыппалаах айар куттаахтар айымньыларын Арассыыйа ааттаах-суоллаах тылбаасчыттарыгар  ханнык баҕарар омук сэҥээрэрин курдук, тылбаастатан, Сэбиэскэй Сойуус үрдүк таһымнаах киэҥ ааҕааччытыгар билиһиннэрэн,  ааннарын тэлэччи аһан, киэҥ дуолга көтүппүт, куорсун аспыт эмиэ кини.

Кини - улахан лиирик-поэт. Элбэхтэн  биир бастыҥ айымньыта бу баар: хайа да кэрэ куо нохтолоох сүрэҕэ ууллар, эркин курдук эрэллээх Эр киһи андаҕара: 

ЭРЭН МИЭХЭ

Эрэн миэхэ,
Эрэн миэхэ...
Эрэн илиим эрчимигэр,
Эрэн сүрэҕим төлөнүгэр, 
Эрэн санаам сайыныгар.

Ханнык да ыар охсууну, 
Ханнык да ыар сохсону 
Эйигиттэн халбарытыам, 
Эһиэм, уоттуом, барчалыам.

Эн барыҥый муннуккар 
Күн мичээрин түһэриэм,
Санньыппакка, салгыбакка, 
Эн сүрэххин ириэриэм.

Эйигин олох албыныттан,
Эрэн, экчи арчылыам, 
Уонна санаам сайынынан
Киэҥ аартыкка таһаарыам...

Эрэн илиим эрчимигэр,
Эрэн сүрэҕим төлөнүгэр, 
Эрэн санаам сайыныгар.
Экчи эрэн,
Эрэн миэхэ.

Оччоҕо
Эмньик күүстэниэм,
Иэйэр
Эдэр сүрэхтэниэм,
Күн күлүмэ өйдөнүөм.
Эрэн миэхэ.
Эрэн!

... Биирдэ кини хоһооннорун хомуурунньугун ааҕа олорон, арай бу айымньыга "кэтиллэ" түстүм уонна соһуйан мэктиэтигэр таалан олордум ээ. Ааҕыҥ эрэ:

ТӨРӨӨБҮТ АЛААСПАР

Оҕо сааспыттан дьалхааннаах суол дьаарбаҥнаммыт,
Олохтон эрэ – олох иһин охсуһуулааҕын ордорбут –
Мин,
Бу ааһан иһэр кэрэдэх курдук кэлэн,
Эһэлэрим эстибит өтөхтөрүгэр уталыйдым,
Кимтэн кииннээхпин кырдьан баран дьэ билинэн,
Сорсуйа соҥуйдум, саныыр санаалыын кырыйдым...

Хаһааҥҥыта эрэ, оргуйар олох киинэ буолан,
Чаҕаарыйа сыппыт мин Бор алааһым барахсан,
Биир да буруота суох – чиэски үрэх баһа аатыран,
Уларыйбыта сүрүн...
Билиэхчэ билбэтим.
Онтон
Сугун уктаах Дьулаҥ үрүйэҕэ соҕотох туруйа
Тулаайахсыйар чуҥкук хаһыыта дуораһыйда,
Онтон олох чугас Өлөҥнөөхпөр уларыйан,
Мин ийэ куппун долгута, ыардык курулуйда.

Бу күн уулбут көмүһүнэн көөчүктүүр уулаах
Күндүлүйэр көлүкэлээх алааһым бары кэрэтин
Харысхала суох хаалларан,
атын соргуга ымсыыран,
Айаҥҥа таласпыт оччотооҕу миигин батыспатах,
Алааһа барахсантан харыһы да халбарыйбатах,
Билэр биир тапталлаах мин элэккэй Эдэр Сааһым,
Элбэх эрэллэриттэн аккаастаммыт мин Эдэр Сааһым,
Ити туруйа чуҥкук хаһыытынан уруйдаан көрүстэҕэ,
Соҕотох сорсуйа хаалбыт сорун-муҥун кэпсээтэҕэ.

... Олоҕум кирдьиксит судьуйатаа – мин үөлээннээҕиэм,
Этиий даа миигин уоскута: ким кэскилэ кэрэтин:
Хайабыт сатаабытын,
Хайабыт алҕаһаабытын,
Хайабыт дьиҥнээх олоҕу олорон ааспытын:
Ити, айыллыбыт айылҕатыгар хамсаабакка хаалан
Тулаайах туруйа хаһыыта буолбут мин Эдэр Сааһым,
Эбэтэр, бу олох одун охсуһуутугар буойун аатыран,
Сындалыйа кырдьыбыт бүгүҥҥү мин буоларым дуу
Хайабыт дьоллоох олоҕу олорбутуй?


...Ол аата, оннооҕор маннык – сааһын тухары олох оргуйар үөһүгэр сылдьыбыт, кыаҕын, дьоҕурун бүүс-бүтүннүү норуотун сайдыытыгар, көмүскэлигэр биэрбит, бар дьонугар суон дурда, халыҥ хахха буолбут хорсун сүрэхтээх, дохсун дьылҕата үөһэ-аллара быраҕаттыырын барытын сиэрдээхтик тулуйбут, саха устуоруйатыгар хаалар сүдү личность - "Дьиҥнээх олоҕу олордум дуо? Атын суолунан баран, алҕаһаатым дуу?"– диэн саарбахтыыр санааларыттан сааһырар, саппаҕырар күннэрдээх буолар эбит...

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Якут Шурик: «Атахпын быстыбатаҕым буоллар, өлүөхтээх этим»
Дьон | 21.11.2024 | 12:00
Якут Шурик: «Атахпын быстыбатаҕым буоллар, өлүөхтээх этим»
Суруналыыс кэпсэтэр киһитин кытта кини олоҕун, үөрүүтүн, үлэтин-хамнаһын, кыһалҕатын тэҥинэн үллэстэр. Оннук эрэ сүрэҕэр чугастык ылынан суруйдаҕына, ааҕааччыга тиийэр ыстатыйа тахсар. Мин Александрдыын кэпсэтэрбэр, чэчэгэйим кэйиэлээн, төбөм ыараан да ылбыта, сотору атаҕын быстарын кэпсиир, ону хайдах эрэ тулуйан истибит киһи дии олорбутум. Хараҕым уута да сүүрэрэ, күөмэйбин туох эрэ кэлэн...
Аҕаа, бырастыы
Сынньалаңңа | 27.11.2024 | 10:00
Аҕаа, бырастыы
Уйбаан нэһиилэ сэттис этээскэ сынньана-сынньана кирилиэһинэн тахсан, кыыһа олорор ааныгар кэлэн, оргууй соҕус тоҥсуйда. Баҕардар дьиэҕэ ким да суоҕа дуу дии санаан, кулгааҕын ааҥҥа даҕайан иһиллээн тура түстэ. Киһи атаҕын тыаһа хааман кэлэн, сиэнэ уол куолаһа нууччалыы: «Кто там?» – диэн ыйыппытыгар: – Мин. Тоойуом, мин кэллим, ааҥҥын арый, –...
Кымыс Байбал ыра санаата туолуо дуо?
Сытыы муннук | 28.11.2024 | 14:00
Кымыс Байбал ыра санаата туолуо дуо?
Үөһээ Бүлүү улууһун Маҥаас нэһилиэгин 9 оҕолоох ыалын улахан уола Байбал Васильев оҕо эрдэҕиттэн эппиэтинэскэ үөрэммитэ, хайдахтаах да уустуктан чаҕыйбат, кыраларга холобур буола улааппыта күн бүгүнүгэр  диэри биллэр. Ытык киһибит быйыл 75-с хаарын санныгар түһэрдэ, сааһырда. Ол эрээри олоххо киллэрбит кыһыннары кымыстыыр дьарыгын тохтотуон, өбүгэ кымыстыыр үгэһин үйэтитэр баҕатыттан аккаастаныан...
Туох да мээнэҕэ буолбат
Сынньалаңңа | 25.11.2024 | 23:17
Туох да мээнэҕэ буолбат
Сардаана куруук да холку-наҕыл бэйэтэ, мэктиэтигэр хараҕын уута биллэ-көстө ыгыллан тахсыар диэри абатыйда. Кыһыйбытын омунугар „үөрүүлээх“ сонуну тиэрдибит суотабайын дьыбааҥҥа элиттэ. Хаарыан былаан!! Күүтүүлээх көрсүһүү хаалла!! Бүгүн үлэтигэр бардаҕына табыллар буолбут!   Саатар, бэҕэһээ биллибитэ буоллар. Түүҥҥү дьуһуурустубатын кэнниттэн сынньаммакка, түүннэри былаачыйа тиктэн „быччайан“ олоруо суох этэ! Кыргыттара төһө эрэ хомойоллор....