Дьонум туһунан кэпсиим...

Улуу Кыайыы бырааһынньыга биһиги аймахха, мин тус бэйэбэр ураты суолталаах. Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпинэ кылааспытыгар мин эрэ аҕам Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сылдьыбытынан киэн туттарым. Кэлин Уһун Күөлтэн үөрэнэ кэлбит уолбут аҕата эмиэ бэтэрээн этэ. Аҕам Кыайыы күнүн көрсө оскуола оҕолоругар кылаас чааһын ыытара, оччолорго сэриигэ сылдьыбыт, кыргыспыт аҕаларбыт, эһэлэрбит аҕыйаҕа суохтара.

Мин бу үбүлүөйдээх сылы көрсө күндү ааҕааччыларбар чахчы килбиэннээх, дьоһун олоҕу олорбут ытыктыыр төрөппүттэрим Матрена Петровна уонна Константин Константинович Борисовтар тустарынан билиһиннэриэхпин, кэпсээн ааһыахпын баҕардым.

Биһиги төрөппүттэрбит 1950 сыллаахха ыал буолбуттара. Олус эйэлээхтик, өйдөһөн, быр-бааччы олорбуттара, сэттэ оҕолонон ийэ-аҕа буолар дьолу билбиттэрэ, дьон-аймах тоҕуоруһа мустар, ыалдьытымсах ыала этилэр. Аймахтарбыт, атын да дьон үгүстүк кэлэ-бара сылдьаллара, хоноллоро. Уһун Күөл, Өнөр, Тулуна, Баатаҕай оскуола оҕолорун интэринээт аһыллыар диэри олордоллоро. Ийэбит араас үлэҕэ: дьааһылаҕа, оскуолаҕа, сопхуоска үлэлээбитэ. Көнө, үлэһит, чиэһинэй майгылаах буолан, үлэтигэр үгүс махталы ылара. Аҕабыт түс-бас, аҕыйах саҥалаах буолан, үөлээннээхтэрэ “Көстөкүүн мас көнө” киһи дииллэрэ. Ол курдук ийэлээх аҕам кыыһырсан, этиһэн умайыктана сылдьалларын биирдэ да көрбөтөҕүм, эгэ, аҕабыт биир тылы ийэбитигэр утары саҥарбытын истибэтэҕим. Билигин санаатахха, кылгастык, ол гынан баран дьоллоохтук 30 сыл бииргэ олорбуттара, аҕабыт икки сиэнин эрэ көрбүтэ, орто дойдуттан 57 сааһыгар бараахтаабыта. Ийэбит оччолорго 50 сааһыгар сэттэ оҕону соҕотоҕун тутан хаалбыта.

Уһун Күөл сутуттан тыыннаах ордубута

Биһиги ийэбит Борисова (Атласова) Матрена Петровна Өнөргө Чубучааны алааска 1930 сыллаахха кулун тутар 3 күнүгэр Пелагея Афанасьевна, Петр Федорович Атласовтар элбэх оҕолоох дьиэ кэргэнигэр төрдүс оҕонон күн сирин көрбүтэ. Өнөр, Дүпсүн оскуолаларыгар үөрэммитэ, интэринээккэ олорон абыраммыта. Улуу тустуук Николай Николаевич Тарскай физкультураҕа үөрэппитэ диэн бэккэ астынан кэпсиирэ.

 Дьонноро 1935 сыллаахха холкуос тэриллибитигэр Уһун Күөлгэ көһөн кэлбиттэр, сэрии саҕаланыытыгар Халдьаайыга олорбуттар. Сэрии саҕаланыаҕыттан аччыктааһын саҕаламмыт. Аҕалара нэһилиэккэ балыксытынан анаммыт, өрүү тымныы ууга буккуллан, онтон сыыстаран, 1942 сыллаахха өлбүт, 1943 cыл аны ийэлэрэ бараахтаабыт. Биһиги ийэбитин чугас аймаҕа Лыткин Иван Иванович ылан ииппит, икки сайын Баатаҕай Халдьаайытыгар  тэриллибит пионерскай лааҕырга бастыҥ пионер буолан сырытыннарбыттар. Уһун Күөл диэн быыкаа нэһилиэккэ салалта өттүттэн сөптөөх дьаһал ылыллыбакка сут сатыылаан, үгүс элбэх киһи суорума суолламмыта. Ыал ыалынан эстибитэ. 1942 сыл кулун тутар ыйтан саҕалаан, 1943 сыл от ыйыгар диэри 26 ыалтан 60 киһи хоргуйан өлбүттэр. Олору киһилии харайар кыах, күүс-уох суоҕа. Биир оҥкучахха хастыы да киһини үҥкүрүтэн баран, буорунан саба тарыйаллара.  Суттан өлбүт дьон хара испииһэктэригэр ийэтэ, аҕата, балта Өлөөнө  киирбиттэрэ. Бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Ааныс кыл тыына хаалбытын, син биир өлөр диэн өлбүттэр балаҕаннарыгар бырахпыттарын, көмөөрү киирбит дьон булан ылбыттар этэ. Ол кэмҥэ улуустан Мигалкин Дьокуускай куораттан  Илья Егорович Винокуровтыын  кэлэн, нэһилиэк дьонун нуорматын эптэрбиттэр. Балык, бурдук, арыы, холбуйбут үүт эбии биэрэр буолбуттар. Историяттан билэрбитинэн, Винокуров И.Е. – Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар саха омугун хоргуйан өлөртөн быыһаабыт, сэллик ыарыыны тохтотор суолга киллэрбит, Саха сирин автономиятын 1947 сыллаахха быһаары гыммыттарын, көмүскээбит өҥөлөөх Саха сирин уһулуччулаах салайааччыта. Үтүө дьон баар буолан, салгыы дьон хоргуйан өлүүтэ тохтообута.

Сэрии сылларыгар ийэбит улахан дьонтон хаалсыбакка ыарахан үлэҕэ барытыгар сылдьыбыта. Бостууктаабытын кэпсииригэр хараҕа ууланара. «Оччотооҕута хантан эрэ соҕурууттан наһаа бөдөҥ, төрөлкөй, кэйиик оҕустары аҕалтаабыттар этэ. Оо, олортон куттанан да биэрэрбит. Ыам саҕана ынахтарбытын аҕаларбыт туох эрэ өлөр өлүүгэ холооннооҕо. Бүтэй быыһынан ампаардар, хотоннор кэннилэриттэн ол оҕустартан куттанан, ытыы-ытыы ынахтарбытын хомуйан аҕаларбыт. Саатар наһаа кырыктаах биригэдьиирдээх этибит, оҕустарбытыттан ааһан, киниттэн эмиэ ордук куттанарбыт», - диэн кэпсиирэ.

Ийэбит сэрии кэмнэригэр уонуттан тахсыбыт кыыс тыылга күүһэ-кыаҕа баарынан үлэлээн, «Тыыл бэтэрээнэ» ааты сүкпүтэ. Ийэбит 50 сааһыгар огдообо хаалан да баран, аҕабытын суохтаппатаҕа, кытаанах эр санаа ылынан, сүөһүтүн-аһын эспэккэ иитэн олорбута. Туттуулаах түргэнэ, дьаһаллаах мааныта этэ. Сүгэ, сиппиир уктааһына, ол-бу алдьаммыты абырахтааһын, дьиэ ис-тас үлэтин барытын көрүөх бэтэрээ өттүгэр үмүрүтэрэ. Кинигэ, хаһыат ааҕарын наһаа сөбүлүүрэ. Аны бу бэрэскитэ минньигэһин, көбүөрдээх лэппиэскэтэ дэриэбинэ сыбаайбаларыгар бэрт элбэхтэ сакаастанара. Сир асчытын туһунан этэ да барбаккын. Куруук сатыы сылдьара, дьэдьэн сыттаах ыаҕайатын туппутунан Уһун Күөлгэ тиийэ хаамара. Хаһан да кураанах кэлбэтэ, аны хомуйарын түргэнинэн кимиэхэ тэҥнэһиэй. Сирин аһыттан оҕолоругар, аймахтарыгар кэһиилээн күндүлүүрэ. Ийэбит нарын кэрэ куоластаах ырыаһыт, оһуокайдьыт бэрдэ этэ. Остуол оонньуутугар хаамыскаҕа, хабылыкка имигэстик оонньуура, күрэхтэһиилэргэ кыттара. Инникини өтө көрөр өйдөөх, нарын дууһалаах киһи этэ, бар дьонун ытыктабылынан туһанара. Кыаммат элбэх оҕолоох аймахтарыгар куруук аһынан-таҥаһынан көмөлөһөрө. 2004 сыл күһүн ийэбит барахсан улахан инсульт ыарыыга охтубута, онтон өрүттэн бэттэх кэлэн атаҕар туран аттыбытыгар сылдьыбыта, 2012 сыллаахха күн сириттэн күрэммитэ.

Өссө да олоро түспүтүҥ буоллар

Аҕабыт Борисов Константин Константинович Уус Алдан улууһун Сыҥаах нэһилиэгэр сэниэ ыалга 1923 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Дьоно 20-чэтэ оҕоломмуттарыттан, кини оһоҕос түгэҕэ оҕо буолан, улахан тапталга иитиллибитэ. Кэлин сэттэ оҕо хаалан, түөрт эдьиийэ, биир убайа кинини көрөн-истэн улаатыннарбыттара.

Чугаһынан оскуола суох буолан икки көстөөх Чараҥайга тиийэн үөрэнэллэрэ. Баччалаах сиргэ кыһыннары-сайыннары сатыы сылдьан алтыс кылааһы бүтэрбит. Күһүнүн муус тоҥноҕуна хаҥкы тэбэн барара үһү. Уопсайынан биһиги аҕабыт спорду олус кэрэхсиирэ. Тэлгэһэбитигэр куруук волейбол сетката, теннис остуола баар буолара, оҕо-уруу бөҕө мустара.

1943 сыллаахха бэбиэскэ тутан аҕабыт баара-суоҕа 20 сааһыгар дьонун-сэргэтин, тапталлаах Быйды эбэтин хаалларан, Ийэ дойдутун чиэһин көмүскүү барбыта. Аҕабыт стрелковай полкаҕа түбэһэн рядовойунан сулууспалаабыт. Кинилэр чаастара сатыы походка кыттыбыта. Монголия истиэбин, кумаҕын уҥуордаан, Хинган сис хайатын туораан, Кытай сиригэр тиийбиттэр. Онно дьоппуоннарга соһуччу саба түһэн улахан утарсыыта суох бэриннэрбиттэр.

Ити унньуктаах уһун айаҥҥа, сымыыт буһар сыралҕан куйааһыгар саха хаарыан уолаттара, ону тэҥэ нуучча ньургун ыччаттара өстөөх буулдьатыттан буолбакка, умайар уот куйааска иһэр да уулара суоҕуттан, аччыктаан, бырдылара быстан, сэниэлэрэ эстэн суорума суолламмыттара. Олус утатан түүҥҥү походка таҥастарын устан сиргэ быраҕаллара, онтулара арыт сииги ыллаҕына ону оборон, соттон, харахтара арыый сырдыыра диэн аҕабыт ахтара үһү. Ити курдук эрэйи-муҥу көрөн, Сталин илии баттааһыннаах Махтал сурук тутан, Ийэ дойдутун чиэһин көмүскээн, ытык иэһин төлөөн, 1947 сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлэр.

Кэлээт эйэлээх олоҕу тутуһууга, чөлүгэр түһэриигэ туох-баар көлөһүнүн тоҕон, үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ол курдук кини буҕаалтырдыыр, ревизордуур. Төһө да үөрэҕэ суох буоллар, оннооҕор үөрэхтээх буҕаалтырдар сыыһаларын булан ууга-уокка түһэртиирэ үһү. Кэлин оҕуруот биригээдэтин тэрийэн агрономнуур, саҥа тэпилииссэ туттарар, чугас эргин нэһилиэктэри оҕурсунан, хаппыыстанан хааччыйар.

Күүрээннээх үлэтэ үгүстүк бэлиэтэммитэ. Ол курдук социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕын аатын үс төгүл ылбыта, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин президиумун Бочуотунай грамотатынан чиэстэммитэ.

Аҕабыт киһи быһыытынан сүрдээх көнө, сэмэй, сымнаҕас, чахчы да саха киһитин киэҥ-холку майгыта, муударай өйө барыта киниэхэ баара. Иллэҥ кэмигэр мээчиктиир, киэһэ хараҥарыыта дьиэтигэр кэлэр, аны туран олохтоох кулуупка солбуллубат артыыс, испэктээкиллэргэ убайынаан Уйбаанныын сүрүн оруолу толороллоро.

Аҕабыт наһаа эрдэ олохтон барбыта олус кыһыылаах. Кырата уонча сылы дьылҕата биэрбитэ буоллар, төһөлөөх үчүгэй буолуо этэй? Куруук “аҕам билигин баара буоллар, туох ханнык дьылҕаланыа этибитий, биһиги бу үлэлии-хамныы сылдьарбытын көрөр буоллун, төһөлөөх үчүгэй буолуо этэй?” диэн санаан кэлээччибин.

Аҕабыт Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, илиҥҥи фроҥҥа сылдьыбыта, эйэлээх олоҕу уһансыбыта. Айылҕаттан ураты сымнаҕас, холку киһи этэ. Холкуос, сопхуос  туруу үлэһитэ. Ыарахан ыарыыттан 1980 сыллаахха суох буолбута, ол кэмҥэ үс кырата оскуолаҕа үөрэнэрэ.

Биһиги ийэбит, аҕабыт туһунан толору кэпсээтэххэ хас да балаһаны суруйуохха сөп. Онон Кыайыы үбүлүөйдээх сылынан бу кыракый ыстатыйабын дьоммор анаан суруйдум.

Баар-суох тапталлаах дьоммут олохторун оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ салгыыллар. Кинилэр биһигини барыбытын үөһэттэн араҥаччылыы, көрө-истэ, көмөлөһө, сырдыгынан сыдьаайа, куһаҕантан хаххалыы сылдьаллара буолуо диэн бүк эрэнэбит.