ДЕТДОМ КИҺИ ГЫММЫТА

Сэрии кэмин оҕолоро оччотооҕуну кэпсииллэрин ыарырҕаталлар, онон биһиги билбэппит элбэх. Кинилэр Кыайыы туһа диэн түүннэри-күнүстэри улахан дьонтон хаалсыбакка аччык аҥаардаах сылдьан үлэлээбиттэрэ бэйэтэ хорсун быһыы буолар.

Бүгүн мин 89 хаарыгар сылдьар Саха судаарыстыбаннай университетыгар 60-ча сыл үлэлээбит Леонид Николаевич Кычкин ахтыытын ааҕааччыларбар тиэрдэбин.

Леонид Николаевич Кычкин М.К. Аммосов аатынан ХИФУ бочуоттаах бэтэрээнэ; Д.П. Коркин аатынан физкультура уонна спорт салаатыгар СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата; СӨ Бочуоттаах кырдьаҕаһа, РФ үрдүкү профессиональнай үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ, Саха АССР физическэй культураҕа уонна спорка үтүөлээх үлэһитэ, Учууталлар учууталлара, ССРС уонна САССР физическэй культураҕа уонна спортка туйгуна, үлэ, тыыл бэтэрээнэ.

Мин Уус Алдан оройуонугар маҥнайгы Курбуһах нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Бу сиргэ аҕыспар диэри эбэлээх эһэбэр оҕо буолан иитиллибитим.

Бириэмэтэ кэлэн, миигин, уон да тарбахпын сатаан ааҕа үөрэнэ илик уолу, төрөппүттэрим сайын бэйэлэригэр ылбыттара. Биир чаҕыл, ыраас, итии күн аппын мэҥэстэн, оройуоҥҥа дьонум олорор сирдэригэр Томторго кэлбитим.

1939 сыллаахха оскуолаҕа үөрэттэрэ биэрбиттэрэ. Томтор оскуолатын иккис кылааһын үөрэнэн бүтэрбитим кэннэ дьонум Суоттуга Лена өрүс биэрэгэр көспүттэрэ.

Бу дьыл сайыныгар сэрии саҕаламмыта. Биһиги, оҕолор, инники өттүгэр туох-ханнык ыарахаттар сабардаан кэлиэхтэрин оччо-бачча бу диэн өйдөөбөт да этибит. Ол да буоллар улахан дьон майгыларын, сирэйдэрэ-харахтара уларыйбытын, кинилэр тугу эрэ кистии-саба өр кэпсэтэллэрин, туохтан эрэ сэрэнэр буолбуттарын сэрэйэр этибит. Бэл, биһиги эмиэ чуумпурбуппут. Оонньуурбутун, мэниктиирбитин тохтоппуппут. Быһыы-майгы тосту уларыйбыта. Дьонум 1941 сыл күһүнүгэр, үһүс кылааска үөрэнэ киирэр сылбар, миигин Дьокуускай куоракка аҕам бииргэ төрөөбүт убайыгар, абаҕабар Кычкин Гавриил Даниловичка, ииттэрэ биэрбиттэрэ.

Мин абаҕам уонна саҥаһым Говорова Пелагея Ивановна Романовка уулуссатын 18 нүөмэригэр иккиэйэҕин эрэ олороллоро. Оҕолоро суох этэ. Үөрэнэр оскуолам олорор сирбиттэн адьас чугас турара. Икки мэндиэмэннээх мас, улахан, бэһис нүөмэрдээх оскуола, куоракка биир бастыҥ, кыраһыабай оскуола этэ.

Хомойуох иһин, куоракка олорон үөрэнэр түгэн кылгас буолбута. Саҥаһым, кэргэнигэр наһаа модьуйан, миигин үһүс кылааһы бүтэттэрэн баран тыаҕа төттөрү ыытар буолбута. Төннүөхпүн баҕарбаппын этэн көрбүтүм да саҥаһым истибэтэҕэ. “Абаҕаҥ сэриигэ бардаҕына эйигин мин соҕотоҕун хайдах иитиэмий? Көрөр-харайар кыах суох буолуо. Онон дойдугар, дьоҥҥор төннүбүтүҥ ордук буолуо. Хоргутан өлөрүөхтэрэ суоҕа”, - диэн эппитэ. Абаҕабын да саҥардыбатаҕа, тылын ылыннарбыта. Онон хайыыр да кыах суоҕа. Мин Суоттуга төннүбүтүм.

Төрөппүт дьоммор олус үөрэммэтэх буоламмын мэлдьитин куораты ахтарым. Ылар киһи көстөрө буоллар дии саныырым...

1942 сыл күһүнэ. Алтынньы ый бүтэһик күннэрэ. Күнүн чопчу өйдөөбөппүн. Биир тымныы, сөрүүн, обургу тыаллаах, киһи дууһатын ыга баттыыр хараҥа түүн, баарса соһуулаах  кыра борохуотунан сэриигэ ыҥырыллыбыт элбэх дьону кытта мин аҕам Кычкин Николай Данилович эмиэ барсыбыта.

Ытыы-ытыы “миигин илдьэ бар” диэн аҕабыттан көрдөспүтүм, аҕам улахан ытыһынан төбөбүттэн имэрийбитэ уонна бэйэтигэр ыга тардан кууспута. “Кэбис, тоойуом, оҕону ылар сатаммат. Атын дьону көрдөһөн куоракка киирэ сатаар”, - диэбитэ. Итинтэн атын тугу да саҥарбатаҕа. Дьону барытын ыксалынан баарсаҕа киллэрбиттэрэ. Мин хараастан, хараҕым уута тохтоло суох саккыраан ытыы-ытыы биэрэккэ туран хаалбытым. Аҕам ити сэрииттэн эргиллибэтэҕэ...

Аҕам барбытын кэннэ, сотору, аҕыйах хонон баран, Суоттуга баарса соһуулаах  борохуот кэлбитэ. Кини бурдук аҕалбыт этэ. Ону хас да күн ыскылаакка куруустаабыттара. Бу турар кэмнэригэр баарса уутун ким баҕалаахха носуоһунан хачайдатар этилэр. Үлэлээбит дьоҥҥо хамнастарын харчынан биэрбэккэ чараас билиинчигинэн төлүүллэр этэ. Эбэтэр кыра бурдук сыыһын куруусканан кутан биэрэллэрэ.

Мин хас да күн кэтэспитим. Биир былыттаах күн иккис аҥаарыгар дьоммор кимиэхэ да биллэрбэккэ уоран биэрэккэ киирбитим.

Миигин, аҕабын кытта ыскылаакка бииргэ үлэлээбит эдэрчи дьахтар саһыаран баарса түрүүмүгэр  киллэрбитэ. Уонна борохуот үлэһиттэригэр: “Бу оҕону куоракка илдьэ киириҥ”, - диэн, биир саха киһитэ баарыттан көрдөспүтэ. Хомойуох иһин, ити миэхэ үтүөнү оҥорбут икки киһибин кимнээхтэрин этэр кыах суох.

Түүнү быһа айаннаан сарсыарда эрдэ Даркылаахха кэлэн түспүппүт. Арай аргыс киһибин батыһан, кумаҕы кэһэн үөһээ биэрэккэ тахсан истэхпинэ биир толору таһаҕаһы тиэммит тэлиэгэлээх аттаах киһи атын сиэтэн өрүс биэрэгин диэки киирэн иһэрэ. Тэлиэгэни ойоҕолуу кыра уҥуохтаах дьахтар киирсэн иһэрэ. Кинини мин хайдах эрэ саҥаспар маарынната көрбүтүм. Кэтэн иһэр соно мин саҥаһым сонун дьүһүнүгэр маарынныыра. Биһиги син тэйиччи сиринэн ааһыспыппыт. Онон сирэйдэрин кыайан көрбөтөҕүм.

Аргыһым миигин эбиэт иннинэ эрдэ дьонум олорор сирдэригэр аҕалбыта. Олорбут уулуссабын уонна олбуорбун үчүгэйдик билэр эбит. Мин аҕалбыт киһибин дьиэҕэ киллэрбитим. Онуоха утары олорор ыал дьиэтин аана аһаҕас этэ. Көрүдүөрү хомуйа сылдьаллара. Дьахтардаах эр киһи саҥа аллайа түспүттэрэ: “Оо, эн дьонуҥ мантан көспүттэрэ ээ. Бу сарсыарда эрдэ Даркылаахха киирбиттэрэ. Куоттарбыккын”, - диэн миигин соһуппуттара. Куһаҕан сонунтан, төбөҕө оҕустарбыттыы дөйөн, саҥата суох умса көрөн турбутум. Бу хайдах буоларбын билбэккэ турдахпына, аргыс киһим: “Дьэ, тоойуом, мин ыксыыбын, барарбар тиийдэҕим дии”, - диэн илиитин санныбар уурбута.

Миигин ыаллар аһаппыттара. Онтон Залогка Чепалов уулуссатыгар Колодезников Уйбаан диэн абаҕам убайыгар илпиттэрэ. Хата оҕонньор дьиэтигэр баар этэ. Тоҕо аҕаллыгыт диэн соһуйбатаҕа. “Чэ, манна хаалларыҥ, ханна барыай, таһырдьа хонуо дуо?” – диэбитэ. Олус үөрбүтүм, дьолбун дьэ булбут курдук санаммытым.

Ол эрээри манна даҕаны өр буолбатаҕым. Аҕыйах хоноот эмиэ киһи аргыстаах, Майаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка тиийбитим. Дьонум оскуола дьиэтигэр биир кылааска олороллор эбит этэ. Билигин, саҥаһым үөрэ-көтө көрсүбүтэ диир кыах суох. Онтон абаҕам төрүт да аҕыйах саҥалаах киһи айах атан биир да тылы быктарбатаҕа.

Мин эмиэ сотору төннөр буолбутум. Биир ыҥыыр аттаах киһи түбэһэ кэлбитигэр миигин мэҥэстик оҥоһуннаран ийэбэр ыытарга кэпсэппиттэрэ. Дьонум билэр киһилэрэ быһыылааҕа. Илдьэ барарга ылыннарбыттара. Барар буоламмын миэхэ сүүрбэ солкуобай харчы биэрбиттэрэ. Дьонум сотору кэлиэх буолан үлэлэригэр барбыттара. Онон туһанан, суохтарыгар, мин ытыы-ытыы: “Илдьэ барыма, эйиэхэ харчы биэриэм, аккаастан. Бэйэҥ соҕотоҕун бар”, - диэн көрдөспүтүм.

Киһим: “Көрдөр эрэ, төһө харчылааххын? – диэбитэ уонна илиитин миэхэ ууммута. Онуоха харчыбын барытын биэрбитим. Көрөн баран: “Чэ сөп, мин эйигин илдьиэм суоҕа”, - диэн үөрдүбүтэ.

Кырдьык саҥаһым кэлбитигэр адьас аккаастаабыта.

Аҕыйах хонугунан эмиэ куоракка төттөрү тиийэн кэлбитим. “Тоҕо төнүннэрдилэр?” – диэн таайым оҕонньор кыыһырбытыгар: “Үүрэн кэбистилэр”, - диэн сымыйалаабытым.

Дьэ бу күнтэн ыла мин дьылҕам атыннык салаллыбыта. Таайым оҕонньор Батарааскай баһаарыгар  илдьэн атыылыыр чуолҕаннары кэритэ сылдьан, саха киһитэ турар буоллаҕына: “Уолга наадыйарыҥ буолаарай, ылар буоллаххына биэриэм. Харчы көрдөөбөппүн. Үчүгэйдик оҕо гынан илдьэ сырыт эрэ. Онтон ордук миэхэ туох да атын наадата суох”, - диэн кэпсэтэрэ.

Хас да күн сылдьыбыппыт кэннэ, борук-сорук буолан эрдэҕинэ биир чуолҕаҥҥа сааһыран эрэр саха киһитэ: “Кырдьык биэрэр буоллаххына ылан бөҕө. Мин оҕом суох. Уол гыныам. Билигин Намҥа Иккис Хомустаахха олоробун, Баһылай Пуухап диэммин. Мэйиҥ, бу эти сиэҥ”, - диэн өйүөтүттэн күндүлээбитэ.

Таайым эрэйдээх олус үөрбүтэ быһыылаах.

Миэхэ кэтэрдибит бэйэтин бинсээгин хардары тутан, сөрөөн, курбунан көннөрөн баайбыта. Сиэхпин өрө тиэрэн оҥорбута. Сонум наһаа улахан буолан сиргэ тиийэ сыһара. Таайым барарыгар миигин төбөбүттэн имэрийбитэ. Сыллаан ылбыта, аһынар быһыылааҕа.

Мин саҥа киһибинээн, аара иккитэ хонон, сыарҕалаах оҕуһунан киэһэ хойут Хомустаахха биир балаҕан дьиэҕэ тиийбиппит.

Баһылай дьиэҕэ киирээт: “Дьэ, Хобороос үөр, көр, бу уол оҕолоннубут”, - диэбитэ. Онно Хобороос үөрэрин оннугар уот булкуйар күлүүкэтин ылаат: “Дьиикэй, эн өссө айах адаҕата аҕалбыт буола-буолаҕын, бэйэбитин да сатаан иитиммэккэ олороҥҥун. Хайдах аҕалбытыҥ да ол курдук батар!” – диэн хаһыытыы-хаһыытыы эрин оһоҕу тула эккирэппитэ. Ону көрөн мин наһаа куттаммытым. Туох баар уҥуоҕум барыта халыр-босхо барбыта, сэниэтэ суох буолбутум. Аһылыкка куттанан кыайан аһаабатаҕым.

Түүн Баһылайым хоонньугар утуйбутум. Кистээн испэр ытаабытым. Элбэҕи санаабытым. Эбэбин, эһэбин, аҕабын харахпар көрбүтүм.

Хобороос эппитин эригэр түргэнник толотторбута. Аҕыйах хонугунан Хомустаах оскуолатын интэринээтигэр биэрбиттэрэ.

Дьэ ити курдук мин интэринээт иитиллээччитэ буолбутум. Олох олус ыарахан этэ. Тото-хана аһыыр диэн суоҕа. Аччыктыырбыт. Таҥас-сап да олус мөлтөҕө, эгэ уларыттар кэлиэ дуо. Бары быттыйар этибит. Кыһын кэтэ сылдьар таҥаспытын таһырдьа таһааттаран тоҥоттороллоро, хаарга тэбэттэрэллэрэ. Баттахпытын кыптыыйынан күлтүччү кырыйан кэбиһэллэрэ.

Күнүс оскуолабытыгар, уһун биримиэнэҕэ, биир куомсук убаҕас, сылаас хааһы сиэтэллэрэ. Хааһыбытын бары субуруһан биир уочаракка туран илдьэ сылдьар куруускабытыгар куттаран ыларбыт. Бүтэһик оҕоҕо тимир солууччах салааһынын биэрэллэрэ. Онно түбэспит киһи дьоллооҕунан ааҕынара. Санаабытыгар хааһыта элбэх буолара. Сөмүйэбитинэн ньиккирийэн сиирбит. Кэһиэҕин кэлтэйбит сыыҥкабай ньуосканан туох да хаалбат гына ыраастык кыһыйарбыт.

Элэктириичистибэ уота суох буолан оскуолабытыгар сарсыарда хараҥа кэмҥэ ыһыырынньык уотунан сырдатынан үөрэнэрбит. Тэтэрээт, уруучука, чэрэниилэ суоҕун кэриэтэ. Ол иһин учууталларбыт эргэ кинигэ илииһигэр ыстаракаа икки ардыгар суруйтараллара.

Мин учууталларбыттан Таллан Бүрэни уонна Туйаарыскайы өйдүүбүн.