Ыраахтан кэлбит хортуоска

1988 сыл муус устар ый саҥатыгар кэргэмминээн Еленалыын оҕобутун, биирин эрэ ааспыт Машаны илдьэ кини дойдутуттан Бүлүү Үгүлээтиттэн мин дойдубар, Хаҥалас Булгунньахтааҕар, миэхэ онно сөптөөх үлэ көстөн (сопхуос ыҥырыы сурук ыыппыт этэ), көһөн тиийбиппит. Кэргэним тохсус ыйыгар ыарахан сылдьар, тиийээт да, төрүүр кэмэ кэлэн, Мохсоҕоллоох балыыһатыгар киирбитэ. Аҕыйах хоноот, уолбутун Коляны этэҥҥэ төрөтөн үөрдүбүтэ...

Миигин "Булгунньахтаах" сопхуос "Сата" отделениетыгар хонуу биригэдьииринэн үлэҕэ ылбыттара. Кэргэним оҕоломмута икки эрэ хоммутун кэннэ сопхуоспут дириэктэрэ ыҥыран ылан: "Ыһыы хортуоскабыт тиийбэт, онон Белоруссияттан хортуоска аҕала барар буоллуҥ, сарсын куоракка Агропромҥа (ТХМ) баар буолуохтааххын, онно барытын быһаарыахтара, хас да буолан бараҕыт үһү, оҕолоох кэргэҥҥин балыыһаттан массыынабын биэрэн таһаартарыам, олох кыһаллыма", - диэтэ. Хайыахпыный, саҥа үлэлээн эрэр киһи сөбүлэстэҕим дии. Бэрт түргэнник ыраах айаҥҥа хомуммутунан бардым, бастатан туран, бухгалтерияҕа сылдьан абаанса харчы ыллым. Ол саҕана билиҥҥи курдук сибээс суох, онон кэргэммэр эппэккэ барарбар тиийбитим. Убайым аахха олоробут, дьонум барахсаттар көмө бөҕөлөрө, миэхэ "санаата-оноото суох бардаҕыҥ дии, дьоҥҥун биһиги таһаарыахпыт" диэтилэр.

Сарсыныгар куоракка киирэн Агропромҥа тиийбитим, бииргэ барыахтаах дьоммуттан Амма киһитэ, сопхуос агронома быһыылаах этэ, кэлэн кэтэһэн олорор эбит; миигиттэн балайда аҕа саастаах, аата Сааска диэн этэ. Иккиэн Агропром кылаабынай агрономун хоһугар киирдибит, нуучча дьахтара ханна, ханан, хайдах барарбытын быһааран биэрдэ уонна тиийиэхтээх сирбит баартыйа оройкуомун бастакы сэкирэтээригэр тиксэрээриҥ диэн кэнбиэрдээх суругу туттарда. Онтубут М.Е. Николаев (ол саҕана баартыйа Саха сиринээҕи Обкуомун сэкирэтээрэ) эдэр сылдьан бииргэ үөрэммит киһитигэр суруга эбит. Биһигини: "Бара туруҥ, атыттар, кэллилэр да, ыыталаан иһиэхпит",- диэтэ. Онон иккиэ буолан Москванан, Минскэйинэн айаннаан, Ивацевичи диэн куораппытыгар этэҥҥэ тиийдибит. РАПО диэн сиргэ (Районное агропромышленное объединение) сылдьан сорукпутун эттибит уонна сурукпутун тиксэрдибит, дьоммут соһуйдулар аҕай, итиччэ ыраах диэн. Ылыахтаах хортуоскабыт 400 туонна эбит, онтон биһиги (булгунньахтаахтар) ирээппит 150 туонна.

Кинилэргэ ыһыыларын үгэнэ, онон биһигини "кэтэһэргитигэр тиийэҕит, ортоҕуна биэриэхпит" диэтилэр. Сарсыныгар үһүс киһибит, сааһыран эрэр Нам киһитэ, сопхуос дириэктэрин хозчааска солбуйааччыта быһыылаах этэ, кэллэ, РАПОбытыгар эмиэ бара сырыттыбыт, эмиэ "кэтэһиҥ" дииллэр. Оннук күн аайы уларыйыы суох. Хас эрэ хоммуппут кэннэ икки Бүлүү киһитэ кэллэ, биирдэрэ Нестер Сергеевич диэн, оччолорго Бүлүү РАПО бэрэссэдээтэлин үүнээйигэ солбуйааччыта, иккиһэ Акыым диэн Орто Бүлүүттэн сылдьар, баһаарынайдыыбын диэбитэ быһыылаах, эдэригэр милииссийэлээбит эҥин, бэрт сытыы тыллаах-өстөөх киһи. Тойон киһилэммиппититтэн үөрдүбүт, дьэ быһаарсар инибит диэн. Бэһиэн тутуспутунан тиийдибит, Нестер Сергеевичпыт кэллиэгэлэрин кытта быһаарса сатаата да, син биир эппиэт биир буолла: "Кэтэһиҥ".

Сытар да сылаалаах, онон маҕаһыыннары кэрийэбит, биһиэннэригэр холоотоххо баайдара сүрдээх, сыаналара да удамыр. Саханы көрбөтөх буолан, кыра оҕолор батыһа сылдьаллар, улахан дьон ханна да буоллун кэпсэтэ сатыыллар, Саха сирин интэриэһиргииллэр ахан. Биир күн анаан-минээн тиийэн Брест Кириэппэһи көрдүбүт, суоллара-иистэрэ үчүгэйэ, оптуобуһунан түргэн үлүгэрдик баран кэлэҕин.

Ол дойдуга сопхуостар буолбакка колхуостар эбит. Биир күн чугастааҕы колхуоска тахса сырыттыбыт, кыһыннара сылаас буолан хортуоскаларын хас эмит уонунан туоннаны таска, биир сиргэ чөмөхтүү кутан баран соломонон сабан, барбах соҕустук буор кутан, көмөн кэбиһэллэр эбит. Онтуларын "хранение в буртах" диэн ааттыыллар, туох баар хара үлэтигэр барытыгар оҕонньордуун-эмээхсинниин бүүс-бүтүннүү үлэлии, сүгэ-көтөҕө сылдьалларын көрөн сөхпүппүт.

Биир күн РАПОларбыт эттилэр: "Биир колхуос ыһыытын бүтэрдэ, сиэмэ хортуоскалара 40 туонна ордубутун эһиэхэ биэрэбит, сорохтору күүтэргитигэр тиийэҕит". Ол киэһэ Акыыммыт сүттэ, сарсыныгар Нестер Сергеевич: "Акыымы бэҕэһээ дьиэтигэр ыыппытым, бэйэм да бүгүн барыыһыбын, белоруустар хортуоска биэриэ суохтар", - диэтэ уонна сонно тута дойдулаан хаалла.

Эмиэ хас да хоннубут, кэтэһэбит. Биир күн Нам киһитэ, элбэх оҕолоох, саастаах киһибит, тулуйбата, дьиэлииһибин диэтэ да, баран хаалла. Амма киһибинээн иккиэйэҕин хааллыбыт.

Ол икки ардыгар Маай бырааһынньыга чугаһаан барда, арааһа, муус устар ый 26 күнэ быһыылаах этэ. Аммам киһитэ: "Мин да барыыһыбын, сарсын Москваттан Дьокуускайга диэри билиэттээхпин, кэлэн иһэн сэрэххэ диэн ылбытым", - диэтэ. Мин онно өссө дьиктиргээбитим ээ, тоҕо миэхэ эрдэ эппэтэҕэй диэн. Ол да буоллар "хайдах соҕотоҕун хаалыахпыный?" дии сатаабытым да, киһим, сып-сап хомунаат, дойдулаан хаалла. Дьэ, ыксал буолла, олох соҕотоҕун туран хааллым, хаста да кэнниттэн түһүнээри  гынан баран, бачча ыраах, бачча уһуннук кэтэһэн бараммын хайдах кураанах төннүөхпүнүй диэн тохтообутум. Сарсыныгар РАПОбар тиийэн айдаан бөҕөтүн тартым, райкомнарын сэкирэтээригэр тахсан үҥсэбин эҥин диэтим, дьонум да ыксаатылар быһыылаах, аһыммыттара эбитэ дуу: "Чэ, эн илдьэр тиэхиникэҕин кэпсэт, тимир суоллары кытта, биһиги колхуостары кытта кэпсэтэ сатыахпыт", - диэтилэр. Мин сарсыныгар тимир суол ыстаансыйатыгар тиийэн салайааччыларын нэһиилэ буламмын көрдөһөн-ааттаһан, эрэйбин-муҥмун кэпсээтим, хортуоска баарын, аны рефрижератор вагоннар наадаларын эттим. Тойонум, хата, бэртээхэй киһи буолан биэрдэ, онно-манна эрийэн кэпсэтэ түһэн баран: "Сарсын сарсыарда 10 чааска вагоннар баар буолуохтара, хойутаайаҕыт", - диэтэ. Оо, онно үөрдэхпиин, РАПОбар олох сүүрүүнэн кэлэн кэпсээтим. Дьонум да үөрдүлэр быһыылаах. Сарсыарда этиллибит кэмҥэ, ыйыллыбыт сиргэ тиийбитим, массыына, киһи бөҕө, үлэ күөстүү оргуйа турар. Түөрт вагоҥҥа тэҥинэн кууллаах хортуоппуйдары тиэйэллэр, мин тоҕо ыйааһыннаабакка тиэйэллэрин ыйыппыппар, "албынныыры сатаабат дьоммут, антах тиийэн ыйааһыннаан даҕаны көрөөрүҥ" диэтилэр.

Дьэ оннук 400 туонна хортуоппуйу тиэнэн, икки харабыл сытан-олорон айанныыр, ортотугар кыра вагоннаах, икки өттүгэр иккилии рефрижератор вагоннардаах састаабы илиибэр туттум диэн хас да сиргэ илии баттаттылар, вагоннар ааннарын хататалаан, пломбалаталаан кэбистилэр, харабыл дьонум искэ олорон сылааһын эҥин хонтуруоллууллар эбит этэ. Ол киэһэ буойаска олорон, сарсыарда эрдэ соҕус Москва куоракка тиийдибит. Маай бырааһынньыгын иннинээҕи күн буолан Мавзолей сабыылаах, таһыгар элбэх киһи сууйа-тарыы ахан сылдьар, онон иһирдьэ киирэн көрбөтүм. Дьокуускайга сөмөлүөт киэһээ эрэ көтөр буолан, күнү быһа метронан төттөрү-таары сылдьан куораты барбах да буоллар син көрө сатаатым, сарсыныгар Маай бырааһынньыгын баттаһа дойдубар этэҥҥэ тиийдим.

Аҕыйах хоноот били ыыппыт вагоннарым Беркакит станцияҕа кэлбиттэр, хас биирдии чааһа төһө эрэ төлөбүрдээх, онон суһаллык хомуна охсон ыыппыт хортуоскаҕын тута бара оҕус диэн буолла. Мин доҕор киһитэ биэриҥ диэтим. Эмиэ абаанса харчы, сопхуос бэлэм бэчээттээх гарантийнай суруктарын хааччына ылан бараммыт, сарсыарда сопхуоспут массыынатынан куорат пуордугар кэллибит. Ол күн Чульмаҥҥа сөмөлүөтүнэн, онтон Нерингрюга диэри оптуобуһунан, онтон Иенгра бөһүөлэккэ диэри эмиэ атын оптуобуска олорсон айаннаан, бэрт эрэйинэн да буоллар тиийиэхтээх сирбитин буллубут.

Гостиницаларын ыйдаран тиийбиппит, били Белоруссияҕа бииргэ сылдьыбыт Бүлүү киһитэ Акыым баар эбит, соҕуруу сылдьарын курдук буолбатах, таҥас-сап мөлтөөбүт этэ. Белоруссияттан эрдэ бэриллибит 40 туонна хортуосканы быһа тутан ылаары сырсан кэлэн баран хаайтара сытар эбит. Хортуоскатын ыскылаакка уурдарбыта сороҕо тоҥмутун, харчытынан быстаран хаста да харчы ыыттарбытын, бу дойдуга саха диэн суоҕун, сыһыаннара тоҥуйун, хаста да кырбыы сыспыттарын кэпсээтэ.

Хортуоскабытын анал биригээдэлэргэ сүөкэттибит, олорго сопхуос гарантийнай суругун толорон биэрдиҥ да бүтэр эбит, үлэлииллэрэ баҕас дьоһун.

Амматтан уонна Намтан хортуоскаларын ыла Белоруссияҕа бииргэ сылдьыбыт дьоммут буолбакка, атыттар кэлбиттэрэ. Агропром элбэх бырысыаптаах КамАЗ массыыналары ыыппыта, олорго 150 туоннаны тиэйтэрэммит дойдубут диэки, өрүс уҥа кытылыгар баар II-с Дьөппөҥҥө "50 лет Октября" сопхуоска аадырыстаан ыыттыбыт, бэйэбит дойдубутугар этэҥҥэ тиийбиппит.

Дойдубар кэлэн аҕыйах хонооппун кытта өрүс уҥуор баар II-с Дьөппөҥҥө хортуоска тиэйиилээх бастакы икки массыына кэлбиттэрин туһунан биллэрбиттэр. Дириэктэрим: "Дьэ, кытаат, массыыналаргын тоһуйтаан, хортуоскабытын сылаас сири булларан кэбис, анарааҥҥы дириэктэри кытта кэпсэттим, миэстэ бэлэмниэх буоллулар", - диэтэ. Онон сарсыныгар эмиэ айаҥҥа туруннум, өрүс мууһа устаары турар буолан, өрүһүнэн сырыы суох. Хайыахпыный, куоракка киирэммин бөртөлүөтүнэн өрүс уҥуор Аллараа Бэстээххэ кэлэн түстүм уонна Большой Невер тыраассатынан сатыы түһэ турдум. Биир эмит массыына син ааһар да, тохтооботтор; хата, биир “ХЛЕБ” диэн суруктаах массыына тохтоото, суоппара нуучча  эбит. Киһибинээн Мэҥэ Хаҥалас хас да маҕаһыыныгар килиэп сүөкээтибит, ол иһэн кэпсэтэбит, киһим сөҕөр да сөҕөр, "хайдах соҕотохтуу, сатыы ыытан кэбиһэллэрий?" диир.

Оннук айаннаан иһэн биир КамАЗ массыынаны тохтотто, онто эмиэ нуучча киһитэ эбит, хата, ылла, киэһэлик суол арахсыыта кэлбитигэр миигин түһэрдэ. "Мантан икки биэрэстэлээх сиргэ Дьөппөн диэн дэриэбинэ баар", - диэтэ, ханнык Дьөппөнүн билбэт. Махтанан баран ол суол устун эмиэ түһүнэн кэбистим. Мин дьолбор, хата, оруобуна түспүт этим, хортуоскалаах массыыналарым сорохторо кэлэ иликтэр. Сарсыныгар бары кэлэн сүөкэнэн төннүбүттэрэ, хортуоскабын сылаас гарааска уган, харабыл анаан баран, уу мотуорунан мууһу быыһынан өрүһүнэн дойдубар тиийбитим.

Аҕыйах хоноот өрүс мууһа бүтэн ырааһырда. Дириэктэрим ыҥыран ылан: "Дьэ, бачча чугаһаабытын кэннэ бэйэҥ барсаҥҥын ситэри төрөөбүт дойдуҥ буоругар булларан кэбис", -диэтэ. Хайа аайы мин үөрүүнэн сөбүлэстим, икки самасыбаал массыыналаах, уон куруусчуктаах, 40 туонна уйуктаах БМК катердаах баарсанан II-с Дөппөҥҥө кэллибит. Дириэктэрим дьаһалынан 50 туонна хортуосканы дьөппөннөргө хааллардыбыт, бэйэбит 100 туоннаны үстэ кырынан аҕыйах хонугунан таһан бүтэрэн кэбистибит.

Бүтэһик сырыынан түүннэри айаннаан кэлэн дьиэбэр утуйа ахан сыттахпына дириэктэрбит суоппара кэлэн: "Түргэнник барыаҥ үһү, дириэктэр ыытта", - диэтэ. Тиийбиппит хортуоска уурар сир таһыгар оҕуруотчуттары кытта тураллар эбит: "Дьэ, эрэ, доҕоттор, сытыйбыт хортуоска ханнаный, көрдөрүҥ эрэ", -диир. Ону оҕуруотчуттар: "Бу сытар, ити кэннэ суох, барытын олортулар", - диэтилэр. Көрбүтүм, бэрт аҕыйах устуука сытар. Дириэктэр: "Ыраах сиртэн бачча элбэх хортуосканы сытыппакка-ымыппакка аҕалбытыҥ иһин икки ыйдаах хамнаһынан бириэмийэлиибин", - диэн үөртэ.

... Айан, сырыы буолан баран табыллардаах-табыллыбаттаах, эрэйдээх-муҥнаах буоллаҕа. Ол да буоллар эдэр сааспар төрөөбүт дойдубар кыратык да буоллар көмөлөспүттээх эбиппиттэн олус диэн үөрэбин уонна астынабын, ол аҕалбыт хортуоскабыт ханна-хаһа олордуллан, төһө-хачча үүнүүнү биэрбитин билбэппин да буоллар.

Эдэр дьоҥҥо анаан этиэм этэ, ыарахаттартан чаҕыйбакка, харса суох, үтүө суобастаахтык үлэлээҥ-хамсааҥ, төрөөбүт дойдугутун таптааҥ уонна, ханна да тиийдэргит, ханна да буолларгыт саха аатын түһэн биэримэҥ.

17.12.2021 сыл