ТУСТУУ КЭРЭТЭ

Мэлийбитэ тиллиэ этэ

Василий Гоголев 

1981 с. Роман Дмитриев тустарын тохтоторго быһаарыммыта. Кинини Василий Гоголев эрэллээхтик солбуйбута. ССРС түһүлгэлэригэр хаста да призердаан баран, дойду чемпионатыгар үстэ субуруччу бастаабыта (1984, 85, 86 сс.). 1984, 1988 с. Олимпиадаларга кииртэ буоллар, мин саныахпар, бастыа этэ. 1983 с. тувинец Александр Доржу сүрдэммитэ. Аан дойду призера, ССРС чемпиона буолбута. РСФСР чемионатыгар Василийы тэҥ киирсиигэ кыайда диэбиттэрэ. Дьиҥэ, сорох баллын биэрбэтэхтэр. Эһиилигэр Василий Доржуну үрүҥ хараҕын өрө көрдөрбөтөҕө.

1985 с. аан дойду чемпионатыгар улуулар бөҕө балл да биэрбэккэ бастаабыттара. Олортон ордон, 4 баллаах быраҕыыта элбэҕинэн үһүс буолбутун үрдүнэн, “Бастыҥ техникатын иһин” анал бириис туттарбыттара. Дьэ, барахсан киирэн-тахсан, атахха түһэн, накаттаан элэҥнэтэрэ. Кочерганан, мельницанан утарсааччылары атахтарын үөһээнэн адаарытара. Хаста да, киирээт, көбүөр ортотуттан кытыы диэки, киһитэ туран истэҕинэ иһирдьэ диэки, салгыы таһырдьа диэки үстүүтэ үөһээнэн быраҕыыны субуруччу оҥорбутун илэ көрбүтүм. Ити кыра түһүлгэлэргэ буолбатах, ССРС, аан дойдутааҕы түһүлгэлэргэ биллиилээх маастардары, холобура, Европа чемпиона Гнел Меджулумяны быраҕаттыыра.     

1986 с. Үтүө Дьулуур оонньууларыгар бастаан спорт үтүөлээх маастара үрдүк ааты ылары ситиспитэ.

Өссө аан дойду кылаастаах маастар буолбут Егор Алексеев баара. 1980 с. РСФСР, САССР чемпионаттарыгар оннооҕор Гоголевы кыайан турар. Дьэ, хардары-таары бырахсыы кытаанаҕа этэ. Кэлин Василий лаппа кыайа тутар буолбута. Киниэхэ өссө 1985 с. Дьокуускайга ыытыллыбыт ССРС чемпионатын финалыгар Владимир Яковлев кыайан иһэн, бүтэһик сөкүүндэлэргэ ахсааны 4:4 тэҥнэтэн эрэ хотторбута. Доржуну ити түһүлгэҕэ эрдэ Яковлев туораппыта. Өссө 1984 с. Тува “чаҕылҕанын” Петр Христофоров кыайан турар. Кини эдэрдэргэ Европа призера, ССРС спартакиадатын чемпиона.

Ити үлүгэр күүстээхтэр быыстарыгар үбүлүөйдээх Руслан Попов Дьокуускайга Бүтүн Сойуустааҕы турнирга бастаан турар. Финалга Семен Ноевы бэрткэ халбарыйан бырахпыта. 1982 с. Минскэйгэ ССРС эдэрдэргэ спартакиадатыгар Латвияттан киирэн иккис буолта.

Оччолорго элбэх уол Украинаттан, Белоруссияттан, Таджикистантан, Киргизияттан, Казахстантан, Диодоров Туркменияттан, Зырянов Литваттан, Е. Алексеев Эстонияттан тустубуттара. ССРС эрдэ ыһыллыбыта буоллар, баҕар, олимпиаларга да ити дойдулартан тиийбит буолуо этилэр. Владимир Торговкин кэлин Кыргызстантан Азия призера буолбута. Онно олимпиадаҕа иккиһин бастыыра биллэр кореец Ким Илгэ 3-2 эрэ хотторбута. Ол Атланта-96 олимпиадаҕа Владимир  тиийэн баран хомолтолоохтук оһоллонон, бастакы хапсыһыытыгар туораабыта. Семен Соркомов эмиэ Кыргызстантан аан дойду чемпионаттарыгар тахса сылдьыбыта.

Кэнники 48 кг бастыҥ көрдөрүүлэри Петр Юмшанов ситиспитэ. Аан дойду призера, Арассыыйа, Ярыгин турнирын хастыы да төгүл кыайыылааҕа, призера. Спорт үтүөлээх маастара. Роман Дмитриев курдук дойду ыччатын сүүмэрдэммит хамаандатыгар сүрүн тренеринэн үлэлээбитэ. Билигин аан дойдутааҕы тустуу федерациятыгар спорт бу таптыыр көрүһүн пропагандалыы сылдьар.

48 кг саха тустууктарын ситиһиилэриттэн сороҕо итинник. Үксэ Дмитрий Петрович Коркин эрчийбит уолаттара эбит.

52 кг

Тоҕо эрэ тустуу уруккутун суруйууларга ордук 52 кг тустууктарын сөҕөн ойуулууллар. Американец аан дойду чемпиона Ричард Сандерс акробатическай барахсыыларын тоҕо эрэ киинэҕэ устан хаалбыттар. Киһи сөҕөр хамсаныылара. Билигин болгарин Валентин Иорданов атаҕын биэрэ сылдьан үөһээ ыстанан сальто оҥорон баран түһэн иһэн утарсааччытын хам харбаат ыраастык уурарын дэҥ оҥоро сатыыллар да, биирдэ эмэ майгыннаталлар. Александр Иванов хапсыһааччытын куота сатыырын, көбүөр ортотугар соһон киллэрэн уҥа-хаҥас быраҕаттыыр киинэтэ эмиэ баар. Кини курдук утарсааччыларын ыла-ыла үөһээнэн атахтарын адаарытан быраҕаттыыр ини-бии Белоглазовтар видеолара билигин да тустуу техникатын, тактикатын үөрэтиигэ тэҥнээхтэрэ суох бастыҥ пособиялар.

Дьэ, итинник виртуоз бөҕөстөрдөөх  52-55 кг суох оҥорууттан тустуу техниката дьадайда, кэрэтин мэлиттэ. Ону бу ыйааһыннары хаттаан күрэхтэһиилэргэ киллэрдэххэ эрэ, урукку курдук чаҕылхай хапсыһыыларынан көбүөрдэр киэргэтиллиэ этилэр.

Сахалар 1955 сылтан көҥүл тустуунан эрчиллиэхтэриттэн 52  кг – 1968 с. диэри саамай чэпчэки ыйааһынынан сылдьыбыта. Онтон 1969 сылтан 48 кг киириэҕиттэн, 1996 с. диэри иккис ыйааһынын буолбута.   

Ол кэннэ тустууга саамай кыра ыйааһынынан 1997-2001 сс. 54 кг, 2002-2013 сс. 55 кг, 2014 сылтан 57 кг буолбуттара.

Кыра ыйааһыннаах омукка үксүгэр баар

Статистиканан, азиаттар, сахалар элбэх саамай улахан ситиһиилэрин 48 кг, онтон 52-54, 55 кг ситиспиппит. Ити ыйааһыннары суох гымматахтара буоллар, билигин да ситиһиилэрдээх буолан, киэн туттарбыт элбэх, кириитикэлэһэн киирсэрбит аҕыйах буолуохтааҕа ини. Харсартан туох үчүгэй тахсыай? Тугу эрэ толкуйдуоҕуҥ. Саха тустууга албан аатын төннөрөргө аартыгы көрдүөҕүҥ. Онуоха биир маннык суол солонуон сөп курдук. 

Төһөнөн кыра ыйааһын аччатыллар да, биһиэхэ ордук. Ол эрээри итинник туруорустахха, ким ылыныай?

Онно бу ыйааһыннарга ситиһиилэммит омуктары эмиэ холбуохха. Кыра ыйааһыннарга азиаттар аатырбыппыт. Ол эрээри инньэ диэбэккэ, харчылаах АХШ-тан, Европа дойдуларыттан кытта олимпийскай чемпионнар баалларын, кинилэри көмөлөһүннэрэр туһугар, бэлиэтээн, кыра ыйааһыннаахтар бары омуктарга бааллар диэх тустаахпыт.

Дагестан омуктарыттан аан бастаан 1959 с. аварец Али Алиев аан дойду бастакы чемпионунан буолбута. Кини аан дойдуга “Кириэстээһин’ (икки атаҕы холбуу тутан эрийии) албаһынан аатырбыта. Аан дойдуга биэстэ бастаабыта. Иранецтар, японецтар, туроктар, кореецтар бу ыйааһыҥҥа чаҕылхай хамсаныылары оҥорбуттара номоххо сылдьар. 

Аан дойду түөрт төгүллээх чемпиона, олимпийскай чемпион. японец  Юдзи Такаданы 1995 с. аан дойду чемпионатыгар специалистар 21-с үйэ тустууга диэбиттэрэ хаһыаттарга тахсыбыта. Билиҥҥи тустуу аан дойдутааҕы ассоциациятын баһылыгар Ненад Лаловичка бэйэтигэр дойдутугар патриотизмыгар оонньотон  икки манныгынан киириэххэ. Бастакытынан, кини биир дойдулааҕа ити общественнай тэрилтэни саамай уһун кэмҥэ салайбыт Милан Эрцеган Такаданы уонна биһиги Александр Ивановпутун элбэх үөһээнэн быраҕыылаахтарын иһин атыттартан чорботон олус астынара. Иккиһинэн, Ненад курдук эмиэ Белград олохтооҕо Шабан Трестена Югославияттан (өссө ЮСФР хас да дойдуга арахса илигинэ) аан бастакы олимпийскай чемпион буолбутун уонна итинник үрдүк ааттаах билиҥҥэ диэри соҕотох сылдьарын, бу ыйааһыны киллэрдэххэ, кини дойдутуттан өссө да тахсыахтарынан ымсыырдыахха.

Баҕар, билигин киһи аймах улаатта диир түгэннэригэр, тустууга саамай кыра ыйааһыны саатар 52-55 кг-тан саҕалыылларыгар туруорсуохха.  

Сахалартан бастакы чемпионнар 52 кг тахсыбыттара

Сахалартан РСФСР чемпионун аатын (бары ыйааһыннартан) бастакынан Николай Гоголев 1962 с. оччотооҕу саамай кыра ыйааһыҥҥа  - 52 кг сүкпүтэ. Олус бэркэ “вертушкалыыра” (ол аата аҥаар илиини тута сылдьан, эриллэн быраҕара) дииллэрэ. Кэлин историческай наука доктора, профессор, универстет проректорынан өр кэмҥэ үлэлээбитэ. Итинник үрдүк ааты иккис саханан ылары эмиэ 52 кг саамай кыра ыйааһын эрдэҕинэ 1964 с. Алкивиад Иванов ситиспитэ. Кини бастаан авиатор, онтон медик үөрэхтэрин бүтэрбитэ. Биллиилээх хирург, наука доктора буолта. Гимнастикаттан тустууга көспүт буолан, атаҕынан, сиһинэн, илиитинэн имигэстик хамсанан тустара үһү. Кинилэр иккиэн тренердэринэн Н.Н. Волковы суруналлара. Ити кэнниттэн Д.П. Коркин биир бөһүөлэктэн, биир спорт-оскуолаттан ииппит уолаттара аллараа ыйааһыннары айбардаабыттара.

Сахаларга аан дойду официальнай чемпионатын таһымыгар 1969 с. Роман Дмитриев улахан дьоҥҥо 48 кг, ааны аһарын кытта аҕыйах ыйынан оҕолорго Илларион Федосеев (48 кг) чемпионнаан, Семен Макаров (52 кг) призердаан, эмиэ баарбытын биллэрбиттэрэ.    

Союз таһымыгар сахаттан 52 кг ыйааһыҥҥа эдэрдэргэ бастакы улахан кыайыыны ССРС чемпиона 1968 с. буолан Роман Дмитриев (48 кг суох эрдэҕинэ) ситиспитэ. Онно убайа сирэй киирсиилэригэр тэҥнэһэн Гавриил Дмитриев үһүс буолта.

Эһиилигэр 48 кг улахан дьоҥҥо киллэриллэн Роман онно көспүтэ. 52 кг –ҥа, иккис ыйааһын буолбут кэмигэр, Гавриил улахан дьоҥҥо Союз уонна норуоттар икки ардыларынааҕы түһүлгэлэр таһымнарыгар бастакы улахан ситиһиини аҕалбыта. Кини ити сыл ССРС Сэбилэниилээх күүстэрин спартакиадатыгар тэҥнээҕин булбатаҕа. Ол кэннэ тута социалистическай дойдулар армеецтарын спартакиадатыгар сахалартан бастакынан миэстэлэһэн, иккиэннэригэр кыһыл көмүс мэтээллэри кэппитэ. ССРС чемпионатыгар иккис буолбута.

1970, 71 сс. ССРС чемпионаттарыгар икки сыл пьедестал үрдүкү үктэлигэр турбута. ССРС бэһис спартакиадатыгар, итинник күрэхтэһиигэ сахалар бастакы икки мэтээллэрин кэппиттэрэ. Биирин, кыһыл көмүһү, Роман Дмитриев ( 48 кг), иккиһин, боруонсаны, убайа Гавриил Дмитриев (52 кг).

Гавриил тустуутун быраҕа сылдьан баран, 1974 с. 52 кг РСФСР чемпионун аатын ылбыта.

Бу ыйааһыҥҥа өссө Чурапчыттан Петр Платонов 1970 с. ССРС боруонса призера, ССРС кубогын хаһаайына буола сылдьыбыттаах.

Александр Иванов ССРС-ка иккитэ бастаабыта, хаста да призердаабыта. Тбилиситээҕи турнирга 52 кг түөрт төгүл бастаабыта. Олимпиадаҕа, Европаҕа иккис буолта.

52 кг-тан элбэх аан дойдуга биллэр дьон тахсыбыттара. Кинилэри бэйэлэрэ тустубут ыйааһыннарын төннөрүүгэ эмиэ туһаныаҕыҥ.

1982 с. Тбилиси. 1 м. – кэлин аан дойду сэттэ төгүллээх чемпиона, олимп геройа буолбут болгарин Валентин Иорданов, 2 м. – саха Роман Цыпандин, 3 м. - Хантмаагийн Баттулга, Монголия билиҥҥи президенэ. Баттулга 52 кг тустара. Р.Цыпандиҥҥа, И.Аянитовка кыайтаран турар. Самбоҕа Николай Цыпандин курдук 52 кг аан дойду чемпиона. Баттулганы  уолаттарбытыгар хотторбутуҥ диэбэккэ, хатыспытыҥ диэн эмиэ холбуохха.