ТҮҮЛ БУОЛБУТ ОЛОХ (мистика)

Киирии

Кырдьаҕас куорат бэрт элбэх кистэлэҥнэрдээх, дьиктилэрдээх, киһи көннөрү өйүнэн сатаан тобулбат таайбараҥнардаах, сибигинэйэн кэпсэнэр ураты номохтордоох, уйулҕаны хамсатар дьикти сэһэннэрдээх.

Бу кэпсээҥҥэ ахтыллар дьикти, киһи чөл өйүнэн соччо анаарбат түбэлтэлэрэ Дьокуускай куоракка араас сылларга буолбуттара диэн Дьокуускай куорат уостан түспэт номохторун сэҥээрээччилэр кэпсииллэрин истэр этим.

Дууһам, өйүм-санаам чүөмпэ түгэҕэр эҥин эгэлгэ номохтор саһа сырыттахтара, ардыгар харахпар ааспыт кэмнэр таайбараҥ буолбут түбэлтэлэрэ тиллэн кэлэргэ дылылар...

БЫЛЫРГЫ НОМОХТОР УМСУЛҔАННАРА

Ньургун СГУ история салаатын төрдүс кууруһун устудьуона, Дьокуускайга төрөөбүт, үөскээбит уол.

Кини куорат түҥ былыргытын уонна ааспыт кэмнэр тустарынан араас сэһэннэри, номохтору олус сэргиир. Хас биирдии сэһэн да, былыргы номох да дьиҥнээх баар буола сылдьыбыт түгэннэргэ олоҕурар диэн тус санаалаах. Ол туһунан доҕоро Костялыын өрүү кэпсэтэллэр, үгүстүк куолулаан, арыт мөккүһэн да ылаллар.

* * *

Ньургун бүгүн сарсыарда эрдэ уһуктан, нуктуу турар куорат кураанах уулуссатын устун Сэргэлээх диэки баран истэ. Балаҕан ыйын бүтүүтэ. Сөрүүн чэбдик салгын өйү-санааны дьэҥкэрдэр, дьиппиэр чуумпу араас толкуйга тиэрдэр. Уол доҕорун Костяны кытта стадиоҥҥа сүүрэллэр, эрчиллэллэр. Ол сылдьан барыны бары кэпсэтэллэр. Ньургун сарсыардааҥҥы тымныы, сииктээх туманнаах салгыны түөһүнэн толору эҕирийдэ, илиитин, атаҕын, моонньун эрчийэрдии хамсатта, миэстэтигэр тэйиэккэлээн ылла, онтон сыыдамнык, түүн түспүт ардах чалбахтарын тумна, сүрүү быластаах болдьохтоох сирин диэки дьулуста. Стадиоҥҥа тиийбитэ атаһа номнуо кэлэн, сүүрэ сылдьар эбит. Сотору Костятын ситэн ылла, ытыс ытыстарын охсуһан, эҕэрдэлэстилэр. Оргууй соҕус тэтиминэн сүүрэн истилэр. Онтон Ньургун санаатын эттэ:

– Костя, мин ити Петровскай уонна Лермонтов уулуссаларын быһа охсуһууларынан ааһан иһэн наар Дыгын булгунньаҕын саныыбын. Бу бүгүн эмиэ ити сиринэн кэлэн иһэн өйбөр ол дьикти аарыма кутуу булгунньаҕы оҥорон көрдүм. Хайдах итинник сүдү көмүүнү үрэйбиттэрэ буолуой? Таах мээнэ, ыһан, тиэйэн кэбиспиттэр дии. Хайдах итинник баҕайыный... – Ньургун ол ааспыт үйэ салайааччылара тугу да харыстаабатахтарын, саха түҥ былыргытыгар болҕомто уурбатахтарын сөхтө.

– Дьэ, дьиибэ да дьон эбиттэр,– Костя доҕорун кытта сөбүлэстэ, онтон салгыы:

– Мин эбэм ити кэмҥэ куоракка олорбута, элбэх дьиктини, киһи өйүгэр баппаты кэпсээччи, – уол табаарыһын диэки хоруй көрдүүрдүү көрдө.

– Ээ, мин аҕам эмиэ кэпсиир этэ, – Ньургун бигэргэтэрдии эттэ.

Итинник ону-маны эргитэ саныы-саныы, уолаттар сүүрэ, эрчиллэ сырыттылар. Сарсыардааҥҥы эрчиллиилэрэ бүтэн, Ньургун дьиэтигэр барда, оттон Костя – уопсайыгар.

* * *

Ньургун дьиэтигэр тиийэн суунан-тараанан, аһаан баран, үөрэҕэр кэллэ. Бу быйыл эрэ күһүн үлэҕэ киирбит элбэх мэндиэмэннээх, лииптээх, УЛК диэн ааттаммыт Саха университетын саҥа куорпуһугар киирдэ. Бараары турар лиипкэ баттаһан, нэһиилэ батан киирдэ. Уун-утары куруук көрөр эрээри билбэт кыыһа турар, олох ыкса симиллии буолан, уол кыыһы ыгымаары, тэйэ сатаата. Кыыс уһун хара суһуоҕун түөһүгэр түһэрэ, намылыччы өрүммүт, үрүҥ куруһуба саҕалаах кытархай былаачыйалаах, сахалыы ытарҕалара хамсаатаҕын аайы эйэҥэлииллэр. Дьикти кыыс, муодунай, эриллиилээх кылгас баттахтаах, ыга тутар джинсылаах, блейзердаах дьүөгэлэриттэн олох ураты көрүҥнээх, сахалыы номоҕон дьүһүннээх, ыйаастыгас соҕус эрээри киэҥ, чоҕулуччу көрбүт харахтаах, косметика диэн сыстыбатах намчы маҥан субалаах, ып-ыраас сэбэрэлээх.

Ньургун бу кыыһы элбэхтэ бэлиэтии көрбүтэ, омук тылын салаатыгар үөрэнэрин билэр, үксүн соҕотоҕун, тугу эрэ толкуйдуурдуу, ырааҕы көрөн, түннүк таһыгар турар буолара. Дьүөгэлэрин кытта күлэн-үөрэн тырымныы сылдьарын биирдэ эмэ көрөөччү. Хайдах эрэ хотугулуу дуу, сунтаардыы дуу, унаарытан наҕыллык саҥарар. Ньургун кинини таптыы буолбакка, атыттартан араара, чорбото көрөрө, билсэр санаа өйүгэр да киирбэт этэ. Уонна сүрэҕэр бу кыыһы кытта ситимнээх биир ураты кистэлэҥи сүрэҕэр сөҥөрө сылдьара...

Оттон бу бүгүн олох чугастан, утары көрөн туран, долгуйан ылла, сүрэҕэ түргэн-түргэнник тэбиэлээтэ, мэктиэтигэр, сирэйэ итийэн, кытаран хаалла. Умса көрөн турар кыыс уһун кыламаннара ибирдээтэхтэрин аайы, сүрэҕэ мөҕүл гынар. Бэйэтин этээһигэр кэлэн, тахсар сири былдьаста. Тахсаат да, доҕоругар Костяҕа кэтиллэ түстэ. Уола лиипкэ баар кимиэхэ эрэ далбаатыыр. Онтон Ньургуҥҥа туһаайан эттэ:

– Ньургун, ити мин биир дойдулаах кыыспын көрдүҥ дуу? Кырасаабысса дии боруоста.

– Кими эттиҥ? Ити уһун суһуохтаах, кыһыл былаачыйалаах кыыһы дуо?

– Кини, кинини. Таайа диэн, балтым бииргэ үөрэммит кыыһа, иккис куурус, ФИЯ, АО. Тая, Таисия буолбатах, сахалыы Таайа, таайыллыбатах таабырын курдук Таайа кыыс,– диэн хайдах эрэ олус истиҥник унаарытта Орто Халыматтан сылдьар сытыы-хотуу доҕоро.

Костя, кырдьык да, элэстэнэн, дьону кытта билсэн-көрсөн, кэпсээн-

ипсээн, күлэн-үөрэн, элбэх доҕоттордоох, иҥнигэһэ-толлугаһа суох сытыы киһи. Кини билбэтэх киһитэ да суох курдук, хотулуу олус элэккэй, үөрүнньэҥ, көнө майгылаах.

* * *

Итинник дьикти эйгэлээх, ураты нэгирдээх күн ааста. Киэһэлик Ньургун үөрэҕин кэнниттэн эбэтигэр таарыйан ааһарга сананна. Эбэтэ Биэрэ, Вера Филипповна, аҕыс уонун лаппа аастар да, тэп курдук сылдьар, наадатын барытын бэйэтэ толунар, дьон көмөтүгэр улаханнык наадыйбат. Үрүҥ былааһын, дьэрэкээн өҥнөөх солко былаатын баанан, ородьукуулун окумалыгар тутан баран, бэрт түргэнник хааман элэстэнэр, сааһыгар сөбө суох олох эдэр, сэнэх көрүҥнээх. Идэтинэн учуутал буолан, эбээ Биэрэ эдэрдии эрчимнээх, көхтөөх, өр үлэлээбит оскуолатыгар куруук ыҥырыылаах ыалдьыт, сүбэһит-амаһыт.

Уол киирээтин кытта эбэтэ үөрэн күө-дьаа буолла, аһын тардан барда. Ып-ыраас, барыта орун-оннугар, уурбут-туппут курдук кып-кыра аһыыр хоһо алаадьы, буспут эт миинин минньигэс сытынан туолбут. Хойуу үүттээх чэй кута-кута, Биэрэ сиэниттэн ону-маны сураһар – үөрэҕин, атын да дьарыгын эҥин туһунан.

Чэйдии олорон Ньургун бу кэлиҥҥи кэмҥэ санаа баттыга оҥосто сылдьыбытын эбэтигэр кэпсээтэ:

– Эбээ, ити Дыгын үрэллибит булгунньаҕыттан кэлин санаам тоҕо эрэ арахпат. Аҕам сэрии иннигэр дьиэ тутаары буорун таспыттара, онтон булуллубут кырамталары таах ханна эрэ сыбаалкаҕа тиэйэн кээспиттэрэ диэн кэпсээбитэ.

– Оннугун оннук. Бу диэн эттэххэ, ол кэмҥэ ким да онно наадыйбат этэ, былыргы барыта тоҕо эрэ хаалынньаҥ, туох эрэ эстибит кэм кэрэһитин курдук көстөрө, сахалыы ытарҕа да кэтиллибэт буола сылдьыбыта ээ.

Ол эрэн саха былыргытын хасыһар, кэлэр көлүөнэҕэ диэн анаан харайа сатыыр дьон син биир баар этэ. Кыраайы үөрэтэр музей үлэһиттэрэ хаһыы, чинчийии оҥоруохпут диэбиттэрин ким да истибэтэҕэ, өйөөбөтөҕө.

Суруйааччы Николай Якутскай музей үлэһиттэрин Чемезовы уонна Васильевы кытта бэрт суһаллык кыратык чинчийбиттэрэ, архыыпка ол туһунан Николай Якутскай бэлиэтээһиннэрэ бааллар этэ. Мин, историк буолан, ону көрөн турардаахпын. Өссө урут, ыраахтааҕы саҕана, Николай Сарычев диэн эдэр нуучча учуутала Дьокуускай тулатынааҕы уон биир дуу, хас дуу булгунньаҕы чинчийбитин туһунан сурук эмиэ баара. Туймаада улуу хочотугар былыр булгунньах элбэҕэ үһү.

Чэ, мин саас сааһынан кэпсиим дуу.

ЭБЭЭ БИЭРЭ КЭПСЭЭНЭ

– 1941 сыл сайына. Бэс ыйын саҥата. Хайдах эрэ дьикти, киһини дьиксинэрэр нэгирдээх сайын этэ. Арай биир сарсыарда куораты суостаах сонун тилийэ көппүтэ. Ыалбыт Сөдүөччүйэ эмээхсин, мэнэрийбэтэҕэ үйэ буолбут киһи, эмискэ мэнэрийэн киирэн барбыта, эҥин эгэлгэни этитэн, дьигиһийэн, былыргы тииһигэ киирбитэ. Мэнэрийэрин быыһыгар: «Сэрии абааһыта Илбис кыыһа мээнэ барда, хааннаах олбоххо олордор буолла, бу эргин баар эр бэртэрин мэҥиэстэрэ кэллэ», - дии-дии баттаҕа арбайан, арыт өҥүргэс курдугунан көрө-көрө, өрө мөхсө сылдьыбыта.

              Үлэбэр тиийбиппэр, дьахталлар Дыгын булгунньаҕыттан былыргы дьон, боотурдар, дьахтар, кыһыл оҕо эҥин кырамталара булуллубут үһү диэн кэпсии тоһуйбуттара. Дьон үксэ дьиксиммит, куттаммыт этэ. Оҕонньоттор этэллэринэн, улахан аньыы тахсыбыт, былыргы сэрии дьонун буор кутун босхо ыыппыттар, боотур киһи буор кута сүр күүстээх, онон туох-туох буолара дьэ биллибэт диэн буолбута, – эмээхсин үөһэ тыынан ылбыта.

– Онтон икки нэдиэлэ буолбатаҕа, уоттаах сэрии саҕаламмыта.

Уйбаанныырым барахсан ол сэриигэ бастакынан ыҥырыллыбыта уонна эргиллибэтэҕэ. Үчүгэйдик да олорбуппут. Уолбут Оппуос – эн аҕаҥ, тукаам, уончалаах эрэ этэ. Мин биир улахан тэрилтэҕэ машинистка этим. Уйбаанныырым тутууга биригэдьиирдиирэ. Дьиэ-уот туттан, бэркэ да олорон испиппит, – уруккутун санаан, эбээ Биэрэ куолаһа титирэстээн ылбыта.

– Оттон ол булгунньах үрэллээтин кытта, эҥин дьикти барыта буолан

киирэн барбыта. Соҕуруу диэки баар Ытык Хайаҕа ынах хомуйа сылдьан удаҕан кыырарын, кыаһаана кылыргыырын истибиттэр этэ. Били булуллубут дьахтар кырамтата Дыгын удаҕан кыыһа Тыаһааны буолуо диэн сэрэйэр этилэр дьон, оттон боотурдар – Дыгын уолаттара, Головин бойобуода өлөртөрбүт боотурдара.

Сэгэриэм, ыалбыт Сөдүөччүйэ муҥнаах наар ол удаҕаны көрөр этэ, ити сылдьар, бу сылдьар дии-дии, мэнэрийэн сордоноро. Ардыгар кылыһахтаах лыҥкынас куоластанан, Тыаһааны аатыттан кэп туонара. Дьэ, дьулаан көстүү этэ. Оҕом Оппуос куттанара: «Эбээ Сөдүөччүйэҕэ абааһы киирбит, аны Кулунчук Куокаҕа оонньуу тахсыбаппын», - диэхтиирэ.

Итинник аймалҕаннаах сайын ааспыта. Күһүн эдэр-сэнэх эр дьоммутун барыларын аармыйаҕа ыҥырбыттара. Кырдьык, Сөдүөччүйэ көрүүлэммитин курдук, биһиги эргинтэн барбыт дьонтон ити атаҕа суох Ыкынаа эрэ эргиллибитэ. Онон ити булгунньах номоҕо иһэ истээх этэ, – диэн кэпсээнин түмүктээбитэ эбэтэ.

* * *

Ньургун эбэтин сэһэнин тыыммакка да олорон истибитэ. Хараҕар куруук эдэр, хаартыскаттан мичээрдиир эһэтин мөссүөнэ көстөн ааспыта, бураллыбыт баттахтаах мэнэрик Сөдүөччүйэ эмээхсин, ол быыһыгар нарын сэбэрэлээх Тыаһааны, тоҕо эрэ ити Таайаҕа майгынныыра, кыырар кыаһааннаах Ытык Хайа үрдүгэр үҥүү үҥкүү үҥкүүлээн күөгэлдьийэ сылдьара бу баардыы дьэҥкэтик көстөн  кэлбиттэрэ.

Эбэтин кытта кэпсэтэн, ону-маны дьиэ ис үлэтигэр көмөлөһөн баран, уол дьиэлээри оптуобус тохтобулугар тахсыбыта. Номнуо хараҥара быһыытыйбыт этэ. Дьикти сылаас киэһэ уол уйулҕатын хайдах эрэ хамсатара. Нуһараҥ борук-сорук күһүҥҥү көмүс дуйунан симэммит куораты сабардаабыта. Бу борук-сорукка Аан Ийэ Дойду дьиктитийэн ылар, туох эрэ биллибэт турукка киирэр. Кыыһан киирэн эрэр күн сардаҥалара халлаан аҥаарын кытыастар кыымынан сырдаталлар, эҥин эгэлгэ уотунан ыһыахтыыллар. Иһийбит лыҥкынас салгыҥҥа ой дуораана кый ыраахха диэри кыырайа көтөр. Дьиэлэр, мастар, массыыналар, дьоннор хараҥаран эрэр эйгэҕэ симэлийэн сүтэр курдуктар. Куорат чаҕылыҥнас уоттара сирдээҕи сулус буолан угуйа умайаллар.

Ньургун былыргы номохтор умсулҕаннаах эйгэлэригэр өйдүүн-санаалыын киирэн ылбыта. Түҥ былыр күн сириттэн күрэммит Тыаһааны байҕал курдук уйаара-кэйээрэ биллибэт, чүөмпэ курдук түгэҕэ көстүбэт дириҥ, алыптаах хараҕар умсан ыларга дылы буолбута.

“Киин куорат” хаһыат литературнай күрэҕэр киирбит айымньыттан быһа тардыы. Салҕыытын телеграм ханаалбытыгар, Вконтакте уонна саайпытыгар ааҕаарыҥ.