Соҕотохсуйуу

Иккис Ылдьыын ардаҕа үһүс хонугун, муора быыстаан, ибиирэ турар. Ардахтаан оттообокко, дьиэбэр олорор иллэҥ киһи, түннүгүнэн, тэлгэһэбитигэр үүнэн турар соҕотох тииккэ, кырдьаҕас тураах сохсоллон олорорун, көрөбүн. Ити тураах, быйыл оскуола хочуолунайын турбатыгар сыстан кыстаата. Арааһата, соҕуруу көтөн тиийэр кыаҕа суоҕун билэн, күһүн бараахтаабатах буолуохтаах. Хата, оскуола оҕолоро кэлэ-бара аһатаннар кыһыны син этэҥҥэ туораата. Саас буолбутугар, көтөр-көтөр курдук  сэргэхсийэн, кэһиэҕирбит куолаһынан хааҕыргыыра элбээбитэ. Ол гынан баран, соҕурууттан кэлбит аймахтарыгар сыстыбатаҕа, ханыы булумматаҕа, уйа туттубатаҕа. Онон, суос соҕотоҕун, ити тииккэ хорҕойон күөҕү аһаран эрэр. Кэлэ-бара көрдөхпүнэ, кырдьаҕас-кырдьаҕас курдук, үксүн күн уотугар сыламнаан, нуктаан тахсар. Сороҕор соһуйбут курдук уһуктан, хонос гынан хааҕырҕаан ылар. Онтон эмиэ ныкыйан утуйан хаалар. Турааҕым эмискэ олорор лабаатыттан тиэрэ баран иһэн, хаста эмэ сапсынан өрүһүннэ. Мин: “Ок! Кырдьаҕас былыкка баттатан, олус дириҥник утуйан хаалан, суулла сыста” - диэн күлэ санаатым. Салҕыы көрө олордохпуна, муҥнааҕым, бэрт сэниэтэ суох хамсанан, оннун булунан кумуччу сууланан кэбиһээхтээтэ. Итини көрөммүн, аны кинини аһынным уонна   бу көтөрү, кырдьар сааһыгар соҕотохсуйан сорсуйбут   учууталбар, ыкса ыалбар Николай Саввичка холуу санаатым.
Кини Чурапчытааҕы учууталлар училищеларын бүтэрэн үлэлии  сылдьан университеты кэтэхтэн үөрэнэн, үс сыл иһигэр бүтэрбит. Физикаҕа, математикаҕа үөрэппитэ. Майгылаах бастыҥа, дьоһуннаах учуутал  этэ. Оччотооҕу миэркэнэн, сүрдээх маанытык таҥнара, хаһан даҕаны ыһыытаабат-хаһыытаабат буолара. Ол гынан баран, оҕолор киниттэн улаханнык толлорбут, ытыктыырбыт. Онтон, куруук маатыра былаастаан үөхсэр, “Сирэҕэстэр-хайаҕастар” - диэн тыллааҕын иһин Хайаҕас Хаппытыан диэн ааттаммыт, уһанарга үөрэтэр турууппут учууталын кытта эрбии тииһинии иэхсэрбит. Хаппытыаммыт дөрүн-дөрүн уруогар холуочук кэлэн аһары бардамсыйдаҕына, сорох бэртэр тулуйбакка, кинини кытта хокуоскалаһан даҕаны тураллара. Учууталбыт: “Сирэҕэстэр-хайаҕастар” - диэбитинэн мас миэтрэпкэтин туппутунан ыстанан кэлэрэ. Оччоҕуна хохуоскаласпыт хоһуун мастарыскыайтан таһырдьа ойоро, кини кэнниттэн Хайаҕас Хаппытыан кирдээх баата ыстаана  басхайбытынан кылгас, мадьаҕар атаҕын тилэҕэ хараара турара. Кини, ыылаах табахсыт буолан, быстар кылгас тыыннааҕын бары бэркэ билэрбит, онон мастарыскыайы үстэ эргийэн баран төттөрү киирэрбит. Учууталбыт кэннибититтэн бөтүөхтээн, уоҕа хараан, саллырхайдаан киирээн уруок салҕыы барара.   
Николай Саввич  Дарья Васильевна диэн сырдык хааннаах, номоҕон дьүһүннээх библэтиэкэр кэргэннээҕэ. Кини эмиэ “чөм” курдук таҥнара-саптара. Оччотооҕу сэбиэскэй кэмҥэ, интэлэгиэнсийэ диэн өйдөбүл соччо биһирэммэт, сулууспалаах диэн өйдөбүл киэҥник туттуллар кэмигэр, кинилэр ити өйдөбүлгэ бары өттүнэн сөп түбэһэр ыал этилэр. Хаһыат, сурунаал, кинигэ элбэх буолара. Бастакы телевизоры кинилэргэ көрбүппүт. Миигиттэн лаппа аҕа уоллаах, кыыс оҕолордоохторо. Оччолорого ыал барыта элбэх оҕолоох буолан, биһиги, уон оҕолоох дьиэ оройдоро, кинилэр оҕолоро аҕыйаҕын сороҕор муодарҕаан ыларбыт. Уоллара Володя, кыыстара Ольга үөрэхтэригэр наар туйгуннук үөрэнэллэрэ. Володя, биһиги оскуолабытын бастакынан кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбит үөрэнээччи. Бэркэ ыраатыах киһи, армияҕа сулууспалыы сырыттаҕына, госпиталь умайан онно ыарахан ыарыһахтары быыһы сылдьан уокка былдьанаахтаабыта. Кырамтатын сабыылаах, сыыҥкабай хоруопка уган аҕалбыттарын, бука-бары тиһэх суолугар атаарбыппыт. Кистиир күммүтүгэр кинини “За отвагу” мэтээлинэн наҕыраадалыыр туһунан ыйааҕы аахпыттара, мэтээлин төрөппүттэригэр туттарбыттара. Дарья Васильевна, сүрдээх ыараханнык ынчыктаан ылбыта уонна саҥа таһааран ытаан, барыбыт дууһабытын аймаабыта. Николай Саввич, эр киһи буолан, хараҕын уутун көрдөрбөтөҕө. Билигин дэриэбинэбит киин уулуссата Володя аатынан ааттанар. Ийэлээх аҕа уолларын сүтэрэннэр улаханнык оҕустарбыттара. Тута кырдьан, көхсүлэрэ холбуйан хаалаахтаабыттара. Кыыстара Ольга, билигин улахан учуонай, соторутааҕыта науканан дьарыгырар омук киһитигэр кэргэн тахсан, кыраныысса таһыгар көспүтэ.  
Мин аармыйаттан кэлэрбэр, ыалларым пенсияҕа тахсыбыт этилэр. Иккиэн инньэлээх-сап курдук сэнньилиһэн, кыра оҕуруот сыыстаахтарын бэрийэллэрэ. Дьиэ ис-тас үлэтин эмиэ көмөлүүллэрэ. Биирдэ, оттук мастарын дьоҕус салааскаҕа Николай Саввич соһон, Дарья Васильевна салаасканы кэнниттэн ураҕаһынан тирээн анньан иһэллэрин көрөн сүүрэн тиийэн көмөлөһөөрү гыммыппар, учууталым: “Миша, биһиги бэйэбит дьаһаныахпыт. Тугу даҕаны үлэлээбэккэ олордоххо күн уһуна сүрдээх уонна бу биһиги сэрээккэбит буолар” диэн баран сылаас баҕайытык көрөн кэбиспитэ. Эһиилигэр, Дарья Васильевна сүрэҕинэн өлөөхтөөбүтэ. Николай Саввич, чороҥ соҕотох хаалан ити кырдьаҕас тураах курдук сорсуйбута. Дьыл сылаас кэмигэр үксүн кылаабыһаҕа тиийэн уолун уонна кэргэнин уҥуохтарын аттыгар олорон тахсара. Күн киириитэ, нүксүччү туттан тулаайахсыйбыт дьиэтигэр кэлэрэ. Ийэм сотору-сотору ас астаан, дьиэтигэр таһааран аһата сатыыра даҕаны, киһитэ суолтатыгар быкаайыгы сиэхтиирэ. Ону-маны кэпсэттэххэ сэргэхсийбит курдук буолара гынан баран, хараҕар соҕотохсуйуу курус күлүгэ эрэ көстөрө. Кыыһа, Ольга Николаевна, ийэтин бохоруонатыгар кэлэ сылдьан уонна өссө сыл аҥарынан хаттаан кэлэн аҕатын илдьэ бара сатаабытын, Николай Саввич: “Оҕобуттан, кэргэммиттэн ханна даҕаны барбаппын, өллөхпүнэ кинилэр аттыларыгар көмөөр” - диэн кыккыраччы аккаастаталаан кэбиспитэ. Дарья Васильевна суох буолбута биир сылын туолуутугар аймахтара, ыаллара мустаммыт, остуол тардан ахтан-санаан ааспыппыт. Николай Саввич кэргэнигэр, дьоҕус буолан баран ис киирбэх, мрамор памятник туруортаран, санаатын ситиһэн астыммыт көрүҥнээҕэ.
Нөҥүө сарсыардатыгар ийэм кырдьаҕаһы билсэ тахсыбыта уонна түргэнник төннүбүтэ. Киирэн бары истэрбит курдук: “Николай Саввич бараахтаабыт. Барахсан дууһата оҕотун, кэргэнин көрсөн уоскуйар ини” - диэбитэ. Ольга Николаевна, аҕата олохтон күрэммитин истээт, иккис күнүгэр көтөн кэлбитэ уонна памыыҥкаҕа, нэһилиэк олохтоохторугар барыбытыгар аҕатын көрбүппүт иһин, уйадыйан туран махтаммыта. Сааһа баран эрэр дьахтар, аҕата соҕотохсуйан муҥнаммытын истэн, аттыгар чугас киһитэ суох буолуу иэдээнин өйүнэн-санаатынан лаппа өйдөөтөҕө буолуо, барыан иннинэ элбэх оҕолоох аймахтарыттан үстээх, сэрбэкэччийбит кыыһы киниэхэ ииттэрэ биэрэллэригэр көрдөһөн, тылын ылыннарбыта. Сотору уһуурдуу кэлэн,  докумуоннарын эккирэтиһэн, кыыһы омук сиригэр илдьэ барбыта. Ити кэнниттэн балтараа сыл курдугунан: “Ольга Николаевна, уол оҕоломмут” - диэн сэргэх сонун кэлбитэ. Итини этэн эрдэхтэрэ: “Оҕо кута, оҕону тардар” – диэн. Ольга Николаевна уолугар эһэтин аатын биэрбит. Онон, ытык киһи, Николай Саввич аатын салҕыыр сиэннэммититтэн биһиги бары үөрэбит. 
Маспын көрбүтүм, турааҕым олорбут лабаатыгар көстүбэт: “Ханна эрэ көттөҕө дуу?” - дии санаат, хараҕым тиит анныгар сытар хараҕа хатанна. Болҕойон көрбүтүм, кырдьаҕас тураах тиэрэ түһэн сытар. Кууркабын кэтэн таһырдьа таҕыстым. Тураахпын илиибэр ылбытым өссө даҕаны сылаас. Күрдьэх ылан тиит илин өттүнэн кыра оҥкучах хастым, тураахпын эргэ холустаҕа суулаан көмтүм. Өлөр-өлүү, күһүҥҥү силбик күн санаарҕабыла буолан, дууһабын хахсаат тыынынан таарыйан ааста.