“Сахаагроплем” омук кэскилин туһугар

Племенной үлэ өрөспүүбүлүкэни бэйэ аһынан хааччыйыыга биир сүрүн оруолу ылыаҕа.

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун бэйэ оҥорон таһаарар үүт уонна эт бородууксуйатынан хааччыйыы нэһилиэнньэ этэҥҥэ олорор усулуобуйатын сүрүн көрдөрүүтэ буолар.

Олохтоох аһынан хааччыллыы төһөнөн бырыһыана үрдүк даҕаны, нэһилиэнньэ дьарыктаах, доруобуйата туруктаах буолуутун, ахсаана элбээһинин туоһута, дойду экономическай-социальнай, политическай балаһыанньата “үрдээн дуу”, “түһэн дуу” эрэрин көрдөрөр сиэркилэтэ буолар. Ол иһин олохтоох аһынан хааччыллыы өрөспүүбүлүкэ сайдыытын төһүү күүһэ буоларын чопчулаан, Ил Дархан Айсен Николаев бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйа элбииригэр сүрүн болҕомтотун уурар.

Борис Афанасьевич Потапов, Тыа хаһаайыстыбатын наукатын кандидата, “Сахаагроплем” тэрилтэ Сунтаардааҕы исписэлииһэ:

— Борис Афанасьевич, дьэ, муус хамсаан эрэр дуу диэн сылыктыахха. Саҥа тэрилтэ тэриллэн, племенной үлэҕэ сонун хамсааһын тахсан эрэр. Ордук сиэмэлээһин үлэтигэр. Ол туһунан сырдатыаҥ дуу...

— Биһиги олохтоох бородууксуйабыт киһи доруобуйатыгар туһалааҕын, экологическай өттүнэн ырааһын туһунан экономическай наука доктора, Петровскай академия Хотугу Форумун дьиҥнээх чилиэнэ, профессор, наука үтүөлээх үлэһитэ В.Р. Дарбасов уонна экономическай наука кандидата А.Г. Никифоров “Продовольственное обеспечение Якутии” диэн научнай монографияларыгар сиһилии ырытан быһаарбыт үлэлэрэ кэпсиир. Онно ыйылларынан, өрөспүүбүлүкэ эт уонна эттэн оҥоһуллар бородууксуйатын 26,1 %, үүт уонна үүттэн оҥоһуллар бородууксуйа 57,2 % оҥорор эбит. Онтон атын бородууксуйа атын дойдулартан тиэллэн кэлэр. Манна олоҕуран Ил Дархан Айсен Николаев 2024 сылга үүтүнэн хааччыллыыны 61 %, этинэн хааччыллыыны 31% элбэтэр соругу туруорбута.

— Саҥа тэрилтэ иннигэр туох сорук турда?

— “Сахаагроплем” тэрилтэ урукку салайааччыта В. Т. Лукин атын үлэҕэ барбытынан, билигин Алексей Дмитриевич Жирков ананан үлэлиир. Бу соругу толорорго тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ араас хайысханан үлэлиир былааннаах. Олортон биирдэстэринэн элбэх үүтү уонна эти биэрэр сүөһүлэргэ, сылгыларга, сибиинньэлэргэ племенной үлэни ыытан уонна үрдүк кылаастаах племенной оҕустар сиэмэлэринэн буоһатан үүттээх ынахтары үөскэтэр сорук буолар. Итинэн сибээстээн, урут племенной үлэни ыытан кэлбит “Сахаплемхолбоһук” АО аныгы кэм ирдэбилигэр сөп түбэспэтинэн, үлэлиир функциятын саҥа тэриллэр “Сахаагроплем” судаарыстыбаттан бүддьүөттээх тэрилтэҕэ биэрэрин туһунан сөбүлэһии оҥоһуллубута. Онтон ыла тэрээһин үлэтэ саҕаламмыта. 2019 сылтан саҕалаан племенной үлэни ыытар, ол иһигэр сиэмэлээһин үлэтин үбэ “Сахаагроплем” тэрилтэҕэ түһэр буолбута уонна “Сахаплемхолбоһук» АО сүрүн обьектарын саҥа тэрилтэҕэ атыылаһыллар боппуруоһугар үлэ саҕаламмыта. Ити сыл, онно сөптөөх үп тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр быһаарыллан, ахсынньы ыйга “Сахаагроплем” үлэһиттэрэ Марха 2-с килэмиэтиригэр баар племхолбоһук таас хонтуоратыгар көспүттэрэ.

— Саҕалааһын туох ыарахаттардаах этэй?

— Ааспыт 2,5 сыл устата тэрилтэ саҥа тэриллибитинэн, урукку олоҕурбут итэҕэстэр өссө да кыайан быһаарыллыбаккалар, балайда ыараханнык сылы түмүктээбиппит туһунан уонна бу үүммүт сылга саҥа уларыйыылар тахсыбыттарынан, туох ыарахаттар үөскээбиттэрин, ону инникитин болҕомтоҕо ылыахтара диэн, санаабын үллэстэргэ быһаарынным.

Сыл аайы “Сахаплемхолбоһук” АО сиэмэлээһин төлөбүрүн хойутаан сыл бүтүүтэ эрэ төлүүрэ үлэни атахтыыра, 2,5 сыл устата улуустарга үлэлиир исписэлиистэргэ ол ыарахаттары үөскэппитэ. Сүрүн биричиинэтинэн “Сахаагроплем” тэрилтэҕэ көрүллүбүт үп, “Сахаплемхолбоһук” племенной үлэни ыытар лицензията 2019 сыл бүтэ илигинэн, үп бэриллиитэ аукционунан быһаарыллар буолбутугар, “Сахаплемхолбоһук” бастаан “кыттабын” диэн баран аккаастанан кэбиһэн, үп-харчы бэриллиитэ уһууругар тэппитэ буолар. Кыһыыта диэн, улуустарынан осеменатордары кытары “Племхолбоһук” аатыттан үлэ дуогабардара, биһиги илии баттатаммыт, сиэмэлээһин үлэтэ бара турдаҕына, итинник туох да эппиэтинэһэ суох аккаастанан кэбиһиитэ, биһиэхэ улуустарынан сиэмэлээһини тэрийэн ыытар дьоҥҥо сүрдээх ыарахан балаһыанньаны үөскэппитэ.

Атырдьах ыйыгар аукциоҥҥа ИП “Матвеева” тендэргэ кыайан, от ыйыттан оператордары кытары хос дуогабардаһаммыт, өрөспүүбүлүкэҕэ сиэмэлээһин үлэтэ барбыта. Үгүс улуустар былааммытын толорбуппут. Холобур, Сунтаарга төһө даҕаны төлөбүрдэрэ алта ый түспэтэҕин уонна төлөбүр аҥаара эрэ төлөммүтүн үрдүнэн, оператордарбытын кытары үөскээбит балаһыанньаны өйдөһөр буоламмыт, 13 нэһилиэккэ 24 осеменатор үчүгэйдик үлэлээннэр, улуус былаанын толорбуппут. Өр сыллаах быраактыка көрдөрөрүнэн, оператордар үлэлэрин төлөбүрэ төһө ынаҕы сиэмэлээбиттэринэн уонна онтуларыттан төһө ууламмыттарынан туспа үп төлөнөрө, дуогабар усулуобуйатыгар киирэр эрээри, сыл аайы бириэмэтигэр төлөммөтө тыын боппуруоспут буолар. Бу кэмигэр быһаарыллыан баҕарабыт.

— Төлөбүргэ сүрүн ыарахаттары көрүстэххит?

— Сунтаарга кулун тутар ый 10-12 күннэригэр Бырабыыталыстыба отчуоттуур мунньаҕар уопсастыбанньык Станислав Семенов тыа хаһаайыстыбатын миниистирин кытары көрсүһүүгэ ИП “Матвеева” биир ынаҕы сиэмэлээһиҥҥэ дуогабардаспыт төлөбүрэ 800 солкуобай оннугар 400 солкуобайы эрэ төлөөбүтүн, икки кэлиҥҥи ыйга төлөөбөтөҕүн иһитиннэрбитэ. Маннык уустук балаһыанньа бу сылга хатыламмата буоллар, былааннаммытын курдук хас кыбаартал аайы осеменатордар төлөбүрдэрин ылан иһэллэрэ буоллар, уонна дуогабар усулуобуйатыгар кинилэр төһө ынаҕы сиэмэлээбиттэригэр уонна ууламмытыгар туһунан харчы төлөбүрэ киирэрэ буоллар, үлэлииллэригэр тэтимнээх буолуо этэ.

— Сүрүн үлэни осеменатор толорор буоллаҕа. Туох харгыс баарый?

— 2019 сыл бүтүүтүгэр сиэмэлээһини улуустарынан ыытыы функцията өрөспүүбүлүкэтээҕи Ветеринарнай Департамеҥҥа бэриллибитэ кэккэ уустуктары үөскэттэ. Сорох улуустарга бэтэринээрдэр: “Биһигиттэн сөбүлэҥэ суох, бэйэбит толорор үлэбит элбэҕин үрдүнэн, өссө сиэмэлээһини соҥнооһуну сөбүлээбэппит”, –диэн киҥир-хаҥыр кэпсэтэллэрэ кистэл буолбатах. Кинилэр толорор үлэлэригэр ноҕурууска буоларын билэбит. Улуустарынан сүүһүнэн уопуттаах осеменатордар уурайар түбэлтэлэригэр, бу хайысхаҕа ыытар үлэбит харгыстаныан сөп. Департамент бастаан сиэмэлээһин дуогабарыгар 700 сүөһү төбөтө төлөбүрдээх буолар диэн этэ. Бу этэҥҥэ олоххо киирбэккэ, тохтоон, син оннун булуох курдук эрээри, дуогабарга: “Ынах ууламмыт эрэ түгэнигэр 900 солкуобай төлөнөр”,- диэн ыйыллыбытыттан көрдөххө, ууламматах буоллаҕына, сиэмэлээһин төлөнөрө-төлөммөтө быһаарыллыбатах. Бу эмиэ буккууру үөскэтэр. Мантан сиэттэрэн, сорох улуустарга, урут үлэлээбит уопуттаах сиэмэлээччилэр уурайыылара элбэхтик тахсан эрэр куттала үөскээбит. Онон сиэмэлээһин былаана сорох улуустарга туолуо суоҕун сөп.

— Үлэ кэмигэр былааннаахтык ыытыллыан наада буоллаҕа.

— Улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын ветеринарнай управлениетын начаалынньыга Владимир Петрович Михайловы кытары икки мунньаҕы салайан ыыппыппыт. Бу мунньахха нэһилиэктэринэн сиэмэлээһин сыллааҕы былаанын ылыммыппыт.

Сиэмэни харайар сосудтары уонна осеменатор үлэтигэр туһанар тэриллэринэн толору хааччыллыбыт чымыдааннары наадалаах сирдэригэр сааһылаан түҥэттибит. Нэһилиэктэринэн сиэмэлээһин боппуруостарын быһаарарга Мария Прокопьевна Николаеваны уонна Ольга Егоровна Павлованы кытары тэрээһин үлэтигэр сүбэлэһэн, хардарыта өйдөһөн, этэҥҥэ үлэлии олоробут. Нэһилиэктэринэн осеменатордарбыт тохсунньу, олунньу уонна кулун тутар ыйдарга ынахтарга сиэмэлээһини ыытан тураллар. Аны бу суол сабыллыан иннинэ сайыҥҥы ыйдарга ынахтары сиэмэлиэхтээх сиэмэбит кэлэрин уонна бастакы кыбаарталга осеменатордар үлэлэрин төлөбүрэ бириэмэтигэр түһэрин күүтэбит.

— Түмүккэр тугу этиэҥ этэй?

— “Сахаагроплем” оннун-тойун булунар уустук кэмин түмүктээн эрэр. Салалта үлэлиир инструменнарынан хааччыйыы кыһалҕатын быһаарда. Ону таһынан, сиэмэлээһин хаачыстыбалаахтык ыытылларыгар уонна борооску оҕустары аттааһыҥҥа саҥалыы толкуйдары киллэрэр сыалтан, бэтэринээрдэри биһиэхэ көмөҕө сыһыарда. Ситиһиилээхтик үлэлиир уопуттаах осеменатордар үлэлээбиттэрин курдук үлэлиэхтэрэ. Сиэмэлээһининэн хабылла илик элбэх ынахтаах нэһилиэктэргэ бэтэринээрдэр сиэмэлиэхтэрэ. Онон уруккуттан үлэлээн кэлбит бастыҥ үлэлээх осеменатордарга үлэтэ суох хаалабыт диэн куттал суоһаабат.

— Тус баҕа санааҥ.

— Саҥа тэриллибит “Сахаагроплем” судаарыстыбаннай тэрилтэ өрөспүүбүлүкэ биир саамай суолталаах стратегическай соругун толорорго сыалланан тэриллибитинэн, саха омук кэскилин туһугар түмсүөҕүҥ, билиибитин түмэн, айымньылаахтык үлэлиэҕиҥ.