Саха саарына Сахаар

Аатырбыт тустуук Захар Чукров ыалдьыбытын уонна бу күннэргэ орто дойдуттан былдьаммытын курутуйа иһиттибит. 1970-90 – сс. Дьокуускайга уулуссаҕа, оптуобуска бэйэ да ыккардыбытыгар төрөөбүт тылбытынан  саҥарарбытын сөбүлээбэт этилэрэ. Эбиитин олуттаҕастык пыл-пал дэһэн, эбии сэнэбилгэ түбэһэрбит. Онтон сылтаан халаныы-таланыы, кырбаныы да баара. Ол кэмҥэ Захар Чукров диэн атаҕастанааччылары араҥаччылааччы баар буолбута, ардыгар бэйэтин да харыстаммакка уончалыы киһиэхэ соҕотоҕун киирэр хорсун ыччат баар буолбута иһиллэрэ. Үчүгэй уол түбэһэ кэлэн киэптээччилэртэн быыһаабытын, бэрээдэк олохтуур аныгы Манчаары үөскээбитин оҕо сылдьан сөҕө истэрим. Мин оскуола орто кылаастарыгар үөрэниэхпиттэн элбэх спортсмены кытта суруйсан саҕалаабытым. Захар Николаевич миэхэ ыыппыт икки суругун, анкетатын уонна бэлэхтээбит хаартыскаларын архыыппар уура сылдьабын. Каллиграфическай буочарынан, уу сахалыы биир да сыыһата суох суруйбутун элбэхтик киэн тутта көрөөччүбүн. Тустууттан атын хайысханы талбыта буоллар, онно даҕаны аҕатын курдук дьоҕурдаах салайааччы буолуо хааллаҕа.

Тохсус кылааһы бүтэрбит сайыммар Дьокуускайга тустуу көрө сылдьан, суруйсар тустууктарбын кытта аан бастаан илии тутуһан, сирэй көрсөн билсибитим. Захар баппаҕайа олус кытаанах, күүстээх буолуо дии санаабытым. Оҕо диэн харыстаан ыга туппатаҕа буолуо. Оччолорго тэлэбиисэргэ Саха сиригэр буолар күрэхтэһиилэри көрдөрбөттөр. Араадьыйанан эрэ истэбит. Дьэ, хайдах туттан-хаптан киирэрин, эмискэ үлүгэр олус түргэнник, сылбырҕатык, кылбардык хамсанан, араастаан быраҕаттыырын илэ көрөн олус дуоһуйбутум. Саха сиригэр Захар Чукров кыттыбыт тустуутугар үгүстэр кинини кимнээҕэр да ордук астыналлара. Хардыылаан атаҕынан олуйан, кэдэрийэн быраҕыылары күрэхтэһиилэргэ биир эмэ бөҕөс дэҥҥэ оҥорооччу. Оттон кини ыарахан ыйааһыннаах бөҕөстөрү түү мээчик курдук үөһээнэн элээрдиилэри элбэхтик көрдөрөрө.

1972 с. Николай Тарскай бирииһин түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ саҥа чемпионнарын ортотугар Орто Халыматтан төрүттээх Чурапчы спорт оскуолатыгар үөрэнэр 17 саастаах Захар Чукров хаартыската баара. Итиччэ эдэригэр оччолорго диэри бастаабыт суоҕа. Аны 74 кг курдук сахаҕа күүстээхтэр ыйааһыннарыгар спорт маастардарын: РСФСР призера Петр Калачеву, ССРС Сэбилэниилээх күүстэрин хамаандатын чилиэнэ Алексей Пахомовы, Николай Корякины, маастар нуорматын толорон сылдьар Николай Рожины, оннук таһымнаах Егор Корниловы кэннигэр хааллартаабытын ааҕан дьэ улахан кэскиллээх уол тахсан эрэрин убайдарым ырытылларын истэрбин өйдүүбүн. Ол кэннэ хаһыаттарга аатын кэтэһэрбит да, туох да биллибэтэҕэ. Кэлин билбиппит, саамай тахсыахтаах кэмигэр Дмитрий Петрович Коркинтан Читаҕа аармыйаҕа сулууспалыы тиийэн баран, очурга оҕустаран, тустууттан тэйэ сылдьыбыт.

1975 с. дембеллэнэн кэлээт, Дьокуускайга университекка тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар киирбитэ. Дмитрий Петрович Коркин Дьокуускайга саҥа көһөн киирэ сатыы сылдьара. Оннооҕор итинник улуу тренергэ дьиэ-уот, үлэлиир усулуобуйа оччо тэриллэн испэтэ. Эгэ эдэрдэргэ, эн төһө да кэскиллээх буол, үөрэххиттэн да сүгүн көҥүллээбэттэрэ. Билиигэ ирдэбил кытаанаҕа. Захар харса суох хабарааннык киирсэринэн спорт маастарын нуорматын өр гыммакка сүүрбэ сааһыгар толорбута. Ол эрээри улахан түһүлгэлэргэ 82 кг – саамай боотурдар, атлеттар ыйааһыннарыгар, чугас эргин тэҥҥэ эрчиллэр утарсааччыта суоҕунан ситэ бэлэмнэммэккэ сырыттаҕына, Саха сирин хамаандатыгар очукуо аҕалыах киһи аҕыйаҕынан, бэйэтэ да кыаттыан баҕарара бэрдинэн, күрэхтэһиигэ үөрүүнэн киллэрэллэрэ. Киһилэрэ биирдэ эмэ хоттороро, ону даҕаны дьарыга тиийбэккэ. Харса суоҕунан, майгыта баламата бэрдиттэн ардыгар оһоллонуохха сөптөөх хамсаныылары оҥорон эчэйэрэ. Инньэ гынан кыаҕын толору арыйбатаҕа. Мин саныахпар, бэйэтин таһымыгар ырааҕынан чугаһаабакка барда. Ол үрдүнэн ханнык да ыйааһыҥҥа, 82 кг этэ да барыллыбат, кини курдук улахан ситиһиилээх аҕыйах.

1976 с. Уһук Илин уонна Сибиир чемпионата Дьокуускайга ыытыллыбыта.  Оччолорго аан дойдутааҕы түһүлгэ  аҕыйах. Болгарияҕа Дан Колов турнира биэс тарбахха баттанартан биирдэстэрэ. Онно буряттартан аан дойдутааҕы кылаастаах маастар аатын аан бастакынан саҥа ылбыт Олег Алексеев 82 кг кэлэр үһү. Бурятиялар хамаанданан Саха сириттэн кубогы былдьыырдыы оҥостон иһэллэр. Захартан атын Алексеевтыын ким туруулаһыай? Суох буоллаҕа. Чукрову харыстыахха баара да, атаҕа эчэйиилээҕин аахсыбакка, киллэрбиттэрэ. Ол үрдүнэн бэрт кыранан баһыйтаран, иккис буолбута. Оттон ый курдугунан Орджоникидзе (Билиҥҥи Владикавказ)  куоракка Арассыыйа чемпионатыгар хардарыта бырахсыыларга Олег Алексеевын кыайан иэстэспитэ. Ол оннугар оччолорго аан дойдуга эдэрдэргэ тэҥнээҕин булбакка ССРС улахан дьоҥҥо чемпиона, аварец  Магомедхан Арациловка улахан утарсыыны оҥорон хотторбута. Бэйэтиттэн икки, түөрт сыл аҕа, эрчиллэ аҕай сылдьар лидердэри кытта пьедесталга бииргэ турбута.  Сахаттан бу ыйааһыҥҥа итинник таһымҥа бастакы тахсыы этэ.

Ол эрээри... хаһан да санаа киһи баҕарбытын курдук буолбат. 1977 с. эрчиллиигэ кими да тулуппат буола сылдьыбыта. Арай эрдэ бүтэн бараары гыммытыгар, көбүөргэ хаттаан киирэн тустарыгар көрдөспүттэрэ. Разминката сойбутун аахсыбакка, итийэ илигинэ атахха ыстаммыта. Бэйэтиттэн ыарахан ыйааһыннаах киһи үөһээттэн утары баттыы түспүтүгэр... сиһин уҥуоҕа хардары баран хаалта...

Орон киһитэ буолбута. Ол тухары аны тустан бүтэриҥ ордук диэбиттэрин истибэтэҕэ. Эмиэ саалаҕа кэлбитэ.

1981 с. Намҥа Уһук Илин норуоттарын национальнай көрүҥнэригэр спартакиадата буолбута. Онно Захары буряттыы тустууга абсолютнай чемпиону былдьаһыыга киллэрбиттэрэ. Финалга анараа диэкиттэн 150-чэ киилэлээх Уус Орда баатыра Ангапов күнү-ыйы хаххалаан хааман кэлбитэ. Кинини утары биһиги баар-суох бөдөҥ уолбут Захар, төһө да 82 кг буоллар, көрүҥүнэн икки төгүл чараас тахсыбыта. Свисток бэриллибитэ. Халыма холоруга түһэргэ дылы гыммыта. Биһиги боотурбут атахтан өрө баһан таһааран, киһитин тиэрэ аспыта. Хайа сууллубутун курдук буор бурҕас гыммыта. Ыһыы-хаһыы! Саха саарына Сахаарга уруй-айхал!

Захар итинник үөрдүбүтэ элбэх. Эрчиллиитин аҕыйата сылдьан монголлары кытта матчка икки кыайыыта сөҕүмэр этэ! 82 кг Бахархуу аан дойду биир күүстээх бөҕөһүн кэдэрийэн бэйэтин нөҥүө олус бэркэ адаарыппыта.

Оттон дууп курдук доруобай  Дубчины аан дойдуга 82 кг иккис буолан, 90 кг Универсиадаҕа бастаан, саамай үрдүк көрдөрүүлээх сылыгар Дьокуускай стадионугар 90 кг тустан, туох да мөккүөрэ суох, 3:1 кыайбыта.   

40 сааһыгар өр сүтэрэ сылдьан баран көрсөн, бэтэрээннэргэ аан дойду чемпионатыгар сылдьыбыппын кэпсээбитим. “Эн тустарыҥ буоллар, кыайыа эбиккин”, -- диэбитим. Ол сыл Болгариялар 90 кг аатырар ыйааһыннарыгар күүстээх састаап мустубут этэ. Захар кыһыл көмүстээх эргиллибитэ.

Уолаттарын көҕүлээн хапсаҕайга тустара. Саамай улахан бирииһин УАЗ массыынаны 42 сааһыгар Ньурбаҕа Манчаары оонньууларыгар хапсаҕайга муҥур кыайыылаах буолан ылбыта.

Кини аатын уолаттара ааттаталлар. Ситиэхтээҕин сиэннэрэ ситэриэхтэрэ.