Саҥа кыыс

Биһиги олорбут бөһүөлэкпит улуус кииниттэн чугас этэ. Ол иһин да буолуо,  оскуолаҕа элбэх оҕо үөрэнэрэ. Кытыы дэриэбинэлэртэн, тоҕус кылаастаах оскуолалартан, оннооҕор куораттан көһөн кэлэллэрэ.  Сайыны быһа чуҥкуйбут оскуолабыт сэргэхсийэ түһэрэ.

Ол сыл сэттис кылаастар үс саҥа үөрэнээччилэммиппит. Атын кылаастарга эмиэ эбиллии буолбута.

 Тоня (аата уларыйда) интэринээккэ киирбэтэҕэ, эдьиийигэр олороро. Сырдык сэбэрэлээх, сэмэй кыыс этэ. Айылҕаттан симик буолан, хара маҥнайгыттан уустуктары көрсүбүтэ. Атыттар курдук, билсэн-көрсөн,  бодоруспутунан барбатаҕа. Мэлдьи бэйэтэ бэйэтигэр бүгэн сылдьара. Үөрэнэн бүтээт, сып-сап таҥна охсоро уонна дьиэтигэр тиэтэйэрэ. Биһиги хас да буолан аргыстаһарбыт. Тоня атын түөлбэҕэ олороро, куруук соҕотох барара-кэлэрэ.

Саҥа кыыс үөрэҕэр орто этэ. Дуоска иннигэр таҕыстаҕына, сирэйэ кып-кыһыл буолара, хоруйдаабакка, саҥата суох турара.

Биирдэ физкультура уруогар хамаанданан арахсан, волейболлуу сылдьыбыппыт. Тоня, сатаан оонньообот буолан, кыргыттартан хаста да кынчарыллыбыта. Саатар, мээчик субу-субу кини сирэйигэр, төбөтүгэр баран түһэрэ. Ол аайы уолаттар солуута суох күлүү гын да гын буолбуттара. Хамандыыр кыыспыт, кыайтаран, кыыһырбытын-абарбытын Тонянан таһаарбыта. Охсуһуох курдук туттубута, нэһиилэ тохтоппуппут. Саҥата суох ытыы турар кыыһы аһыммыппыт, көмүскэһэ сатаабыппыт да, хамандыыр диэки буолааччы ахсаанынан баһыйбыта.

Онтон ыла физкультура Тоняҕа сор-муҥ уруогар кубулуйбута. Кини кыамматын, айылҕа атаҕастаабытын хайдах гыныаҕай?

Иккис чиэппэр саҕаламмыта. Арай Тоняҕа ким да чугаһаабат буолбута.  Паартаҕа бииргэ олорор кыыһа кинилиин олоруон баҕарбат аатырбыта. Атын дьукаах көстүбэтэҕэ. Оннук хас да күн ааспыта.

         Арай биир күн учууталбыт пааранан үлэлиигит диэтэ. Кэккэлэһэ турар паарталартан Тоняҕа “доҕор” көрдүү сатаата. Ким даҕаны сөбүлэспэтэ. Мин, төһө да түгэх соҕус олордорбун, кинигэбин туппутунан, киниэхэ көһөн кэллим. Иккиэн бэркэ тапсан үлэлээтибит, сорудахпытын үчүгэйдик толорон, өссө хайҕанныбыт.

         Уруок бүттэ. Көрүдүөргэ киирии-тахсыы буолла. Тоҕо төттөрү-таары көстөхпүнүй, күн бүтүөр диэри кинилиин олорорго сананным. Ханна да тахсыбакка, Тонялыын кэпсэтэ сатыы олордохпуна, Оля (аата уларыйда) ааһан иһэн: “Сэрэн эрэ, ыраах соҕус олор!” – диэтэ. Уонна үөннээх баҕайытык туттан баран, ким эрэ кычыгылатарын курдук, күлэн алларастаата. Мин тугу да өйдөөбөтүм. Ити туох диэтэ? Тоня диэки хайыстым. Киһи куттанара суохха дылы. Үүтүн тохпут оҕолуу туттан олорор. Кимиэхэ да мэһэйдээбэт, туохха да кыттыспат.

         Кырдьыгынан эттэххэ, бу иннинэ Тонялыын ыксалаһар, дьүөгэлэһэр кыаҕым суох эбит. Айах атан кэпсэппит суох. Алтыһарым да ахсааннаах. Кинилиин күн аайы аргыстаспаппын (дьиэм бөһүөлэк атын  уһугар баар), биир да куруһуокка, дьарыкка сылдьыбаппын.

         Бу сылдьан, саҥа кыыһы тоҕо туораталларын таайа сатыыбын.

Сарсыҥҥы күнүгэр, бэйэм паартабар ааһа баран иһэн, Тоня соҕотоҕун олорорун көрөн, аһынан тохтуу биэрдим. Кыыһым махтаммыт хараҕынан көрдө.

Кыргыттар күнү быһа ботугурастылар. Мин аахайбатым. Остолобуойга эмиэ иккиэн аһаатыбыт.

Физкультура кэннэ таҥаспытын уларытта сырыттыбыт. Аттыбар Оля кэллэ уонна: “Тоня сытыттан тумнастыбатыҥ дуо? Бүтүннүү быт ыһыаҥ, сэрэнээр эрэ”, – диэтэ. Кыргыттар күлэн бычыгыраатылар. Көрүдүөргэ тахсыбытым, саҥа кыыс ытыы турар.   

Бүтэһик уруокка олоробут. Хараҕым кырыытынан көрдөхпүнэ, Тоня сып-сырдык баттаҕар туох эрэ хамсыыр. Кыратык тэйэн биэрдим. Кыыһым сэрэйдэ быһыылаах, тугу да саҥарбата.

Үөрэнэн бүттүбүт. Миигин аргыстарым күүтэн тураллар. Тоня соҕотоҕун тахсар ааҥҥа баран иһэрин көрөн, киниэхэ сүүрэн тиийдим. Дьүөгэлэрим аһынарбын билэллэр, ол иһин өйдөөтүлэр.

Суол устун саҥата суох хааман истибит. Тоня тугу эрэ кистиирин, ону үллэстиэн баҕарарын сэрэйдим. Була сатаан, ону-маны кэпсээбитэ буоллум. Аргыһым тугу да саҥарбат, арай хараҕын уута хачылыйар. Мин көрбөтөҕө буоллум. Туох диэхпин булбатым. Оннук кини дьиэтигэр кэллибит. Хата, эдьиийэ суох эбит.

Мин дьыбааҥҥа олордум. Тоня кыра хостон таҥаһын уларыттан таҕыста. Ким да суоҕунан туһанан, кэпсэтэргэ сананным. Ону билбит курдук, аттыбар олорунан кэбистэ...

Кини ийэлээх аҕата буор иһээччилэр эбит. Аас-туор олохтоммуттара ырааппыт. Бу саас иккиэннэрин төрөппүт быраабыттан быспыттар.  Ол иһин Тоня ийэтин эдьиийигэр олоро кэлбит. Бииргэ төрөөбүт балтын уонна быраатын аҕатын аймахтарыгар ыыппыттар. Хайдах буолаллара биллибэт үһү. Ону санаатаҕына, кыыс хараҕын уутун туттуммат.

Анараа куоракка үөрэммит оскуолатыгар мэлдьи туораталлара, маннык сору-муҥу көрбүтэ ырааппыт. Соҕотох сылдьарга кэнникинэн үөрэнэн хаалбыт.

Эдьиийэ – соҕотох дьахтар. Элбэх ынахтаах. Дьиэ ис-тас үлэтин иккиэн көмөлөөн бүтэрэллэр эбит. Эдьиийэ кэнники ыарытыйар буолан, кыыс хотоҥҥо сарсыардаттан бэйэтэ сылдьар. Ол иһин Оля эппит “сыта” кэлэр эбит. Күнү быһа иһирдьэнэн-таһырдьанан хачыгырайан, тиритэн, көлөһүннүрэн быт буоллаҕа.

Кэпсэтэ олордохпутуна, эдьиийэ балыыһаттан кэлбитэ. “Балтым дьүөгэлэммит”, – диэн үөрбүтэ-көппүтэ. Ас астаан букунайбыта, баарынан-суоҕунан күндүлээбитэ.

Мин дьүөгэлэрбэр Тоня туһунан кэпсээбитим. Биһиги кинилиин ыксалаһа сатыырбыт, бэйэтэ чугаһаппат буола сатыыра. Күлүү гынар оҕолору кыайан тохтоппотохпут. “Быттаах кыыс” диэнтэн атыннык ааттаабаттара. Учууталлар, кылааспыт салайааччыта билбэтэх-көрбөтөх курдук тутталлара.

Аҕыйах хонугунан Тоня ыалдьыбыт диэн истибиппит. Онтон Саҥа дьыл сүпсүлгэнигэр түспүппүт. Кылаас киэргэтии, эркин хаһыатын оҥоруу, маскараакка, кэнсиэркэ бэлэмнэнии – түбүкпүт элбэҕэ. Тоня туһунан умнан кэбиспиппит.

Бырааһынньыкка саҥа кыыс сылдьыбатаҕа. Оннук сынньалаҥҥа тарҕаспыппыт.

Үһүс чиэппэргэ Тоня куоракка көстө диэбиттэрэ. Саҥа кыыс хайдах кэлбитэ да, оннук тыаһа-ууһа суох, кимиэхэ да биллибэккэ барбыта.

Кини көрүдүөргэ саҥата суох ытыы турарын билигин да саныыбын.  Ханна тиийбитэ, хайдах дьылҕаламмыта буолуой?