Олоҕу чэпчэтээччилэр, кыһалҕаны быһаарааччылар

  Бэс ыйын 8 күнэ – Арассыыйа үрдүнэн социальнай үлэһит күнэ. Саха сиригэр бу күнү 2001 сылтан бэлиэтииллэр.

  Дьокуускай куоракка “Дьокуускай куорат нэһилиэнньэтин социальнай өҥөнөн хааччыйар кэлим киин” 1993 сылтан тэриллэн, күн бүгүн ситиһиилээхтик үлэлии олорор (дириэктэр Наталья Николаевна Пахомова).

Бу киин нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар, ол аата дьиэҕэ кырдьаҕас уонна инбэлиит дьоҥҥо күннээҕи кыһалҕаларыгар араас көмөнү, өйөбүлү оҥорор. Тиийиммэт-түгэммэт буолуу, соҕотохсуйуу, доруобуйа мөлтөх туруга кырдьаҕас дьон социальнай өҥөнөн туһанар сүрүн биричиинэлэринэн буолар. Социальнай үлэһит олох хаамыытынан үлэлиир таһыма сайдан иһиэхтээх. Тоҕо диэтэххэ кини үлэтэ элбэх күүһү-сыраны, атын дьон кыһалҕатын чугастык ылынары эрэйэр.

Онно-манна кыайан сылдьыбат дьон күннээҕи кыһалҕата элбэх. Дьэ, бу түгэҥҥэ кинилэргэ күүс-көмө дьонунан социальнай үлэһиттэр буолаллар. Сорох кырдьаҕастар истиҥник-иһирэхтик кэпсэтиэхтэрин баҕараллар. Киһиэхэ кыра да болҕомто наада эбээт. Маннык түгэҥҥэ социальнай үлэһит кырдьаҕастары өйдүүр-өйүүр психолог буолар. Аҕам саастаахтар, маннык сулууспа баар буолан, олохторо чэпчиириттэн, кыһалҕалара быһаарылларыттан олус астыналлар, махтаналлар. Сорохтор хастыы эмэ сыл дьиэлэриттэн тахсыбаттар, таһырдьаны түннүгүнэн эрэ көрөллөр. Ол иһин чугас дьоно, уруута-аймаҕа суохтар социальнай үлэһиттэрин оҕолорун кэриэтэ саныыллар, ыалдьан больничнайга бардахтарына эбэтэр уоппуска ыллахтарына кинилэри суохтууллар. Сорох кырдьаҕастар үлэһиттэрин  ахтан, кыра оҕолуу ытаан көрсөллөрө баар суол. Хор, оннук наадалаах үлэһиттэр эбээт.

             Көмө, өйөбүл, тирэх буоларбыттан астынабын

Надежда Васильевна Чемезова бэйэтин көрөр-истэр дьонугар оннук күүтүүлээх киһинэн буолар.

– Надежда Васильевна, бастатан туран, бэйэҥ тускунан кылгастык билиһиннэр. Хантан төрүттээххин, дьиэ кэргэниҥ.

–1971 сыллаахха ахсынньы 21 күнүгэр Байаҕантай нэһилиэгэр Тиит-Арыы диэн бөһүөлэккэ төрөөбүтүм. Билиҥҥитэ Уус Алдан улууһа дэнэр. Кэргэннээхпин, үс оҕолоохпун.

– Социальнай эйгэҕэ үлэлээбитиҥ хас сыл буолла? Туох үөрэхтээххиний?

– Номнуо 12 сыл буолла. Буҕаалтыр үөрэхтээхпин.

– Хас киһини көрөҕүн-истэҕин? Дьонуҥ хас саастаахтарый? Туох көмөҕө наадыйалларый?

– Бүгүҥҥү күҥҥэ11 кырдьаҕаһы көрөбүн-харайабын. Саастарынан ылан көрөр эбит буоллахха, көрөр дьонум 64-тэн  үөһэ саастаахтар. Биир тыыл бэтэрээнэ, атыттар 1, 2, 3 группалаах инбэлииттэр. Толорор үлэбит көрүҥэ элбэх. Хас биирдиилэригэр күннээҕи эбэтэр нэдиэлэтээҕи бородуукталарын атыылаһан биэрэбит. Хомунаалынай өҥөлөрүн тустаах тэрилтэҕэ тиийэн төлүүбүт. Босхо көрүллэр эмтэрин аптекаттан ылан илдьэбит. Сорох инбэлиит дьоммутугар босхо көрүллэр анал тэриллэрин тустаах тэрилтэлэртэн сүүрэн-көтөн, тиэрдэн биэрэбит. Сылын аайы дьоммут инбэлииккэ хос тахсалларыгар анаан, тустаах көмөнү оҥоробут. Дохуоттара тиийбэт дьоммутугар материальнай көмөнү ылалларыгар эмиэ көмөлөһөбүт.

– Ханнык өҥөлөрү оҥороҕутуй?

– Мин көрүүбэр 11 киһи баар. Кинилэргэ тиийэн, дьиэлэрин-уоттарын сууйан-сотон биэрэбин. Доруобуйалара аһааҕырдаҕына, поликлиниканан, балыыһанан илдьэ сылдьан көрдөрөбүн. Санаторийга, реабилитационнай кииҥҥэ, гериатрияҕа эмтэнэ киирэллэригэр докумуоннарыгар сүүрэбин. Кинилэр манна анал хамыыһыйаны бараллар.

– Аҥаардас эрэ дьону көрөҕүт дуу, оҕолорун кытта олорор дьоҥҥо эмиэ сылдьаҕыт дуу? Оҕо инбэлииттэри көрүү-истии, көмөлөһүү баар дуо?

– Олох соҕотох, аймахтара кыһаллыбат дьон бааллар. Сорохтор кэргэннээх, оҕолоох буолаллар. Кинилэр олох ыарахан усулуобуйатыттан көрүүгэ-истиигэ син биир наадыйаллар.  Инбэлиит оҕолору көрүү-истии өҥөтө баар. Маны барытын социальнай тэрилтэлэр быһаараллар.

– Оҥорор өҥөҕүт төлөбүрэ төһө буоларый?

– Социальнай сайдыы уонна үлэ министиэристибэтэ2019 сыл тохсунньу 22 күнүгэр таһаарбыт анал бирикээһинэн өҥө оҥорор тарыып бигэргэтиллибитэ. Онон салайтаран үлэлиибит. Сэрии кыттыыллаахтара, огдооболоро, тыыл бэтэрээннэрэ уонна хамнас алын кээмэйэ тиийбэт кырдьаҕастарга босхо өҥөнү оҥоробут. Дьокуускай куорат нэһилиэнньэтин социальнай өҥөнөн хааччыйар кэлим кииҥҥэ биэс салаа баар.

– Социальнай үлэһиттэн туох ирдэнэрий?

– Үлэтигэр эппиэтинэстээх, тулуурдаах, бэрээдэктээх, идэтигэр бэриниилээх, эйэҕэс, үтүө майгылаах буолуохтаах. Маннык араҥаны кытта үлэлииргэ сүрүн болҕомто улахан оруолу ылар. Олох хаамыытынан үлэтигэр саҥа көрүүнү киллэрэн иһиэхтээх.

– Көмөҕө наадыйар дьону хайдах булаҕытый? Иһиттэххэ, итинник өҥө баарын сорохтор билбэттэр.

– Кыһалҕалаахтар кииммитигэр кэлэн, салайааччыны кытта көрсөн, кэпсэтэн, сүбэ-ама ылан бараллар. Ардыгар көмөҕө наадыйар дьону поликлиника сэбиэдиссэйиттэн, участковай быраастан ыйыталаһабыт.

– Социальнай өҥөҕө наадыйар киһиэхэ ирдэбилгит?

– Куһаҕан дьаллыга суох, уйулҕа өттүнэн чөл, сыстыганнаах ыарыыта суох буолуохтаах. Кииҥҥэ кэлэн, анал сайабылыанньа суруйдаҕына, анал хамыыһыйа кини дьиэтигэр тиийэн, хайдах, туох усулуобуйаҕа олорорун, маннык өҥөҕө чахчы наадыйар дуо диэн тустаах бэрэбиэркэни ыытар. Ол кэнниттэн хамыыһыйа быһаардаҕына, киниэхэ социальнай үлэһит көрүллэр. 

– Инбэлиитэ суох эрээри кырдьаҕас, онно-манна сылдьар кыаҕа суох дьон маннык өҥөнөн туһаныахтарын сөп дуо?

– Туһаныахтарын сөп. Ити эппитим курдук, биһиги кииммитигэр, тустаах отделга кэлэн билсиһэллэрэ ордук. Кыайан кэлбэт түгэннэригэр чугас дьонун, аймахтарын ыытан быһаартарыахтарын сөп.

– Пандемия эһиги курдук хааччыйыы эйгэтигэр үлэлиир дьоҥҥо туох уларыйыылары киллэрдэ? Харыстанар, көмүскэнэр туох дьаһаллар ылыныллалларый? Бука, үлэҕит ыараатаҕа?

– Биллэн турар, олохпут-дьаһахпыт тосту уларыйда. Тэрилтэбит үлэһиттэригэр маасканан, бэрчээккинэн, дезинфекциялыыр тэриллэринэн толору хааччыйар. Төһөтүн да иһин, үлэбит сэрэхтээх. Араас дьону кытта алтыһабыт. Көрөр дьоммут астарын-үөллэрин, эмтэрин сакаастыыллар. Онон үлэбитинэн маҕаһыыннарга элбэхтик тиэстэбит.

Оптуобус сылдьар графига уларыйан, үлэбитинэн кэккэ ыарахаттары көрүстүбүт. Тохтобулга өр турабыт. Ыксаатахпытына, сорох ардыгар сатыы сылдьарга күһэллэбит. Хаачыйыы эйгэтигэр үлэлиир буоламмыт, көрөр дьоммутугар тустаах эбээһинэспитин син биир толоробут. Үлэбит хайысхата оннук. Көрөр дьоммутугар, 65 саастаахтарга кэрийэ сылдьан сухой паектары түҥэппиппит. Тэрилтэбит массыынанан хааччыйбыта.

– Салалта өттүттэн эһиги үлэҕитин төһө өйүүллэрий?

– Өйөбүл баар.  Үлэбитинэн араас семинардар, куурустар ыытыллаллар. Араас тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттабыт. Мин санаабар, үлэ киһини теориянан буолбакка, быраактыканан үөрэтэр. Киһи ыарахаттары көрүстэҕинэ, бэйэтин үчүгэйдик салайдаҕына, бастыҥ үлэһит буолуон сөп.

– Үлэҕинэн биир эмит ситиһиигин сэгэтиэҥ дуу?

– Бу социальнай тэрилтэҕэ 12 сыл үлэлээбитим тухары араас кыһалҕалаах олохтоох, майгылаах дьону көрүстүм, алтыстым. Билигин да үлэлии сылдьабын. Кинилэргэ көмө, өйөбүл, тирэх буоларбыттан астынабын. Кинилэр олохторун-дьаһахтарын кыаҕым тиийэринэн, тупсара, киэргэтэ сатыыбын. Үлэбит үчүгэй түмүктээх буоллаҕына үөрэҕин. Күүспүтүгэр күүс, сүрэхпитигэр эрчим биэрэр. Син тугу эрэ ситиспит, кимиэхэ эрэ үтүөнү онорбут курдук сананабын. 1 группалаах  инбэлиит киһи дьиэ ыларыгар көмөлөспүтүм. Үлэбинэн биир улахан көмөм диэххэ сөп. Киниэхэ хомунаалынайыгар иэстээх дьиэни биэрбиттэрэ. Ол дьиэ иэһин төлөттөрбөт туһугар докумуонун тус бэйэм сүүрэн-көтөн оҥорторбутум. Бу – биир улахан ситиһиим.  

– Түмүккэр баҕа санааҥ.

– Бииргэ үлэлиир кэллиэгэлэрбин идэлээх бырааһынньыкпытынан эҕэрдэлиибин. Бары түмсүүлээх буолуоҕуҥ.

Раиса Михайловна Иннокентьева, 2-с группалаах инбэлиит:

– Мин 2011 сылтан инбэлииппин. Онон 2014 сыллаахха социальнай үлэһити сыһыарбыттара. Надежда Чемезова биһиги дьиэ кэргэҥҥэ саамай чугас киһибит буолар. Тустаах үлэтигэр эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар. Күннээҕи аспын, эмпин аҕалан биэрэр, дьиэбин-уоппун сууйар-сотор. Икки сылга биирдэ реабилитационнай кииҥҥэ, “Абырал”, “Чэбдик” санаторийдарга сынньана киирэрбэр докумуоммун сүүрэн-көтөн, үтүө суобастаахтык барытын толорторор. Олус ыраас, кыһамньылаах үлэһит. Хайдах, туох олорорбун, доруобуйам туругун куруук ыйыталаһар. Кинини социальнай үлэһиттэр күннэринэн эҕэрдэлиибин.