Наскыйа: «Тыл күүһүнэн эмтиибин»

Биһиги ортобутугар тус эйгэлээх дьон элбэх. Кинилэр биһигиттэн уратылар, инникини өтө көрөллөр, билгэлииллэр. Тыллара уус, илбистээх, киһи ис кутугар дьайар күүстээх.

Бүгүҥҥү кэпсэтэр Далбар Хотунум: “Дьиҥэ, кимҥэ да бу күҥҥэ диэри киммин кэпсээбэккэ сылдьыбытым. Кэргэним да үчүгэйдик иҥэн-тоҥон билбэт ээ. Ол эрэн, кэмэ кэллэ диэн кэпсииргэ, көҥүл ылбычча, сэгэтэр кэмим кэллэ курдук көрөбүн. Эйиэхэ махтал, санаабын сайа этинэрбэр көҥүл биэрбиккэр. Хааччаҕы сөбүлээбэт кэмэлдьилээхпин”, – диэбит тылларын уйадыйа иһиттим. Мин киниэхэ толору көҥүлү биэрдим. Ол иһин буолуо, олус элбэх кэрэхсэбиллээх түгэннэри кэпсээтэ, сүбэлэри биэрдэ. Онтубут хаһыат биир балаһатыгар кыайан баппата. Онон салгыыта бэс ыйыгар тахсар буолла. Кэтэһиҥ, сэҥээриҥ, тускутугар туһаныҥ.

Маргарита Николаевна Лазарева – Наскыйа, алгысчыт, норуот эмчитэ, Дьокуускай куорат.

– Маргарита Николаевна, саха сиэринэн бэйэҕин билиһиннэрииттэн саҕалыах.

– Үөһээ Бүлүү оройуонун Мэйик нэһилиэгэр бэс ыйыгар, ыһыах алгыһа этиллэр кэмигэр Винокуровтар дьиэ кэргэннэригэр иккис оҕонон күн сирин көрөн, күөх окко күөлэһис гына түспүтүм. Оскуоланы Далырга бүтэрбитим. Амма оройуонун Соморсун нэһилиэгэр 1982 сыллаахха кийиит буолан кэлиэхпиттэн олохсуйан олоробун. Кэргэннээхпин, 3 уол оҕолоохпут. Улахан дьон, туспа ыаллар. Библиотекарь идэлээхпин, өр сыл Соморсун нэһилиэгин библиотекатыгар үлэлээбитим. Билигин Дьокуускай куоракка инбэлииттэр өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаларыгар бэрэссэдээтэли каадыр боппуруоһугар солбуйааччынан үлэлиибин. Эйгэбинэн аатым Наскыйа.

–Уратылааҕыҥ оҕо эрдэххиттэн биллибит. Ол саҕана хас саастаах этигиний?

– Букатын кыра эрдэхпинэ, тыаҕа оонньуу таҕыстахпына, тирии таҥастаах кырдьаҕастар кэлэн ону-маны кэпсииллэрэ. Эбэтэ, эһэтэ суох оҕо кинилэри олус сэргиирим. Халлаан хаттыгастарын, көмүс сүлдьүгэстэрдээх ааннары арыйан өрө дабайылларын кинилэртэн истибитим. Биирдэ аҕам атын нэһилиэккэ баран кэлбитигэр, хаһыс халлаан, ханнык аанын арыйан сырыттыҥ диэн ыйытан, бу оҕо хайдах буолбутай диэн сэмэлэммитим. Халлааны одуулуурбун, тыаҕа сылдьарбын, талбыт тииппэр, хатыҥмар ыттан тахсан, халлааҥҥа чугаһаабыт тэҥэ сананан, бэйэм бэйэбэр арааһы оҥорон көрөн, оонньуурбун ордорорум. Тирии таҥастаах дьонум «үөрэниэххин наада, биһиги ыраах барабыт» диэбиттэрэ. Инньэ гынан туох да былаана суох төрөппүттэрбин соһутан, алта сааспын туолаат да, бэйэм оскуола дириэктэрэ Е. А. Егорованы кытта почта дьиэҕэ көрсөн, кэпсэтэн, балаҕан ыйын ортотуттан үөрэнээччи буолбутум. Дьонум ыалдьар убайын аттыгар сырыттын диэн улаханнык утарсыбатахтара быһыылааҕа. «Кырата бэрт, сотору бэйэтэ аккаастаныа», – диир киһи элбэх этэ. Уопсайынан, оҕо эрдэхпинэ баҕарбытым дэбигис туолан хаалааччы. Онтон 9 сааспар ыалдьыбытым. Ол сытан дьонум көрбөтүн көрөн, истибэтин истэн, ону дьоммор кэпсээн мөҕүллэрим. Сотору-сотору ыарытыйар буолбутум. Биир оннук кэмҥэ түлэкэдийэ сытан «улахан кыыскытын кыайбатым, толору оҥоһуулаах оҕо эбит, кыраҕытын ылан бардым» диэн саҥаны истэн олоро биэрбитим, балтым барахсан бараахтаабыт этэ. Ол кэннэ биир кырдьаҕас оҕонньор киирэн дьоммор үкчү мин истибитим курдук эппитэ. «Кыыскытын харыстааҥ, улахан киһи буолуоҕа», – диэбитэ. Ону мин оҕо санаабар, хата, улаатан баран өлөр эбиппин дии санаан, уоскуйбуппун өйдүүбүн. Кэлин аҕабыттан: «Миэхэ кимнээх кэлэ сылдьааччыларый?» – диэн ыйытан көрөөччүбүн да, кимнээҕин эппэт этэ. «Былыр үйэҕэ суох буолбут дьону эн билбэккин, ыаһахтаныма», – диэн саба саҥаран кэбиһээччи. Бука, аата ааттаммат ытык дьоммунуун алтыһыым ол кэмтэн саҕаланнаҕа буолуо.

–«Удьуор ситим бэриллэр» дииллэр. Сыдьааҥҥар «улахан» дьон баар дуо?

– Аҕам өттүнэн эһэбинэн Балаҕан аҕатын ууһуттан, эбэм өттүнэн Лаҕырчах аҕатын ууһуттан, онтон ийэм өттүнэн эбэбинэн Уот Көстөкүүнтэн, эһэбинэн Марсаха ойуунтан сыдьааннаахпын. Икки өттүттэн улахан айдарыылаах, ураты дьоҕурдаах, дьоһун дьонноох халыҥ аймах сорҕото буолабын. Ийэлээх аҕабыт иккиэн төгүрүк тулаайах дьон холбоһон, уон икки оҕону төрөтөн, удьуор ситимин тэниппиттэр. Ийэбит эдэр сааһыгар олохтон туораан, тулаайах аҥаардаах уон оҕо улахан аймах диэни билбэккэ улааппыппыт. Аҕабыт өттүнэн баай төрүппүт ол кэмнэргэ ахтыллыбат этэ. Кэлин улуус үөрэхтээһинигэр киллэрбит кылааттара, арыйтарбыт Мэйик, Далыр оскуолаларын 100 сыллаах үбүлүөйдэригэр үөрэтиллэн ааттара тилиннэ, үтүөнэн ахтыллар буолла. Ийэбит өттүнэн аймахтары билиибит бэрт дуона суоҕа. Төрүччүбүн оҥорон, кэнэҕэски көлүөнэбэр хааллараары, кимтэн кииннээхпитин, хантан хааннаахпытын токоолоһон биллим. Өбүгэбитигэр ааттара ааттаммат ытык дьонноохпут эбит. Өбүгэ ситимэ сүппэт.

– Эттэтиинэн төһө өр ыалдьыбыккыный? Айдарыылаах дьон бары бу тургутугу ааһаллар быһыылаах дии. «Эттэтии» диэни быһаарыаҥ дуу.

– Эттэтии диэн бу көстүбэт эйгэни кытта субу буола турар олоҕу ситимниир турукка киириигэ, ис бэйэни уонна тас бэйэни арааран өйдүүргэ, бэйэни билэргэ, баары баарынан ылынарга үөрэтэр, үөрэх чыпчаала буолар дии саныыбын. Эти-сиини хатаран, эттээн, эллээн, эт бэйэҕин эрийэн-мускуйан, өйгүн-санааҕын өрө ытыйан, ытатан-ыллатан... Мин бэрт өр, эппит тоҕус сылларын толору эллэниини, эттэниини ааһан, араас тургутуулары олоҕум тухары көрсөн олоробун. Эттэтии диэн киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук турук. Бу көстүбэт эйгэ сөҕүмэр дьикти, сүдү күүһэ.

– Ол аата өбүгэҥ ситимин салҕаары, айдарыллан кэллэҕиҥ.

– Айдарыы туһунан тугу этиэхпиний. Хас биирдии киһи бу орто дойдуга туох эрэ аналлаах кэлэр. Сайдаары, сайыннараары. Оҕо эрдэхпиттэн арыый уратытык тутуллан улааппытым диэххэ дуу. Көҥүл этим. Билиигэ олус баҕалааҕым. Олоххо ананан кэлбит аналгыттан хайдах да туораабат эбиккин. Бастаан ыалдьан сытарым саҕана алгысчыт сылдьаҕын, үлэлээ дииллэрин төрүт ылымматаҕым. Дьону эмтээ дииллэрин олох утарарым. Медицинаҕа туох да сыһыана суох киһи хайдах дьону эмтиэмий диэн. Оннук утарсан, бэрт өр ыалдьан сыппытым. Быраастар тугум ыалдьарын быһаарбатахтара, онтон бэйэм ыарыыттан эрэй бөҕөтүн көрөрүм. Киһи хас биирдии килиэккэтин ырытан үөрэтэр медицина мин ыарыыбын быһаарбатыттан олус ыгылларым, тууйулларым. Ол сылдьан улуу киһи Владимир Алексеевич Кондакову көрсүбүтүм. Онтон Сайыына (К.И. Максимова), Эдьиий Дора миэхэ сүбэ-ама буоланнар, бэттэх кэлбитим. Кэлин эмиэ бүдүмүккэ мунан барыыбар Куорсуннаах удаҕанныын билсибитим. «Өбүгэ ситимэ» түмсүүгэ баарбын.

– «Бүдүмүккэ мунуу» диэн ол аата бэйэҥ кыһалҕаҕар бэйэҥ бүктэҕиҥ буолуо.

– Олоххо араас буолар. Бэлэм хоруйу ким да ытыска ууран биэрбэт. Бэйэни бу уустук эйгэ икки ардынан сылдьарга булунуу олус уустук. Сороҕор инниҥ бүөлэнэн, кэнниҥ сабыллан, киҥкиниир киэҥ куйаарга соҕотох сүүрэн хаалаҕын. “Бүдүмүккэ мунуу” диэн ону этэбин. Бу олорор бэйэҕинэн олоххор уларыйбаккын, син биир үлэлии, дьону кытта тэҥҥэ алтыһа сылдьаҕын эрээри, санаа ситимигэр иилиллэн хаалаҕын. Олус уустук, сатаан быһаарбат да курдукпун. Маннык турукка тургутуу бөҕө кэлэр. Олору этэҥҥэ туораатаххына, тустаах киһилиин көрүһүннэрэн, салгыы айан суола арылла түһэр.

– Тыл күүһүнэн эмтэнии диэни быһаарыаҥ дуу.

– Дорҕоон, тыл бу олоххо суолталара киэҥ. Өбүгэлэрбит «киһи тыла –  ох, алгыс аалы көтөҕөр» диэн мээнэҕэ эппэтэхтэр. Билигин, саха тыла сүтэн эрэр, инникитэ суох диэн атын омук тылларын баһылыы сатыыр эдэр дьон элбээбит кэмигэр, тылбыт суолтата олус улаатар. «Тыл иччилээх» диэн этиини үгүстэр истэр, билэр буолуохтаахтар. Ол эрэн тоҕо эрэ итини күдээринэ өйдөөн тылга, саҥарар саҥаҕа суолта уурбаттар. Тыл киһиэхэ олус күүстээх дьайыылаах. Миэхэ кыһалҕалаах кэлбит дьон «Эн саҥаҕын истэн уоскуйабыт, дабылыанньабыт оннун булла, олус бэркэ утуйан турдубут» дииллэрин соһуйа истэр этим. Ол мин саҥам хайыыр буоллаҕай, тоҕо итинник этэллэрий диэн толкуйдуур буолбутум. Онтукам дьиҥ сахалыы сааһыланан тахсар дорҕооннор, кэрэ ырыа, музыка кэриэтэ, киһи ис туругун сааһылаан, ураты дириҥник дьайар эбит. Тимэх тыллар, күлүүс тыллар, алгыс тыллар арыйар аартыктара улахан. Онно саҥарар «интонация» эбиллэн, бэйэтэ дьикти дьайыы буолар эбит. Ыалдьар эбэтэр кыһалҕалаах киһи саҥатыттан тута биллэр. Мин дьону дьүһүннэринэн буолбакка, хайдах саҥаралларыттан саҕалаан, диагностикалаан барабын. Сорохтор эмтэнэ кэлэн баран, эн миигин тоҕо массаастаабаккын, таах кэпсэтэҕин эрэ диэччилэр. Оннук астыммакка тахсан барааччылар. Онтон кэлин дьэ махталларын биллэрээччилэр. Эмтиир күүһүм тылбар сытар. Саҥардаллар. Киһини туругун көннөрөн, арчылаан, ыраастаан көмөлөһөбүн. Илбийэбин.

–Ньурбаҕа биллэр норуот эмчитэ Хорула Өндөрөй инники суолгун өтө көрөн билбит эбит дии.

– Тохсус кылааска үөрэнэ сырыттахпына, Ньурба Хорулатыгар Өндөрөй диэн эмчит эдэр киһи баар сураҕын истэн, дьонум миигин онно барар аймахтарбын кытта көрдөрө ыыппыттара. Дьиэҕэ элбэх буолан киирбиппитигэр, субу сыбаайбалаары тэринэ, солото суох сылдьар эмчит бу күннэргэ көрбөппүн, билсибэккэ кэлээхтээбиккит диэн аккаастыыр саҥатын истэн ыксаабытым. Онтон тоҕо эрэ ити кыыһы көрүөм диэн чопчу миигин ыйбыта. Онно: «сүрэххин сыыһа эмтээн буораппыттар. Эн атыннык ыалдьаҕын, барытын тулуйдаххына, улахан киһи буолуоҥ, куттаныма», – диэбитэ. Норуот эмчитин кытта бастакы көрсүһүүм итинник этэ. Инникибин өтө көрөн эппитигэр, олус сөхпүтүм, соһуйбутум, итэҕэйбитим. Онно атыттартан ураты эбиппин өйдөөбүтүм. Ол иннинэ оҕолор бары мин көрөрбүн көрөллөр, истэрбин истэллэр уонна тоҕо кэпсээбэт буоллахтарай диэн санаа, толкуй элбэх этэ.

– Реинкарнация диэҥҥэ итэҕэйэҕин дуо?

– Дьэ, ити олох сөпкө ыйыттыҥ. Реинкарнация диэн баар, онно итэҕэйэбин. Киһи биирдэ эрэ олорбот ээ. Хас олоххо кэллэҕин аайы, ааспыт алҕаһын көннөрүнэ кэлэр. Мин итини оҕо сылдьан тоҕо эрэ билэр курдук этим. Оонньуурбар соҕотох эрэ буолларбын, хос куолайбынан ааспыт олоҕум дьонун саҥардарым. Бэйэм сылдьабын, улаатан баран, өлө иликпинэ эҥин дии саныырым. Хас да киһи мин испэр баар диирим. Онтон ити ханнык эрэ кэмҥэ бүөлэнэн хаалбыта.

Тыый, дьэ, эрэ, онтон салгыы...?

Салгыыта бэс ыйыгар “Айылҕаттан айдарыылаахтар” балаһаҕа тахсыаҕа