“Лоокуут уонна Ньургуһун” уһун үйэлэниитин кистэлэҥэ

1945 с. Саха АССР Совнаркомун иһинээҕи искусство управлениета бастыҥ драматическай айымньы иһин ыыппыт куонкуруһугар түөрт пьеса бириэмийэлэммитэ. Ол иһигэр Тимофей Сметанин “Лоокуут уонна Ньургуһун” драмата баара.

Тимофей Сметанин «Лоокуут уонна Ньургуһун» диэн пьесаны суруйуон баҕарарын суруйааччы Софрон Данилов оччотооҕу Саха тыйаатырын дириэктэригэр  драматург Степан Ефремовка этэр: ”Тимофей Сметанин пьеса суруйуон баҕарар, кинини ыҥыран кэпсэтэриҥ буоллар”, - диэн. Көрсөн кэпсэтэллэр, онно Тимофей былыргы саха кэпсээнигэр олоҕуран пьеса суруйуон баҕарарын сүрдээхтик өрө көтөҕүллэн кэпсээбит. Ити кэпсэтии кэнниттэн ситэ икки ый туола илигинэ пьесатын артыыстарга ааҕан иһитиннэрбит. Айымньы төһө да чочулла илигин иһин, пьеса артыыстар ортолоругар улахан болҕомтону, сэргэхсийиини үөскэппит. Ый кэриҥэ буолан баран ааптар “Лоокуут уонна Ньургуһун” диэн драматын туттарбыт. Биллэрин курдук, кини онно табаарыһа Дьүөгэ Ааныстыырап “Лоокуут уонна Ньургуһун” сэһэнин сюжетын тутуспута гынан баран, атын бэлиэ уобарастарыгар биир дойдулаахтарын, дьиҥнээх дьон олохторун туһаммыта. Ол курдук, Күһэҥэйи айарыгар Кэбээйигэ кэлэ сылдьыбыт быралгы олохтоох Мастаах Уола диэн киһини өйдөөбүт буолуохтаах. Ол киһи Сметанин дьонугар ардыгар ыйы-ыйынан олороро үһү. Нэһилиэктэри кэрийэн, остуоруйа кэпсээн айаҕын ииттэр эбит. Эдэр эрдэҕинэ Бүлүүгэ дойдутугар Уорук кулуба кыыһын Сыччыгынаны таптаабыт. Ону аҕата кыыһын Сунтаар баай доҕолоҥ, хараҕар эргэлээх, эбиитигэр хаҥсыа саҥалаах уолугар күүһүнэн кэргэн биэрбит. Мастаах Уолун үлтү таһыйтаран баран, аны манна көстүмэ диэн үүрэн кэбиспит. Оттон Мөлчөһү, кини көрдөөх-нардаах тылын, майгытын Кэбээйигэ олоро сылдьыбыт Мөлчөс Баһылай эргиэмсиктэн сылтаан оҥорбут.

Саха тыйаатырыгар испэктээк туруута

“Лоокуут уонна Ньургуһун” испэктээк Саха судаарыстыбаннай музыкальнай-драматическай тыйаатырын сыанатыгар 1946 сыл муус устар 19 күнүгэр турбута. Испэктээкил режиссера Николай Иннокентьевич Слепцов талааннаах артыыстары түмэн сыанаҕа оонньоппута. Ол курдук, Баһыкка оруолун Афанасий Прокопьевич Петров, Ньургуһун ийэтин Далбардааҕы Анна Николаевна Ходулова, Нараҕананы – Иоаким Дмитриевич Избеков, Сэрбэкэ кинээһи – М.В. Жирков, кини уолун Мардьааһайы – Николай Слепцов, Ньургуһун дьүөгэтин Нуннууру – Дария Даниловна Слепцова, Мөлчөһү – Петр Михайлович Решетников, Күһэҥэйи – Афанасий Егорович Ефремов оонньообуттара. Сүрүн оруоллары Саха АССР үтүөлээх артыыһыгар Дмитрий Федорович Ходуловка уонна Ирина Михайловна Максимоваҕа сүктэрбиттэрэ. Бу быһаарыы репетиция уонна испэктээк туруоруллууларын бириэмэтигэр көстөн тахсыбыта. Кинилэр драма ис хоһоонун толору арыйан көрдөрөргө кыһанан-мүһэнэн үлэлээбиттэрэ, чаҕылхайдык, дьон өйүгэр-сүрэҕэр тиийэр гына оонньообуттара. Тыйаатыр кэлэктиибэ бу испэктээги  туруорарга бэрт өр бэлэмнэммитэ, улаханнык өрө көтөҕүллэн үлэлээбитэ. Пьесаны туруорууга режиссеру таһынан муусукатын биллиилээх композитор Марк Николаевич Жирков, худуоһунньук Георгий Михайлович Туралысов үлэлээбиттэрэ. Уонна худуоһунньук Г.М. Туралысов ааптар бэйэтэ кэлбитин хайҕаабыт: “Я рад тому, что автор Сметанин хотел слушать мнения работников театра. Эта – вещь романтическая. И потому вид избы и могилы не будет гармонировать с тоном пьесы, лучше их заменить урасой и арангасом”. (Фонд 1361, Опись 1, Дело 1, Лист 95. Протокол совещания режиссерской коллегии от 22 апреля 1946 г.)

Артыыстар ахтыыларыттан

ССРС уонна Саха АССР народнай артыыһа Дмитрий Федороич Ходулов ахтарынан, Тимофей Егоровичтыын 1945 сыллаахха көрсөн билсибиттэр. «Оччолорго иккиэн да эдэр этибит, кини миигиттэн сэттэ сыл балыс этэ. Ол курдук кини “Лоокуут уонна Ньургуһун” диэн драманы суруйан бүтэрэн эрэрин кэпсээбитэ, бу уобараһы мин толорорбор баҕарарын эппитэ. Онтон ыла кини биһиги, хайа-хайабытын сирэй көрсөн, урукку өттүгэр билсибэккэ сылдьан, эрдэттэн билсэр дьон курдук ис сүрэхпититтэн иэйэн ытыктаһан барбыппыт. Испэктээк премьератын кэнниттэн мин гримнэнэр хоспор көтөн түспүтэ, сүрдээҕин үөрбүт уонна долгуйбут этэ. Мин Лоокууту толорорбор былыргы баттыгастаах үйэҕэ саха эдэр, үүнэн иһэр, ыраас суобастаах, көнө сүрэхтээх ыччатын уобараһын көрдөрөргө кыһаммытым. Кини оччотооҕу олох кыһалҕатын, эрэйин хайдах курдук кыайарын, мунчаарар уонна үөрэр түгэннэрин  көрөөччүгэ тиийимтиэ гына арыйыы саамай эппиэттээх сорук быһыытынан турбута. Ити соругу сүнньүнэн толорбут курдук саныыбын. Биллэн турар, кини толору уобараһын биэрэргэ өссө элбэхтик үлэлиир наадалаах. Итинник кэрэ уобараһы толоруу хас биирдии артыыска улахан чиэс-бочуот буолар», - диэн суруйбут.

Ньургуһуну оонньообут Ирина Максимова суруйарынан, «Ньургуһун уобараһыттан ордук балачча толорутук чочуллан айыллыбыт уобараһы  өтөрдөөҕүттэн көрсө иликпин. Кини суруллуута ис айылҕатынан, тулалаан турар олоххо сыһыаннаһыытынан, сабыдыалынан артыыс элбэхтик үлэлиирин, эрэйдэнэрин модьуйар. Кини ол курдук дириҥник, киэҥник ойууламмыт уобарас.  Маннык эппиэттээх уобараһы толоруу миэхэ улахан кытаанах этэ. Ол кытаанахтары кыайарга тыйаатыр айар кэлэктиибэ улаханнык көмөлөспүтэ”. Ирина Максимова эдэр талааннаах артыыска буоларын бу оруолга чаҕылхайдык дакаастаабыта. Ити испэктээк кэнниттэн утуу-субуу сүрүн оруоллары ситиһиилээхтик оонньообута.

Далбардааҕы оонньообут РСФСР уонна Саха АССР народнай артыыската М.В. Слепцова ахтар: ”Мин Ньургуһун ийэтин Далбардаах эмээхсин оруолун толорбутум. Бу пьеса кэрэ, көҥүл олох, сырдык санаа, ыраас таптал өлбөт-сүппэт кэскиллээҕин, күүстээх характердарын көрдөрөр. Бу маннык саха лирическэй драмата Саха театрын сыанатыгар аан маҥнай туруоруллубута. Ол да иһин биһиги итиннэ олус умсугуйан туран үлэлээбиппит. Мин оччолорго эдэр этим, онон маннык лирическэй драмаҕа маҥнайгы холонуум буолан ыарырҕаппытым, онуоха туруорааччы режиссер Н.И. Слепцов көмөтүнэн, кини сыралаах үлэтинэн постановка ситиһиилээхтик туруоруллубута. Тимофей Сметанин пьесатыгар кинини кытта тыыннааҕар илии тутуһан, бииргэ сүбэлэһэн-амалаһан үлэлээбиппинэн бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын. Кини сырдык чаҕылхай олоҕо, кини дьоҕура, үтүө суобаһа-майгыта мин сүрэхпэр кэрэ бэлиэнэн хаалбыта”.

Саха АССР искусствотын үтүөлээх деятелэ, композитор М.Н. Жирков драма музыката хайдах айыллыбытын маннык ахтар: ““Лоокуут уонна Ньургуһун” диэн испэктээк атын драмалартан музыкальнай уратылаах. Ол гынан баран, драма музыкатын айыыга элбэх күчүмэҕэйдэр бааллара. Кини норуот айымньытын сюжетыгар олоҕуран суруллубут буолан оччотооҕу олох музыкатын биэрэр. Народнай матыыбы айар сорук турбута. Драма музыкатын айарга мин, драма ааптара уонна тыйаатыр кэлэктиибэ бүтүннүүтэ элбэхтик үлэлээбиппит. Аан бастаан музыканы айарга драма норуот ыраас тапталын, истиҥ доҕордоһуутун, инники кэскилгэ дьулуһуутун биэрэр наадалааҕын быһаарбыппыт. Мин драма музыкатын сыыйа оҥорон испитим. Түмүгэр, музыка тыйаатыр симфоническай ансаамбыла толороругар бэлэм буолбута. Биһиги төһө кыалларынан оччотооҕу олох тыыныгар эппиэттиир национальнай колориттаах музыканы биэрдэрбит диэн кыһаммыппыт. Ол гынан баран, ити аата кини музыката эҥкилэ суох үчүгэй диэн буолбатах. Элбэх ситэтэ суох, кайан чочуллубатах миэстэлэрэ баар буолуохтара”.

Тимофей Сметанин “Лоокуут уонна Ньургуһун” драмата уһун үйэлээҕин, норуот сөбүлүүрүн режиссер Н.И. Слепцов бэйэтин кэмигэр бу курдук быһаарар: “Лоокуут уонна Ньургуһун” 100 төгүл туруорулунна. Онуоха 13600-тан тахса көрөөччү сырытта. Кини тыйаатыр сыанатыгар 1946 сыллаахха көрдөрүллэн, 100 төгүл туруоруллуута быйыл муус устар 4 күнүгэр 1950 сыллаахха буолла. Бу испэктээк биһиги театрбыт сыанатыгар сүүс төгүлүн туруоруллуута “Дьулуруйар Ньургун Боотур” опера кэнниттэн биир улахан кыайыы. Онон кинини туруорууну тыйаатыр кэлэктиибэ бэйэтин айар сыанатыгар сүүстэн тахсата көрдөрүллүбүт иккис испэктээк буолар».

“Лоокуут уонна Ньургуһун ” уһун үйэлэниитэ

“Лоокуут уонна Ньургуһун” испэктээк күн бүгүҥҥэ диэри Саха тыйаатырыгар ситиһиилээхтик көрдөрүллэр. Бастакы оонньуу 1946 сыллаахха турбут буоллаҕына, иккис туруоруу 1956 сыллаахха режиссер Г. Алексеев, худуоһунньук И. Винокуров туруорууларын көрөөччү сыаналаабыта. 1959 сыллаахха аны бу айымньыны композитор Г. Григорян, режиссердар С. Григорьев, Н. Савицкай, худуоһунньук Г. Туралысов опера быһыытынан ураты хайысхалаахтык туруорбуттара. 2001 сыллаахха режиссер Г. Васильев, худуоһунньуктар С. Федотова, Д. Дмитриева туруорууларынан билиҥҥи саха тыйаатырын артыыстара оонньообуттара. Ол курдук хас да көлүөнэ артыыс сүрүн оруоллары итэҕэтиилээхтик оонньоон, оччотооҕу батталлаах олох чахчыларын аныгы көлүөнэ дьоҥҥо тиэрпиттэрэ. Лоокуут уонна Ньургуһун оруолларын Петр Баснаев Елизавета Потаповалыын, Айаал Аммосов Ирина Никифоровалыын уонна билигин эдэр артыыстар Вячеслав уонна Айталина Лаверновтар тыйаатыр көмүс пуондатыгар киирбит бастыҥ драматург, буойун-суруйааччы Тимофей Егорович Сметанин айымньытын оонньообуттара уонна оонньууллар. Суруйааччы аата сүппэт – кини айымньылара ааҕыллар буоллаҕына, оруоллара оонньонор буоллаҕына.

Бүтэһик 2001 с. туруу режиссера Герасим Васильев этэринэн, ааптар санаатын көрөөччүлэргэ тиэрдиигэ үлэлэспит уонна урукку турууну уларыппакка хайдах баарынан туруора сатаабыт.

Түмүк

Тимофей Сметанин өлбөт-сүппэт айымньытын күн бүгүҥҥэ диэри Саха тыйаатыра ситиһиилээхтик туруорар. Бу драманы араас көлүөнэ артыыстар бэйэлэрин көрөөччүлэрин дьүүлүгэр таһаарбыттара. Онуоха көрөөччүлэр олус сэргээбиттэрин, үрдүктүк сыаналаабыттарын араас хаһыаттарга суруйуулара туоһулууллар.