"Үлэһит уолаттар Кэмпэндээйигэ бааллар", –

диир сылгы учуонайа Борис Потапов, Сунтаар улууһун Бордоҥ нэһилиэгин олохтооҕо. Былырыыҥҥыттан саҕалаан Сунтаар улууһун тыатыгар бизоннар олохсуйалларыгар анаан тутуу үлэтэ тэтимнээхтик бара турар. Бу үлэни эдэр уолаттар саҕалаабыттара ыччакка холобур буолар. Онон Борис Потапов ыллыктаах тылын истиэҕиҥ.

Сунтаарга үлэ тэтимнээхтик ыытыллар

- Ааспыт сыл устата Сунтаар улууһун баһылыга А.В. Григорьев ходуһалары оҕуруоттааһыҥҥа үп көрөн, ыҥырыы таһаарбытын өйөөннөр, нэһилиэктэр эмиэ утары үп көрөннөр, халлаан тымныйыар диэри син балайда үлэ барда. Сорох нэһилиэк баһылыктара кыаммаккалар быйылгы сылга түмүктүүр буоллулар. Хомойуох иһин, оннук нэһилиэк аҕыйаҕа суох.

Биригэдьиир сатабылыттан тутулуктаах

- Халлаан тымныйда, кыһыҥҥы томороон тымныылар кэллилэр диэбэккэ, оҕуруоттааһыҥҥа кыайыылаахтык үлэлэспит эдэр үлэһит уолаттардаах нэһилиэгинэн Кэмпэндээйи буоларын тус бэйэбинэн Сооруоска бара сылдьыыбар, бастаан былырыын сэтинньи ыйга Сооруоска бүтэй туталларыгар, онтон быйыл кулун тутар ыйга бизонарийга анаан биир килэмиэтирдээх түөртээх бүтэйдэри тутан бүтэрбиттэрин ааһан, өссө онно тутуллуохтаах эбийиэктэргэ дьыалабыай мас бэлэмнии сылдьалларын көрөммүн олох даҕаны сөхтүм-махтайдым. Бэс ыйыттан саҕалаан сайын устата Сооруос үрэх тыатын сиэбит улахан баһаарга нэһилиэк дьоно элбэхтик үлэлэспитэ, үп, оттук даҕаны баһаам ороскуоттаммыта. Онон балаҕан ыйыгар баһаар умуллубутун кэннэ, алтынньы ыйтан эдэр ыччаттан үс-түөрт киһилээх биригээдэ тэриллэн, нэһилиэктэн түөрт көс ыраах сытар туус собуотун, Сооруос сылгы хаһаайыстыбатын

оттуур ходуһаларын оҕуруоттааһынын саҕалаан барбыттар. Биригэдьииринэн Сергей Яковлев диэн үлэтигэр кыайыгас, сатабылынан, дьулуурдааҕынан, толоругаһынан аҕа саастаах дьоҥҥо сөбүлэтэр уонна биир саастыылаахтарыгар аптарытыаттаах, олохтоох тыллаах-өстөөх эдэр киһи үлэлиир. Сергей тыа үлэтигэр эриллибит буолан, ордук мас үлэтигэр элбэх сатабылы, кыаҕы эрэйэр үлэни толорооччу эрэ буолбакка, дьону салайарга туспа дьоҕуру ирдииринэн астыннанар. Онтон оҕуруоттааһын үлэтэ сопхуостар эстиэхтэриттэн олох даҕаны умнууга барбыт диэтэхпинэ, бука, алҕаһаабатым буолуо. Ону бу ыччаттарбыт сөргүтэ сылдьаллара хайҕаллаах.

Оҕуруоттааһын үлэтин тыа ыччата билиэхтээх

- Аныгы ыччат маннык ыарахан үлэни сөбүлээбэтэ мэлдьэх буолбатах. Онон маннык элбэх түһүмэх үлэ атын нэһилиэктэргэ көхтөөхтүк барбатаҕын биир сүрүн биричиинэтэ итиннэ сытар. Холобур, бастаан сиэрдийэлэрин уонна сүрдьүгэстэрин маһын кэрдэн, сулуйан, онтон барытын тыраахтарынан түрүлүөпкэлээн, оҕуруоттуур сыһыыларыгар тарҕатыахтарын наада. Онтон сүрдьүгэс оҥкучахтарын хастаран, онно сүрдьүгэстэри хамсаабатын курдук тэпсэ-тэпсэ буорга симэн, ол кэнниттэн сиэрдийэлэрин саайыллар. Оҕуруоттааһын ити курдук уһун, унньуктаах, салгымтыалаах үлэ. Төһөнөн күн-дьыл тымныйан барар да, оскуома сүрдьүгэстэргэ сиэрдийэлэри туттарар тоһоҕоҕо мас тоҥон киирбэт буолар. Аны сүрдьүгэс оҥкучаҕын урут күрдьэҕинэн хаһар эрдэххэ элбэх үлэни эрэйэрэ. Аны күрдьэххэр туой сыстан, туспа мэһэйи үөскэтэрэ. Сиэрдийэ уонна сүрдьүгэс хатырыктарын сулуйуута сүрдээх үлэлээх буолар. Онон да буолуо, үгүс нэһилиэктэргэ оҕуруоттааһын халлаан тымныйыыта алтынньы ыйынан түмүктэммитэ.

Үлэ үтүө түмүгэ

- Кэмпэндээйи эдэр ыччата нэһилиэк баһылыга Александр Игнатьевы, туус собуотун дириэктэрэ Алексей Игнатьевы, Сооруос

сылгы хаһаайыстыбатын салайааччыта Иван Местниковы кытары дуогабардаспыт үлэлэрин кыһыҥҥы тымныыттан чаҕыйбакка ыраах тыаҕа олорон бүтэрбиттэр. Бу улахан дьулууртан уонна сатабылтан ситиһиллибит үлэ үтүө түмүгэ буолар. Уолаттар уопуттара суоҕуттан, билбэттэриттэн сүрдээх элбэх моһуогу көрсүбүттэр. Холобур, Сооруос үрэҕин ходуһатын оҕуруоттуулларыгар сүрдьүгэс оҥкучахтарын биир килэмиэтири күрдьэҕинэн хаспыттар. Хаһалларыгар үрэххэ хойуутук үүммүт ыарҕа силистэрин тоһута сынньарга элбэх сыралара барбыт. Күрдьэхтэрэ сымнаҕас буолан, үктэлигэр күүскэ үктээн буору хаһаары гыннахха, өҕүллэрэ уонна хоппото туһунан эрэйи үөскэппитин, мин аныгы күрдьэҕинэн буор хаспыт буоламмын, олох билбит дьыалам. Онон уолаттар төһөлөөх эрэйдэммиттэрин сэрэйэбин. Онтон сүрдьүгэстэрин биир уһугун төбөлөөн, тыраахтар баттаан киллэрэрин курдук туруорар ньыманы тобулан, үлэлэрэ сыыдамнык сыҕарыйан барбыт. Сир улаханнык тоҥоро илигинэ алтынньы ыйга сүрдьүгэстэрин биэс килэмиэтиргэ диэри туруортаабыттар. Сиэрдийэлэрин хатырыгын сулуйарга бастаан күрдьэхтэри сытыылаан туһаммыттар да, бытаан диэн, кэлин анал сулуйар көлөнү сакаастаан аҕалтараннар, үлэлэрэ дьэ тэтимирбит. Мин сэтинньи 13 - 15 күннэригэр Сооруоска сылгы төрүөхтэрин көрө барыыбар сорох сирдэргэ өссө даҕаны сиэрдийэлэрэ саалла илик сүрдьүгэстэр ходуһаны сырса кэккэлэһэ туралларын көрбүтүм. Уолаттар буудка дьиэҕэ олороллоро, кинилэргэ таарыйаммыт килиэп уонна мас эрбиир сэптэригэр саппаас чаас хаалларбыппыт. Төһө да хараҥардар, үлэлии сылдьаллара. Өссө сэтинньи ыйга уолаттар Талыгырга бизонарийга анаан түөрдээх бүтэйин тутуохтаахтарын туһунан туус собуотун дириэктэриттэн Алексей Игнатьевтан истибитим.

Бизоннарга

Сооруос сылгы базатыттан уон килэмиэтирдээх Талыгыр диэн үрэх ходуһатыгар бизоннар олохсуйуохтаах бүтэйдэрин Сергей Яковлев салайааччылаах биригээдэ тутуспут. Ол курдук быһа холоон икки ый курдук кыһыҥҥы тымныыга үлэлэһэннэр бүтэрдилэр. Бизоннар сылгылардааҕар төһө эмэ үрдүк уонна суон, улахан дьиикэй кыыллар буоллахтара. Онон бүтэйдэрэ модьу-таҕа түөртээх сиэрдийэнэн суон уонна үрдүк сүрдьүгэстэргэ хам сааллыбыт. Быйыл кыһыммыт сылаас эрээри, аҕыйах күн мас тоҥон тоһута барар тымныы буола сылдьыбыта мэлдьэх буолбатах. Кыһын устата элбэхтик хаардаан, быйыл хайа да сыллааҕар халыҥ хаардаахпыт. Онон тыаҕа халыҥ хаары оймоон кэһэ сылдьан мас суулларар, мас сулуйар, оҕуруот тутар сыананан аҕаабата чуолкай. Өссө тымныыга сүгэ да тоҥ маһы хоппот, тэйэ сылдьааччы. Уолаттар бастаан эрэйдэнэн бараннар, шуруповерынан сиэрдийэлэри уонна сүрдьүгэстэри үүттээбит суолларынан оскуоманы саайаннар, модьу бэйэлээх сиэрдийэлэри саайбыттар. Аны тоҥ мас үүттүүргэ хайыта барыталаан, хас да сүрдьүгэстэрэ уонна сиэрдийэлэрэ таах хаалбыт. Ону барытын тулуһаннар, уолаттар ый устата барыта 333 үрдүк суон сүрдьүгэстэри уонна 1500 модьу сиэрдийэлэри быһыталаан, сулуйталаан бэлэмнээбиттэрин тоҥуу халыҥ хаары кэһэ сылдьаннар, уон хонук иһигэр бүтэйдэрин тутан бүтэрбиттэр. Уолаттар билигин бизонарийга олорор дьиэ, баанньык, гараж, ыскылаат уонна тэлгэһэ бүтэйин мастарын суулларан бэлэмнии сылдьаллар. Дьэ, хоһуун, сатабыллаах уонна кыайыгас уолаттар диэтэҕиҥ.

Кимнээх эбиттэрий, ол хоһуун уолаттар?

Бу үлэһит биригээдэни 27 саастаах биригэдьиир Сергей Яковлев салайар. Кэргэнэ куоракка олорор, оҕолоохтор. Кэмпэндээйи төрүт олохтооҕо 27 саастаах Григорий Федотов биригээдэ хоһуун үлэһитэ, ыал. Тойбохойтон төрүттээх Айсен Егоров бу нэһилиэк күтүөтэ. Тырахтарыыстара Вячеслав Прокопьев Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх, Сунтаар Маар Күөлүн күтүөтэ, куоракка олорор, кэргэннээх, сааһа 35-һэ. Дьэ, көрөргүт курдук, үлэҕэ буспут-хаппыт, харыларын күүһүнэн, көмүс көлөһүннэринэн хорутан, ыйы-ыйынан ыраах тыаҕа болуоктарга олорон үлэлээннэр, дьиэ кэргэннэригэр хамнас өлөрөн, ыал-күүс буолан олорор хоһуун эдэр