Коронавирустан буруолатыы туһалаабат

Коронавирус куттала үөскээн, сахалар отунан ыраастаныы, буруолатыы туһунан толкуйдаан эрэллэр. Бассаапка даҕаны ол туһунан кэпсэтии элбэх.

Буруолатыы – былыргыттан кэлбит ньыма

Буруонан эмтэнии былыр-былыргыттан баар ньыма. Тыһыынчанан сыллар анараа өттүлэригэр Арассыыйа Сибиирин, Уһук Илинин, Монголия, Казахстан, Киргизия, Кытай, Америка үгүс чаастарыгар норуоттар бары ураһа курдук дьиэлээх буолаллара. Ураһа ортотугар аһаҕас кутаа уот күүдэпчилэнэ умайара, дьиэлэрин иһэ ыыс-быдаан буруо буолара.

Буруо араас бактерияны, вируһу, паразиты утары охсуһар ньыма диэн этэр теория эмиэ баар. Эт, балык аһылыгы буруонан ыыһаан өр кэмҥэ харайар үгэспит билигин да баар. Онон буруо ханнык да консерваннардааҕар ордук дьайыылаах буолан тахсар. Учуонайдар ураһаҕа олорор дьон, ыйы-ыйынан суумматахтарын да иһин, тириилэрэ ырааһын уонна чарааһын үөрэппиттэр уонна бу түгэни буруо ыраастыыр суолтатын кытары ситимнээбиттэр.

Киһи куһаҕан сыттанара үксүн грибок үөскээһиниттэн буолар. Оттон буруо – грибокка өлөр өлүүгэ тэҥнээх. Урут эпидемиялар саҕана дьиэлэри буруонан ыраастыыллара биллэр. Ириҥэлээх бааска буруонан эмтээһини кытай норуодунай медицинэтигэр билигин да тутталлар. Кытайдар ордук сытыган эрбэһин буруотун туһаналлар – бааһы буруонан үрдэрэллэр.

ССРС-ка Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана ыарыһахтары эмтииргэ буруо эмиэ туттуллубут эбит. Айан таһаарыылар бюроларыгар инфекциялаах аһаҕас баастары буруонан эмтиир аппарат регистрацияланан сылдьар.

Нанайдар ойууннара буруону элбэхтик туһаналлар. Тимир курууска ис өттүгэр кыыл сыатын сыбаан баран, эмтээх от кутан уокка сылыталлар.

Ыарыһахха сылыйбыт куруусканы биэрэн, тыыннараллар эбэтэр ыалдьар сиригэр ууран угуттууллар. Чочунааҕы, харыйа сымалатын, сардаананы, сэппэрээк оту кыыл сыатыгар сылытан буруолаталлар.

Европа омуктарыгар эмтээх оттору холбоон, кыра түүтэх саҕаны уоттаан баран, ол үрдүгэр ыалдьыбыт киһини тыыннараллар. Биллэн турар, бастаан аллергияҕа бэрэбиэркэлэнэн көрүөххэ наада.

Нуучча омукка эмиэ буруонан ыраастаныы (окуривание), эмтэнии киэҥник тарҕаммыт. Нуучча баанньыгар былыр буруолаах гына оһох оттон баран, эр дьон суунар үгэһэ баара. Оттон дьахталлар хойуу буруолаах баанньыкка оҕолоноллоро. Утуйбат буолбут, ньиэрбэтэ ыһыллыбыт киһини буруонан эмтииллэрэ.

Сахалар итэҕэлбитигэр баар ньыма

Буруо ыраастыыр, арчылыыр күүһүгэр сахалар итэҕэйэбит. Дьиэбитин-уоппутун кытыаны буруолатан ыраастыыр үгэстээхпит. Алаадьы сытын таһааран арчыланабыт. Ол эрэн буруонан эмтэнии, чэбдигирии хат дьахталларга уонна тыҥа ыарыылаахтарга сэрэхтээҕин өйдүөххэ наада.

От дыргыл сытынан, умайар буруотунан эмтэнэргитигэр аттыгытыгар кумахтаах, буордаах иһити уурунан олоробут. Уоту умуруорарга оппутун онно анньан умулуннарабыт. Бастаан дириҥник үөһээ тыынан, онтон салгыны барытын таһааран организмыт тыынар тэтимин сааһылыыбыт.

Оту тимир иһиккэ ууран уматар табыгастаах. Уот анньан баран уотун хаптатабыт. Оччоҕо буруолаан барар. Оппут аһаҕас уотунан умайбакка, аргыый сырдьыгынаан буруо таһаарыахтаах. Түннүгү, ааны, муннуктары кэритэбит. Уот кыыма онно-манна түспэтин курдук, сэрэхтээхтик туттабыт-хаптабыт.

Буруолатан баран дьиэбит үөлэстэрин барытын арыйан салгылатыахтаахпыт. Бу кэннэ өссө барытын сууйар-сотор тоҕоостоох.

Ханнык от буруотун туһаныахха сөбүй

Ыраастаныы отун бэйэ хомуйара ордук туһалааҕа биллэр. Ийэ айылҕаны харыстаан наадыйарбытын эрэ үргүөхтээхпит, эмтээх оту өрүсүһэ-өрүсүһэ элбэҕи хаһааныллыбат. Суолтан, дьон олорор сириттэн ыраах хомуйуллар. Силистии туура тардан ылбакка, быһан ылыахтаахпыт.

Түүр омуктарга сэппэрээк, кытыан ото сакральнай өйдөбүллээхтэр. Куһаҕаны тэйитэр, дьаҥтан-дьаһахтан ыраастыыр аналлаахтар.

Сэппэрээк (можжевельник) ыраастыыр күүһэ улахан. Аллараа дойду кыылларын үүрэр сыттаах диэн өйдөбүл баар. Дьиэ ауратын ыраастыыр. Киһи дьон ордук саныырыттан, дьон саҥатыттан ыраастанар. Сытын эҕирийдэххэ, ис турук бөҕөргүүр эбит. Стресстэн тахсарга көмөлөһөр үһү. Инфекционнай ыарыылар тарҕаныыларын бытаардар. Салгыны ыраастыыр.

Сытыган эрбэһин (полынь) буруота санааны-оноону сааһылыырга көмөлөһөр диэн буолар. Дьиэттэн хараҥа тыыннары үүрэр. Ыарыһах баар дьиэтин ыраастыахха сөп. Сытыган эрбэһин салаатын киирэр аан үрдүгэр ыйаан туруордахха, куһаҕан тыыны дьиэҕэ киллэрбэт, араҥаччылыыр.

Абааһы тайаҕа (чертополох) буруолатыыга сэдэхтик туттуллар эбит. Буруота киһи хараҕын уонна күөмэйин аһытарын иһин дьиэҕэ тутта сатаабаттар. Дьиэ иһигэр буруолатан баран, хайаан да салгылатыахха наада. Астмалаах, тыҥа ыарыылаах дьон кып-кыратык абааһы тайаҕын отун сойон эрэр күл үрдүгэр таммалатан баран тыыналлар.

Ытырыык от (крапива) абы-хомуһуну өһүлэр, куһаҕан санаа иилистибитин ордук-хос санааччыларга төттөрү ыытар. Ол иһин дьон ордугургуур дьиэтин, тутуутун тула буруолаталлар.

Буруо кыра дьаҥы-дьаһаҕы тэйитэр

“Буруолатыы коронавирустан быыһаабат”, – диир айылҕаттан айдарыылаах Александр Артемьев – Кулан:

– Мин билигин ыраах соҕуруу сылдьабын. Саха сирин сонунун барытын истэ олоробун. Маннык кэмҥэ киһи өйө-санаата уларыйар.

Коронавирус туһунан сүрдээх элбэх информация тахса турар. Саҥа вирус буолан, саҥаттан-саҥа сонуну истэбит.

Итальянецтар бэйэлэрэ сүрдээх сабыылаах дьон. Үгүс дьон итальянец диэн наһаа эмоциональнай, аһаҕас киһи дии саныыра буолуо эрээри, оннук буолбатах. Эмоциональнай киһи сабыылаах буолар, барытын саҥаран-иҥэрэн, тута дьоҥҥо биллэрэн, таһынан аһаран иһэр. Ол иһин тыына, тыҥата сабыылаах. Италия урукку да үйэлэргэ араас ыарыыттан улаханнык эмсэҕэлээн турар. Холобур, 14-үс үйэҕэ чума кэлбитигэр, сүрдээх элбэх нэһилиэнньэтин сүтэрбитэ историяҕа биллэр. Аны кинилэр, көрүстүлэр да, иккилиитэ уураһан чуубурҕатыһаллар. Ол иһин ыарыы түргэнник тарҕанна.

Ити вируспут ыарахан ыйааһыннаах. Ол аата киһиттэн миэтэрэттэн тэйиччи туран кэпсэтиэхтээхпит. Силинэн барар диэтилэр.

Ыалдьыбыт киһи кураанах сөтөллөөх буолар. Кураанах сөтөл диэн – сүрэх сабыылаах буолуута. Сүрэх сабыллан хааллаҕына, “сердечный кашель” диэни таһаарар.

Сөтөлгө сил мустара сүрэҕэ аһаҕас киһиэхэ эрэ баар буолар. ол иһин сил мустарыгар кыһаллыбат, санаарҕаабат буолуҥ диибин.

Сүрэҕэ сабыылаах киһи туҥуй буолар, өйүнэн сылдьар, мээнэ долгуйбат, ытаабат-соҥообот. Саха киһитэ үксэ тыл этээри гыннаҕына, сыанаҕа тахсаары гыннаҕына долгуйар, сүрэҕэ аһаҕас буолан оннук...

Сүрэҕэ сабыылаах киһи бокса рингэтигэр, тустуу көбүөрүгэр да киирээри туран долгуйбат. Ол иһин сүрэҕэ аһаҕас киһи кэбирэх соҕус буолар диибин.

Манна даҕатан эттэххэ, сүрэҕэ аһаҕас киһи кыыла күүстээх буолуохтаах. Биһиги, сахалар, сүрэхпит аһаҕас, ол гынан баран кыылбыт мөлтөх. Ол иһин сиспит мөлтөх. Атахпытыгар, сиспитигэр үчүгэйдик үлэлиэхтээхпит. Өбүгэлэрбитигэр үлэлиэхтээхпит.

Билигин ыраастаныы кэмэ. Кыыһыран бардьыгыныы сылдьыбакка, онтон-мантан кыйахаммакка, ыраастанар, босхолонор кэммит кэлиэхтээх. Киһи ыраастаннаҕына, дьиҥэ, сыл аҥаарынан чөлүгэр түһэр, туохтан да толлубат буолар.

Биһиги билигин тугу гыныахтаахпытый? Биллэн турар, быраастар этэллэрин курдук, илиибитин суунуохтаахпыт. Муннубутун сууна сылдьыахтаахпыт – “Долфин” диэн мурун сууйар уу баар, хантан эрэ кэлэн баран онон суунар үчүгэй. Былыр чаанньык тумсуттан мурун иһин суунар буоларбыт. Муннубутун сууйан баран ватнай палочкаҕа хаһаайыстыбаннай мыыла биһэн ыраастанабыт. Мурун түүлэрин үчүгэйдик ыраастыахха наада. Ханна эрэ дьонноох сиргэ сылдьан кэлэн баран маннык гынабыт. Мээнэ санаатыбыт да, ыраастан да ыраастан буолбаппыт. Олус суун да суун буолар эмиэ куһаҕан. Наар тэбэнэ, сууна-тараана сылдьар дьон олохторугар соччо табыллыбат буолааччылар. Орто дойду олоҕор ортону тутуһуохха наада.

Сахаҕа былыр-былыргыттан “ыарыы тыына” диэн хараҥа тыын туһунан өйдөбүл баар. Ол аата ыарыы киһиэхэ сыстыбакка олорсон кэлэр дииллэр этэ. Көрбүөччү дьоҥҥо бу көстөр. Сатаан харыстаналлар. Холобур, Дьааҥылар кэпсииллэр: хойукка диэри дьаамынан таһаҕас тиэйэллэр эбит. Элбэх көлөнөн барар буоллахтарына, бүтэһик сыарҕаҕа куһаҕан малы-салы тиэйэн баран, Дьааҥы хайаларын туораан баран, ол куһаҕан малы-салы айылҕаҕа быраҕан кэбиһэллэр эбит. Тоҕо диэтэххэ , бүтэһик сыарҕаҕа ыарыы кута-сүрэ олорсор. Ити туһунан элбэх кэпсээн баар, барытын ырыта барбаппын.

Бүгүн киһи дьоҥҥо сыһыана, дьиҥнээх ис туруга көстөн кэлэр кэмэ үүннэ. Онон холку буолуоххайыҥ. Мээнэ мөҕүттэн бэйэҕэ куһаҕаны эрэ оҥостобут. Ханнык эрэ билбэт киһигин, тойону-хотуну үөхсэн, эн эрэ тыҥаҥ кытаатар, эн эрэ куртаҕыҥ күүрэр. Эмсэҕэлээччи эн эрэ буолаҕын. Ол иһин наар этэбин: тугу эрэ туруорсар киһи холку туруктаах буолуохтаах.

Аһара барбакка, хараҥа итэҕэлинэн (суевериенан) үлүһүйбэккэ, аһара сэрэнэ-сэрбэнэ сылдьыбакка, ууну-хаары дайбаабакка, бэйэни харыстана сылдьыахха.

Мин көрдөхпүнэ, бу ыарыыттан буруолатар улахан туһата суох. Ол эрэн дьиэни буруолата сылдьар син биир наада. Буруолаттахха, араас кыра дьаҥ-дьаһах ыраастанар. Буруо бытархай хараҥа тыыны тэйитэр.