Хотугу холорук Николай Неустроев

Хоту Абыйтан албан аатырбыт бөҕөс Николай Неустроев соҕуруу киин куораттарга барбакка, Дьокуускайга олорон, эрчиллэн, ССРС чөмпүйүөнэ буолары ситиспитэ. ССРС спордун маастарынан өссө оскуолатааҕы саастарыгар буолбута. Саха АССР түөрт төгүллээх чөмпүйүөнэ, РСФСР чөмпүйүөнэ, Сэбиэскэй Сойуус боруонса уонна кыһыл көмүс медалистара, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара, Саха сирин көҥүл тустууга сүрүн уонна судаарыстыбаннай тренерэ, Саха АССР үтүөлээх тренерэ Николай Петрович Неустроев саха тустуутун номоҕор киирбит бөҕөс.

1945 с. атырдьах ыйын 14 күнүгэр Дружина бөһүөлэгэр төрөөбүтэ. Ахсыс кылааска үөрэнэр сылларыгар Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрэн кэлбит физкултуура учуутала, Горнай киһитэ Илья Васильевич Павлов оҕолор ортолоругар хайа да түгэҥҥэ үөрэ-көтө сылдьар, сылбырҕа, сытыы-хотуу уолу бэлиэтии көрөн, тустуунан дьарыктаабыта. Өрөспүүбүлүкэ  оҕолоругар 63 кг тэҥнээҕин булбатаҕа. Тренерэ Иван Васильевич куоракка кэллэхтэринэ илдьэ сылдьар уола Коля Неустроевын, оччолорго тахсыылаахтык туста сылдьар улахан маастардары кытта, о.и. Семен Дмитриевтиин, Петр Алексеевтыын, Сергей Ивановтуун, тутуһуннарара, бииргэ эрчиллэн, үчүгэй тустуук тахсан иһэрэ эрдэттэн биллибитэ. Кэлин ССРС маастардара буола үүммүт, Коркиҥҥа тустуу оскуолатын ааспыт килбиэннээх саха бухатыыр ыччаттара Николай Захаров-Сахаачча, Юрий Андреев, Захар Чукров буоланнар бииргэ эрчиллибиттэрэ.

1963 с. Арасссыыйа «Урожайыгар» чөмпүйүөннээбитэ. Москваҕа тренердэр Н.Н. Волков уонна Д.П. Коркин илдьэ сылдьыбыттара. Онтон Москваҕа  ВДНХ-ҕа буолан ааспыт улахан дьоҥҥо ССРС “Урожайын” чемпионатыгар аҕыста көбүөргэ тахсыбыта. Кавказ, Бурятия тустууктарын, ол иһигэр Чечняттан кэлин тустуу учуонайа, үтүөлээх тренер буолбут Деги Багаевы, хотуталаабыта. Москва куорат аҕыс төгүллээх чөмпүйүөнэ Анатолий Габышевтыын тэҥнэспиттэрэ, үрүҥ көмүс призер буолбута. Оскуоланы бүтэрэр сылыгар ССРС маастара буолары ситиспитэ улахан кыайыы этэ.

1964 с. ситии-хотуу аттестатын ылбыта. Дружина бөһүөлэгин уу халаана ылан, Дьокуускайга тэлгэммит Арассыыйа чемпионатыгар кыайан кыттыбатаҕа. Саха судаарыстыбаннай университетын Биолого-географическай факультетын устудьуона буолбута. ССРС бастакы маастардарын, Арассыыйа чөмпүйүөннэрин бэлэмнээбит тренер Николай Николаевич Волков илиитин иһигэр киирбитэ. “Тайга” гостиницаҕа тыа сириттэн кэлбит тустууктары кытта бииргэ түһэн-олорон, урукку госбаан дьиэтин уларытан оҥоһуллубут спортсаалаҕа уонна “Динамо” саалатыгар дьарыктаналлара. Николай Гоголев, Алквиад Иванов, Петр Алексеев, Эдуард Гегеев курдук Арассыыйа “буруолуу” сылдьар чөмпүйүөннэрэ бааллара. Москва чөмпүйүөнэ Владимир Прокопьевич Корякин эмиэ тренердиирэ, дьарыктыыра.

Дьарык күүстээх этэ. Этэ-сиинэ төлөһүйэн, 68, 70 кг тустар бөҕөс буола “буспута-хаппыта”. Сотору-сотору киин куораттарга бараллара-кэлэллэрэ. Омуктардыын тургутуспута. Тренерэ Николай Волков “Спартак” бэрэссэдээтэлэ Семен Жирковтуун кэпсэтэннэр, куоракка олохсуппутара. 1965 с. эчэйии ылан күрэхтэһиилэри көтүппүтэ, тустубатаҕа.

1966 с. өрөспүүбүлүкэ чемпионатыгар күүстээх маастардар Владимир Данилов (Дьокуускай), Николай Корякин (Үөһээ Бүлүү) кэннилэриттэн үһүс миэстэлэммитэ. Саха сирин норуоттарын V Спартакиадатыгар хапсаҕайга бастаабыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ 1967, 1969, 1970, 1973 сс. бастаабыта. 1967 с. Куба-РСФСР-Саха сирин матчевай көрсүһүүлэригэр иккитэ тустан, акыйаан нөҥүөттэн кэлбит ыалдьыт-утарсааччыларын иккиэннэрин кыайбыта.

1968 с. Арассыыйа тыатын сирин түһүлгэтигэр бастаабыта уонна  хамаандаҕа киллэриллэн, салгыы ССРС “Урожайын” чөмпүйүөнэ буолбута. Бүтүн Сойуустааҕы турнирдары кыайталаабыта, ССРС “Спартагар” чөмпүйүөннээбитэ. Уһук Илин уобаластарын, кыраайдарын киин куораттарын бөҕөстөрө кыттыылаах Дьокуускай куорат аһаҕас чемпионатыгар эрэллээхтик бастаан, тустууну таптааччылары, ыалдьааччыларын үөрдүбүтэ, астыннарбыта.

1970 с. Коми Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар Сыктывкарга Николай Неустроев Арассыыйа чемпионатыгар бастаабыта. Тренерэ Н.Н. Волков эмиэ кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаланан үөрбүттэрэ-көппүттэрэ. Ити сыл Дагестан  Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар Махачкалаҕа тэлгэммит ССРС  чемпионатыгар тустубута уонна боруонса мэтээлгэ тиксибитэ. Николай Петрович бэйэтэ этэринэн, кытаанах киирсиилэргэ дагестаннар бэйэлэрин тумус туттар бөҕөстөрүгэр Насрулла Насруллаевка “кыайыыны биэрбиттэр”.  Николай Неустроев ити чемпионакка Капиш Гаджиев, Василий Казахов, Асхар Гулуев курдук ССРС чөмпүйүөннэрин, призердарын хотуталаабыта. Ол иһин ити боруонса мэтээлин тренерэ Николай Волков күүстээхтэр түмсэн тустар 68 кг ыйааһыннарыгар “үчүгэй көрдөрүү” диэн сыаналаабыта.

Сүрүн утарсааччылара кавказтар этилэр. Үчүгэйдик билсиспиттэрэ, истиҥ, доҕордуу сыһыаннаахтара. Саха бөҕөһө Сойууска, Арассыыйаҕа биллэр тустуук буолбута. “ССРС” суруктаах формалаах быһыылыын-таһаалыын, туттардыын-хаптардыын, көстөр дьүһүннүүн кэрэтийэ тупсубута. Бүтүн Сахатын сирин киэн туттуута буолбута.

1971 с. Москваҕа бырааһынньыктыы быһыыга-майгыга буолан ааспыт ССРС норуоттарын спартакиадатыгар уонна ССРС чемпионатыгар барыта тоҕус саха кыттыбыта. Москваттан бырааттыы Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Казахстантан Александр Иванов, Белоруссияттан Прокопий Шестаков, Василий Уваров, Ленинградтан Федор Матвеев, Таджикистантан Василий Давыдов, Иван Захаров уонна Саха сириттэн Николай Неустроев көбүөргэ тахсыбыттара. Бырааттыы Дмитриевтар олус тахсыылаахтык тустубуттара. Роман икки кыһыл көмүс мэтээли ылбыта, Гаврил Сойуус чөмпүйүөнэ буолбута.

Николай Неустроев барыллааһын хапсыһыыларга Грузия аатырбыт бөҕөһө Нодар Хохашвилины, осетин Асхат Гулуевы хотуталаабыта. Финалга  Спартакиадаҕа чөмпүйүөннээбит Василий Казаховтыын ССРС чөмпүйүөнүн аатын быһаарсыбыттара. Хара ааныттан хабыр хапсыһыы саҕаламмыта. Доҕоро Петр Алексеев үөрэппит хапсаҕай ньыматынан сахалыы тэбэн, Николай маҥнайгы баалы суруммута. Хотон иһэбин диэн тохтообокко, кимэр тактикатын тутуспута. Сылбырҕа, түргэн хамсаныытынан утарсааччытын кэннигэр тахсан партерга түһэрбитэ уонна эргитэн олус наадалаах бааллары эбиммитэ. “Уутугар-хаарыгар” киирэн салгыы үлэлээн истэҕинэ, судьуйа свистога чырылаабыта.

Историяҕа тиһиллэр чаҕылхай кыайыы! Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйүөнэ буолары ситиспит саха бөҕөһө Николай Неустроев түллэҥниир модун түөһүгэр кыһыл көмүс мэтээл күлүмүрдээбитэ! Норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастар аата иҥэриллибитэ. Чөмпүйүөннэр тренердэрэ Дмитрий Петрович Коркин, Сергей Андреевич Преображенскай уонна Николай Николаевич Волков эмиэ наҕараадаламмыттара.

Чөмпүйүөннээбит уонна миэстэлэспит бөҕөстөр салгыы аан дойду чемпионатыгар Кисловодскайга баар тустуу базатыгар бэлэмнэммиттэрэ. Хомойуох иһин, тренердэр быһаарыыларынан, Гаврил Дмитриев уонна Николай Неустроев Болгарияҕа буолбут аан дойду чемпионатыгар кыттыбатахтара. Неустроевка хотторбут Казахов иккис миэстэлэммитэ...

Саха сиригэр 1973 с. 74 кг тустан төрдүс төгүлүн бастаабыта.

Тыйыс айылҕалаах хоту дойду киһитэ буолан, Николай Неустроев сылайбат сындааһыннааҕа, эстибэт эрчимнээҕэ. Бултуурун-алтыырын сөбүлүүр. Улахан булка сылдьара, “тыатааҕыны” да суоһарталаабыт түгэннэрдээх. Сатыы, ат миинэн, былыргылыы, үрүйэлээх-хайалаах, иһирик ойуурдаах, уулаах-хаардаах, обоччолоох, дулҕалаах кый-ыраах сирдэринэн хоно-сүтэ тэлэһийэрин сөбүлүүр. Инньэ-гынан, быстыбат бырдылаах, тулуурдаах, харса-хабыра суох. Кыайыгас-хотугас. “Күүс-уох хантан кэлиэй?”- диэн күлэн лэһигирэтэн кэбиһэр гынан баран, бэйэтин лаппа кыанар уонна чэгиэн эттээх-сииннээх буолан дойду ааттаахтарын баһыйталаатаҕа. Дэлэҕэ кэлин Олимпиада, аан дойду чөмпүйүөннэрэ буолуталаабыт Кавказ хотойдоро Ихаки Гайдарбековы, Руслан Ашуралиевы хотуталыа дуо! Аллар атаһа суруналыыс Николай Ребров доҕорун туһунан олус барсар ааттаах “Хотугу холорук” диэн дьоһун кинигэни суруйан таһаартарбыта.

Арассыыйа, ССРС сүүмэрдэммит хамаандатыгар Олимпийскай чөмпүйүөннэр Роман Дмитриеви, Иван Ярыгины кытта чугастык доҕордоспуттара. Роман киһи да, бөҕөс да быһыытынан Сойууска улаханнык ытыктанара. Роман Михайлович дойду ыччаттарыгар сүрүн тренер, Иван Сергеевич ССРС Государственнай тренерэ этилэр. Ярыгин Юрий Аванесович Шахмурадовы солбуйбута. Таһымнаах кэпсэтиилэр сүнньүлэринэн, тустан бүтэн баран Москваҕа тренердэр үрдүкү оскуолаларын үөрэнэн бүтэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ сүрүн тренеринэн үлэлиир сылларыгар, онтон Саха сирин көҥүл тустууга Судаарыстыбаннай тренеринэн үлэлээбитэ.

Уонтан тахса сыллар усталарыгар саха тустуутун соргулаах дьылҕата сүрүн тренер Николай Петрович илиитин иһинэн ааспыта. Тустууктарбыт Сойуус, Европа, аан дойду үрдэллэрин, Олимпиада чыпчаалларын эрдээхтик дабайбыттара. “Выездной” тренер быһыытынан өрөспүүбүлүкэ таһыгар сылдьыталаан үлэлээһин, өркөн өйдөөхтөрдүүн өйдөһүү, өйөнсүү улахан көдьүүстээҕэ көстүбүтэ, биллибитэ. Күүстээх саха бөҕөстөрө ССРС сүүмэрдэммит хамаандатын кытта үөрэтэр-эрчиллэр түмсүүлэргэ бэлэмнэниини баралларын тэрийэрэ, салайара. Н.Н. Волков “туйаҕын хатарааччы” быһыытынан, тренерин суолун тутуспута. “Волков саха тустуутун туһугар сүрдээҕин сыраласпыта. Саха тустуутугар суолу аспыта. Тбилисинэн сылдьара, дьону үчүгэйдик билэттиирэ”,- диэн ахтар-кэпсиир. Кырдьыга да, оннук. Киин сири, дойду бас-көс тренердэрин кытта өйдөһүүтэ суох тустууну таһаарар уустуктардаах буолуо этэ. Кыайыы-хотуу “тустуу уйаларыгар” тиийэн истиҥ кэпсэтиилэртэн эмиэ тутулуктаах. Көбүөр эрэ быһаарбат.

ССРС чөмпүйөнэ буола сириэдийэ үүнэн тахсыбыт Николай Неустроев тренердэригэр Илья Васильевич Павловка уонна Николай Николаевич Волковка махтанар. “Тренердэрим баар буоланнар тустубутум”,- диэн аһаҕастык билинэр. Билигин тустуохтарын баҕалаах уонна кыахтаах уолаттары “Москва, Красноярскай курдук куораттар базаларыгар олохтоон, улахан тренердэри кытта сибээс тутуһан таһаарыахтарын сөп этэ” диэн баҕа санаатын этэр.

Сэмэй майгылаах Николай Неустроев “сыалбын-сорукпун толору ситистим, кыаллыбатаҕым суох” диир гынан баран, сүрүн утарсааччылара Нодар Хохашвили, Василий Казахов, Руслан Ашуралиев, бырааттыы Насрулла уонна Аминулла Насруллаевтар аан дойдуга, Олимпийскай оонньууларга тиийэ бастаталаабыттарын, миэстэлэспиттэрин санаатахха, ити таһымнарга ситиһиилэниэхтээх, хайдах даҕаны киһи мыыммат, сэнээбэт, аан дойду таһымнаах бөҕөс!

Николай Петрович маҥнайгы кэргэнэ балерина Наталья Семеновнатыныын оҕолорун, сиэннэрин кытта сыһыанын быспат, билигин эмиэ үҥкүүһүт Любовь Дмитриевнатыныын дьоһун олоҕо салҕанар. Билигин Неустроевтар үтүө санаалаах, аһыныгас сүрэхтээх “приемнай дьиэ кэргэн” быһыытынан биһирэнэллэр. Оҕолорун, сиэннэрин ортолоругар балет искусствотын баһылаабыт, физкультура-спорт институтугар спортивнай психолог идэтигэр үөрэнэр оҕолорго тиийэ бааллар. “Хотугу холорук” тулааһына сырдык-ыраас, холумтана сылаас буолан, дьол биһигэр угуттанан олорор.