ЭР КИҺИ ЭРЭЛЛЭЭХ ЭРКИММИТ, ИННИКИ КЭСКИЛБИТ

Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр, олунньу 24 күнүгэр киэһэ 17.00 чаастан "ЭР КИҺИ ЭРЭЛЛЭЭХ ЭРКИММИТ, ИННИКИ КЭСКИЛБИТ!" диэн саха саарыннарын айар түһүлгэлэрэ буолаары турар. 

Манна араас кэмнэргэ аармыйа кэккэтигэр сулууспалаабыт, дойдуларын иннигэр ытык иэстэрин төлөөбүт, дойдуга бэриниилээх буолуу холобурун олохторунан көрдөрбүт эр бэртэрэ кыттыахтара. Ол курдук, ытык кырдьаҕас Фрументий Сафронов (Сунтаар), урбаанньыт Афанасий Никифоров (Сунтаар), Теле-радио суруналыыс Эдуард Рудых, норуот таптыыр ырыаһыттара: Юрий Баишев, Аскалон Павлов, Эрхаан, сылгыһыт Иван Федоров (Тулагы), Ион Лукачевскай, Василий Федоров (Уус Алдан), тренер ырыаһыт Леон, Филл, Николай Колодезников, "Эн сулускун" күрэх кыайыылааҕа Вячеслав Попов уо.д.а. кытталлар.

Киирии билиэт сыаната 600 солк. Киирии билиэтинэн бултка, дьиэҕэ-уокка аналлаах сэп-сэбиргэл оонньонор. Каассалар: Өксөкүлээх аат. НДД, Опера уонна балет театра, Саха театра, Эстрада театра, ЦСП Триумф, ТРК Туймаада.

СУНТААР ЫТЫК КЫРДЬАҔАҺА

Сунтаар улууһуттан тэрээһиҥҥэ кытта кэлээри сылдьар ытык кырдьаҕас Фрументий Софронов:

– Мин бэйэм аармыйаҕа сулууспалаабатаҕым. Ол эрэн эр дьон тэрээһиннэрэ диэбиттэригэр ох курдук оҥостон сылдьабын. Бэйэм сэрии буолбута 14 хоммутун кэннэ, 1941 сыллаахха от ыйын 6-гар Ньурба оройуонун Үөдэй нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Үөдэйтэн аҕыйах килэмиэтирдээх Акана диэн нэһилиэккэ көһөн киирбиппит. Дьонум иккиэн учууталлар этэ. Аҕам Петр Софронович Егоров РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх учуутала этэ. Онон оҕо сааһым Аканаҕа ааспыта, 7-ис кылааһы онно бүтэрбитим.

Тыа уолун быһыытынан, кыра эрдэхпиттэн холкуоска от үлэтигэр, оҕус сиэтиитигэр, бурдук ыраастааһыныгар, кууллааһыныгар эҥин үлэлиирим. Үксүн звеноларга оҕус сиэтэр этим. Хас биирдии саха уол оҕото оҕус сиэппит буолуохтаах. Улааттахпыт аайы үлэбит эмиэ эбиллэн иһэрэ. Обургутуйдубут да саһаан кэрдиитэ, хаппыыста, хортуоска хостооһуна буоллун, барытыгар улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьарбыт.

Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ 12 оҕо этибит, онтон 4дэ кыыс, 8-һа уол. Мин саамай улаханнарабын. Бары кырдьаҕас ыаллар, эһээлэр, эбээлэр буолан олороллор. Үксүлэрэ СГУ-ну бүтэрэн учуутал буолбуттара, атын да эйгэҕэ үлэлииллэр.

Мин бэйэм үрдүкү кылаастары Ньурба оскуолатыгар үөрэммитим. 1961 сыллаахха М.С.Егоров абаҕам оскуола диэриктэрэ этэ. Кини көҕүлээһининэн оробуочай ыччакка киэһээҥи оскуола тутуута саҕаламмыта. Миигин онно ыҥыран ылла.

СҮГЭЛЭЭХ ҮӨРЭХХЭ ТУТТАРСЫЫ

– Ыччат оскуолатын тутуутугар үлэлэһэ сырыттахпына, Арай оройуон хаһыатын эрэдээктэрэ Сэмэн Бөтүрүөбүс Гаврильев тиийэн кэллэ: “Дьэ, Фрументий, Москваттан Щепкин аатынан училищеҕа хамыыһыйа кэллэ. Библиотекаҕа икки чаастан саҕалыыллар, бараҥҥын туттарсан, боруобалаан көр”, – диэтэ. Мин мух-мах бардым. Төбөбөр олох көтөн да түспэт дьыала буолара. Талааннаахпын да дии санаабаппын. Сыанаҕа ыллаабыт-туойбут да диэн суоҕа. Ол иһин олус салла санаатым.

Эбиэккэ эбэм аахха чэйдии бардым. Оруобуна оройуон библиотекатын таһынан ааһабын. Дьиэбэр тиийэн чэйдии олордохпуна аны араадьыйанан кытта биллэрдилэр, артыыс буолуон баҕалаахтары ыҥырабыт диэтилэр. Онуоха аны эбэм чаҕаара түстэ: “Эн ыллыы-туойа сылдьарыҥ бэрт ди, бараҥҥыт туттарсан көрүүй”, – диэтэ. Аккаастаатым. Уонна сүгэбин сытыыланан баран тутуум диэки бардым, эмиэ библиотека таһынан ааһан истим. Арай ыччат бөҕө мустубут. “Ээ, били, туттарсааччылар быһыылаах” диэн мин эмиэ киирдим, ааҕар саала аанын сэгэтэн көрдүм.

Саала биир өттүгэр остуолга хас да киһи олорор. Биир маҥан ырбаахылаах, улахан күлтэйбит харахтаах, тараҕайдыҥы аҕыйах баттахтаах киһи сиэҕин ньыппарынан, сүүһүн аннынан көрөн олорор эбит. Миигин көрө түстэ: “А ну-ка, иди сюда. Зарубить хочешь чтоли? Положь топор. Что умеете?”, – диэтэ. Мин дэлби куттанан хааллым. Титирэс буоллум, көлөһүнүм сарт түстэ. Онуоха миигин билэр сахалар бааллара: “Били “Биригэдьиир Марыынаҕын” ыллаа”, – диэн сибис гыннылар. Ырыабын ыллаан бардым.

Оскуола кэнсиэригэр урут бу ырыаны ыллыыр этим, ол эрэн тылбын умнан кэбиһэр буоламмын хаһан да толору ыллаабат этим. Тылбын умнан, сапсыйан баран сыанаттан тахсан барар идэлээх этим. Үстэ үтэн-анньан сыанаҕа таһаарааччылар, куруук тылбын умнан кэбиһэрим.

Ол да буоллар ырыабын, эксээмэҥҥэ киирбит киһи быһыытынан, саҕалаатым. Оруобуна буккуллар сирбэр тиийэн эмиэ буккулуннум. “Өссө тугу сатыыгын?” диэтилэр. Элбэх кууруссаны иитэр этибит. Олбуор иһигэр сылдьар ийэ куурусса чоппуускаларын үүрэрин көрдөрдүм. Онуоха били маҥан ырбаахылаах, сиэҕин ньыппарыммыт киһим кыратык күлэн ыгдаҥныы олорор эбит.

Оннук эксээмэн туттаран баран тахсан баран хааллым. Үлэбэр сырыттахпына киэһэ библиотекаҕа ыҥырдылар.  23 чыыһылаҕа Москваҕа баар буолаҕын, үөрэххэ ылылынныҥ диэтилэр.

Ньурбаҕа 20-тэн тахса оҕо туттарбытыттан, миигин быһаччы Москваҕа ыҥырбыттар эбит, сорох оҕону Дбокуускайга иккис туурга ыҥырбыттар. Наһаан үчүгэйдик үөрэммитим. Табаарыстарбар да табыллыбытым, үөрэхпин да кыайбытым.

ПАТРИОТ БУОЛАММЫН ДОЙДУБАР ТӨННҮБҮТҮМ

– 1966 сыллаахха үөрэхпитин бүтэрэн Ньурбаҕа театр аһыллыбытыгар үлэлии кэлбиппит. Патриоттаан Ньурба театрыгар дойдубар кэлбитим. 20-чэ сыл үлэлээбитим.

Кэргэним Нина Ильинична фельдшер үөрэхтээх. Сунтаар Сиэйэтин кыыһа. Кинини Ньурбаҕа  үлэлии сырыттаҕына театрга ыҥырбыттар. Актриса уонна ырыаһыт быһыытынан үлэлээбитэ. Онно сылдьан билсиһэн, 1974 сыллааха ыал буолбуппут. Уоллаах кыыс оҕоломмуппут. Кэнники кэргэним дьонноро ыарытыйаннар Сунтаарга көһөн кэлбиппит.

ОЛОРОР СИРИҤ ИННИГЭР ӨРҮҮ ИЭСТЭЭХХИН

– С.А.Зверев-Кыыл Уола төрөөбүт оройуонугар, Түбэй Дьаархаҥҥа олохсуйбуппут. Дьиэ туттан, сүөһү ииттэн саха сиэринэн олордубут.

Манна кэлэн баран улахан эппиэтинэһи сүкпүт курдук санаммытым. Сибиэрэп төрөөбүт сиригэр бастаан үлэлиирбэр толлор да этим, хайдахтаах курдук талааннаах дьон баар сирэ буолуой дии саныырым. Оһуокайга, Олоҥхоҕо, тойукка улаханнык сыстыбатах киһи этим. Кэргэним Нина Ильинична кэлин Улан-Удэтааҕы култуура институтун бүтэрбит буолан, кэм сыһыаннаах этэ.

1986 сыллаахха көһөн кэлэрбитигэр, олохтоох самодеятельность дьоно кырыйдыбыт, тиис-уос баранна диэн уохтара сойон эрэр кэмнэригэр түбэспиппит. “Арааһа, биһи оҕолору кытта үлэлээн саҕалыахтаахпыт быһыылаах” диэн санааны бастаан кэргэним эппитэ. Оҕолору эрчийэн киирэн барда. Кулуупка оҕолору түмэн Олоҥхону туруордубут.

1995 сыллаахха норуодунай кэллэктиип аатын ылбыппыт. Аан дойду таһымнаах күрэхтэргэ кытта ситиһиилэнэн кэлэр этибит. Сорох кыра оҕолору көтөҕө сылдьан ыллатар, кытыннарар этибит. Ол үлэбит кэлин улаатан, өрөспүүбүлүкэҕэ собус-соҕотох Оҕо норуодунай фольклорнай театра буола арыллыбыта. Инньэ гынан үөрүүбүт-көтүүбүт сүрдэммитэ.

ЭР КИҺИНИ ДЬАХТАР ОҤОРОР

– Бу 30-ча сыл былаһын тухары 300-тэн тахса оҕо биһигинэн кэлэн ааста. Бу оҕолортон, бары искусство эйгэтигэр да үлэлээбэтэллэр, бары кэрэ эйгэтигэр сыһыаннаах соҕус дьон буола үүннүлэр. Элбэх оҕо култуураҕа баар. Ыал ийэлэрэ-аҕалара, эбээлэрэ-эһээлэрэ да буоллулар. Ситиммитин быспаппыт. Улахан тэрээһин буолла да араас сиртэн муста түһэллэр.

Үчүгэйдик тэриллэн олорорбут, айа-тута сылдьарым барыта кэргэним Нина Ильинична үтүөтүнэн. Биһиги Түбэй Дьаархаҥҥа кэлэн Оҕо норуодунай театрын арыйан олохпутугар табылынныбыт.

КҮНҮ ОЛУС ТАПТЫЫБЫН

Мин оҕус сиэтэ эбэтэр оҕус миинэ сылдьан ыыра баран, хаһыытаан ыллаатахпына оҕонньоттор буойар буолаллара. Аһара улахан хаһыылааххын, саҥалааххын диэн буолара. Ньурба театрыгар драматическай артыыс быһыытынан үлэлээбитим. 70-ус сыллартан Театр бастакы күнүгэр испэктээкил, иккиһигэр кэнсиэр көрдөрөр буолбута. Кэнсиэргэ ыллаан көр диэбиттэригэр “Саадьаҕай оҕус” толорон “бис” бөҕө хомуйбутум. Онтон ыла ырыаһыт быһыытынан сайдан барбытым. Ол кэмҥэ биһиэхэ Киристэпиэл Махсыымап үлэлии кэлбитэ. Артыыстарга анаан ырыа суруйталыыра – испэктээккэ уонна кэнсиэргэ толоруллар диэн. Биирдэ миэхэ анаан “Күнү олус таптыыбын” диэни суруйан баран, мин суох да буоллахпына,  кэриэс гына ыллыы сырыт диэтэ. Ханнык баҕарар кэнсиэртэргэ ити ырыам дьиэрэйэр буолбута.

Ыллыыр киһи көхсө кэҥиир, олоҕо уһуур. Мин 80 сааспын туолаары сылдьабын, хаһан да бэйэбин харыстаммакка олохпун олорон кэллим. Билигин да мас хайытыахпын сөп, ханнык баҕарар дьиэ тас үлэтин кыайабын. Саамай сүрүнэ, олоҕу таптыахха наада.