Эдэр сааһыкка сүбэлэр

Мончуугу «тупсаран» оҥоруу

Куорат да, тыа да булчуттара мончууктарын бэрийэллэр,  араастаан була сатыы-сатыы сиэдэрэйдик кырааскалыыллар, сааларын субу-субу ыраастыыллар, түннүк нөҥүө кыҥаан көрөллөр. Түгэни туһанан диэбиккэ дылы, эдэр, саҥа саҕалаан эрэр кусчуттарга аҕыйах сиэрдээх сүбэни биэриэхпин баҕарабын. Сорохторо дьээбэлээх-хооболоох буолуохтара эрээри, син сүбэ аата сүбэ, булт кэпсээннэрэ элбэх хойуу кыраасканы, тууһу-туманы эрэйэллэр. Ону хас биирдии булчут өйдүөҕэ.

Бастатан туран, мончуукка киириэххэ. Билигин маҕаһыыннарга талбыт омук мончууга элбэх. Сыаналара диибин диэн, киһи биирдэ ыйытан баран иккистээн ыйыппат. Аныгы мончууктар олус үөһэ дагдайа сылдьаллар диэн сирэннэр, сорохтор аллараа хаппаҕын быһан ылан быраҕан бараннар, иһигэр күүгэни ыстараллар, хаппыт бэһи да угаллар эбит.

Биир билэр “учуонай” уолум мончуук иһигэр кус куолаһынан саҥарар аппарааты укпут этэ. Онтукайын дурдатын иһигэр олорон,  ханнык кус чугаһаабытынан көрөн, салайар аппараатынан  ол кус саҥатынан саҥарда олорор үһү. “Моонньоҕон мончуугар укпут аппарааккынан тыйаахтары эмиэ ыҥыраҕын дуо?” – диэн “учуонайтан” ыйыппыттар. Киһилэрэ  ымыттан да көрбөккө: “Кустар бэйэлэрэ булан быһаарсыахтара”, – диэбит үһү. 

Сорохтор мончууктарын наһаа сиэдэрэйдик, бэйэлэрэ талбыттарынан тууһугуран туран  кырааскалыыллар, онтулара кыраһыабайдара туох да сүрдээх буолааччы, адьас кустар эрэйдээхтэргэ ырааҕынан тэҥэ суох барахсаттар кынтаһан олорооччулар. Кинилэр аттыларыгар түспүт кус, ардыгар  бэйэтин бүрэ дьүһүнүттэн кыбыстан, кэлиэх-барыах сирин булбакка, муунтуйан олорооччу. Оннук үлүгэр моһуогурбут кустар хантан хоһулаһыахтарай, хата, наһаа кыбыстаннар көтөн хаалааччылар, онон сонно  биир-биир ытыалыыргар тиийэҕин.   

Кытай илимэ – абыраллаах тэрил

Ботуруону бараабакка, аныгылыы кэмчилээн кустааһын албаһа баар. Уһун синньигэс ууга мончууктаргын олордон бараҥҥын, кус кэлиэхтээх өттүгэр ууга тиийэр-тиийбэт гына кытай илимин уҥуор-маҥаар туора тардан кэбиһэҕин. Кытай илимэ барахсан саха дьонун балыктатан абыраата аҕай. Аны кустатан абырыыра эрэ хаалан сылдьар. Кустар эрэйдээхтэр көтөн сарахаччыһан кэлэннэр, кытай  илимин ситимин хантан көрөөхтүөхтэрэй (оннооҕор киһи көрбөккө, иҥнэн халахайданааччы) түһээри эбэтэр халыйан киэптээн ааһаары били илимҥэ иҥнэн хаалаллар. Ону түргэнник киирэн хомуйан ылаҕын. Илимҥэ наһаа эрилиннэҕинэ, сүөрэргэ эрэйдээх буолааччы. 

Биирдэ биир түүн кыра баҕайы ууга олорон бэркэ көрүлээн турардаахпыт. Кус кэлбит үөрүүлээх сураҕын истэммит, үһүө буоламмыт туох да алдьархайдаахтык аарыгыран-айгыстан, тэринэн барбыппыт. Сорохтор биир хоно бараары, биэс хонор аһылыктарын, араас тэриллэрин ылааччылар. Уу ханна да тахсыбатах этэ.  Бэрт өр көрдөөммүт, дьоҕус ууну булан, дурда оҥоро сырыттахпытына, уҥуоргу өттүгэр аны атын хампаанньа кэлэн дурда оҥостор түбүгэр түспүтэ. Дьорҕоот соҕус хараахтырдаах уолбут бэрт хотоойулаахтык туттан, ол дьоҥҥо тиийэн ыраахтан суоһурҕанан: “Бу ууга биһиги олоробут, онон мэһэйдээмэҥ,” – эҥин диэн тыллаһыах буолбутун анарааҥылар: “Тугуй ол, атыылаһан ылбыт ууҥ дуо? Докумуонуҥ ханнаный? Лицензияҥ баар дуо?!” –  диэн саба саҥараннар, уку-сакы төннөн кэлбитэ. Аны халлаан хараҥарыыта уубут арҕаа өттүгэр сиэх-аһыах сирэйдээх-харахтаах бөтөстөр мөтөкөччүһэн кэлэннэр, дулҕа бөҕөтүн тоҕута сынньан аҕаланнар, хотонноох балаҕан саҕа баҕайыны туруоран адаарыппыттара. Ол кэнниттэн били дойдуга  үрүүмкэ тыаһа, саҥа-иҥэ, үөрүү-көтүү туох да балысхан этэ. Били кус эрэ, сатана эрэ, онно улаханнык наадыйбат дьон быһыылааҕа...

Били дьорҕоот уолбут муоһа тостон, ол дьоҥҥо чугаһаабатаҕа даҕаны.  Мин, баҕар, албас быһыытынан илими туора тардыам диэн тэринэн кэлбитим даҕаны, ол үлүгэргэ туох илимэ илим буолуой? Хараҥаҕа илиммэр иилистэн хааллахпына, адьас да буорайабын. Күөрт ыт күлүүтүгэр барыам дии. “Куһу барытын бу киһи халбыйан сиэри оҥоһунна” диэн анарааҥылар сөбүлээбэттэрэ биллэр, өссө аахса кэлиэхтэрин сөп.