ДЕПРЕССИЯ КУТТАЛА

Билиҥҥи балысхан сайдыылаах үйэбитигэр депрессия диэн тыл олохпутугар бигэтик киирдэ диэххэ сөп. Сахалыы эттэххэ, «санаа тууйуллуута”, “кэхтии” диэн өйдөбүллээх.

Урут да, билигин да киһи санаата тууйуллара кэмнээх буолуо да, бу билигин ордук тахсар көстүү буолла.

Депрессияҕа чараас дууһалаах, эттэригэр-хааннарыгар бары кыһалҕаны чугастык ылынар дьон ордук түбэһэллэр диэн анал үөрэхтээхтэр этэллэр.

Араас эми барытын боруобалаабытым...

Валентина:

Мин былырыын сааскыттан ыла утуйбат буолан хаалбытым. Сууккаҕа икки-үс чаас эрэ утуйар этим, түүн ортото уһуктан баран эрэйи көрөрүм, туран хаамыталыырым, араас санаа-оноо барыта киирэрэ. Утуйбат диэн баар эбит, эрэй. Араас ньыманы, дьон сүбэтин барытын туттубутум. Сахалыы, нууччалыы эми боруобалаан көрбүтүм. Бу утуйбат буолуум санаарҕааһынтан саҕаламмыта. Кэргэммин үлэтиттэн ууратан кэбиспиттэрэ, оҕом ыараханнык ыалдьан эпэрээссийэлэммитэ. Ону барытын наһаа чугастык ылыммытым быһыылааҕа.

Дьиэбэр-уоппар тугу да гыныахпын баҕарбат этим, ас да астаабаппын, урут эгэлгэ аһы барытын астаан дьоммун күндүлүүрүм, куруук үөрэ-көтө сылдьарым, актыыбынай олохтооҕум. Сиэннэрим да кэлэн санаабын көтөхпөт буолбуттара.

Биир дьүөгэм сүбэтинэн куоракка сахалыы эмтэнэ барбытым. Онно үс сеанска сылдьан, күүстээх рекламалаах, барыны бары кыайар-хотор, эмтиир дьахтарга киирбитим. Киһим испин-үөспүн куукуна тээбириннэринэн үнтү сынньан, охсон, массаастаан эҥин этим-сииним көҕөрөн кэлбитим. Ол аата эмтээһинин ньымата эбит. Сыаната да ботуччу этэ. Тиийэн баран харыйа лабаатын оргутан ис, дьарыктарда оҥор диэн сүбэлээн ыыппыта. Хантан? Син биир тугум да уларыйбатаҕа, барытын тутуһа сатаабытым үрдүнэн.

Онон олох күүстээх депрессияҕа киирбитим быһыылааҕа. Ээл-дээл сылдьабын, дьону көрүөхпүн баҕарбаппын, ханна да сылдьа сатаабаппын.

Ол курдук сааскыттан күһүҥҥэ, балаҕан ыйыгар диэри сырыттым. Аны өйбүнэн ыалдьыам диэн куттанабын. Психбалыыһаҕа киллэриэхтэрэ диэн быраастарга көрдөрөрбүттэн эмиэ куттанабын. Дьэ онтон кэмниэ-кэнэҕэс оҕолорум тылларыгар киллэрэннэр, сүбэлэһэн баран, куоракка төлөбүрдээх клиникаҕа көрдөрө илтилэр. Бастатан туран төбөбүн МРТ-га түһэттэрдилэр. Онно биллибитэ, инсуллаан баран сылдьар эбиппин. Кыра тымырдарым бүөлэммиттэр, инсулу атахха эмиэ аһараллар эбит диэни истэн соһуйбутум.

Наһаа үчүгэй клиникаҕа, үтүө санаалаах, билиилээх неврологка түбэспитим дьолум этэ. Кини сүбэлээн, эмтэннэххинэ барыта ааһыа, сылга иккилиитэ хайаан да систиэмэ ылаҕын, ыйы-ыйдаан эмп истэххинэ, барытын тутустаххына, этэҥҥэ буолуоҥ диэн ыыппыта. Ол күнтэн тута санныбыттан ыар сүгэһэр түспүтэ, утуйан киирэн барбытым, урукку олохпор төннүбүтүм. Ити курдук халымыр да ыарыыны бэйэм наһаа дириҥэтэн, этэргэ дылы, киһи аатыттан ааһа сыспыт эбиппин. Ону тустаах балыыһаҕа, быраастарга эрэ эмтэнэн, көрдөрүнэн аһарыахха сөп эбит диэн түмүккэ кэллим. Билигин хас күнү үөрэ-көтө көрсөбүн, уубун хана утуйабын, дэриэбинэ олоҕор көхтөөхтүк кыттабын, хаалыктаах хаамабын, сиэннэрбин бүөбэйдиибин.

Ааҕааччыларга барыгытыгар чэгиэн доруобуйаны, нус-хас дьоллоох олоҕу, этэҥҥэ сылдьыыны баҕарабын. Маннык ыарыыны сахалыы ньыманан буолбакка, тустаах идэлээх быраастарга эрэ эмтэнэн кыайаҕыт диэн сүбэлиэм этэ.

Олохтон үөрбэппин

Мария:

Мин бэйэбин кэтээн көрөрбүнэн, олус дириҥ депрессияҕа сылдьабын. Маны оҕолонон баран чуолкай билбитим. Кэргэннээхпин, оҕолоохпун. Баҕаран туран оҕоломмуппут, кэтэһиилээх киһи кэлбитэ. Ол да буоллар олохпуттан астыммаппын. Ыал ыал курдук олоробут, тастан көрдөххө өссө дьоллоох курдукпут. Хайдах эрэ эрбиттэн астыммат курдукпун, кинитэ да суох олоруохпун сөп дии саныыбын. Мантан атын да бытархай санаа-оноо элбэх. Син биир тугум эрэ тиийбэт. Психологка сылдьыбытым да көмөлөспөтө. Хайдах эрэ хаатыргаҕа олорор курдукпун, туохтан да олохпор үөрбэппин...

Дьиҥэр, биэс сыл олордубут. Мин да киниэхэ араастаан этэ сатыыбын, тугу эрэ олохпутугар уларытыахха, ханна эрэ айанныахха эҥин диэн. Дьиэ үлэтиттэн сылайабын, бырааһынньыгы баҕарабын, аралдьыйыахпын наада курдук. Ол барыта суох.

Бүгүн ааҕааччыларга анаан педагогическай наука кандидата, Дьокуускайдааҕы оҕону сайыннарыыга үлэлэһэр «Логос» киин уонна Казань куорат «Универ» эбии үөрэхтээһиҥҥэ тэрилтэтин дириэктэрэ, психолог-консультант Александра Егоровна Ушницкая сүбэтин биэрэр.

Депрессия диэн киһи уйулҕатын күүрүүтэ, соҕотохсуйуу, тутахсыйыы, мунчаарыы, муунтуйуу, санньыар санааҕа баттатыы. Ону тулуйбакка уустук турукка киирэр, ол санаа түһүүтүттэн саҕаланар, санаа түһүүтэ дириҥээн бардаҕына уонна бу киһи ол санаатын кыайан бэйэтэ утарыласпат уонна бэйэтин туругуттан кыайан тахсыбат буоллаҕына, депрессияҕа кубулуйар.

Бу барыта киһи иитиититтэн, кыра оҕо сааһыттан, дьиэ кэргэниттэн тутулуктаах дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ ити ньиэрбинэй систиэмэ туруга, ону тулуйар буола үөрэнии, уһуну-киэҥи толкуйдааһын, арааран, аттаран ырытыы барыта наһаа суолталаах. Наһаа уйан, намчы буола үөрэммит киһи кыра да ыараханы көрүстэҕинэ барытыттан бэйэтэ тахса сатаабакка, наар киниэхэ ким эрэ оҥорон биэрэрин, ким эрэ барытын көрдөрөн биэрэрин кэтэһэр. Уопсайынан, депрессияҕа киирбэт инниттэн киһи ыстаал курдук хатарыллыахтаах. Инникигэ эрэллээх, сырдык санаалаах дьон депрессияҕа киирбэккэ санааларын күүһүнэн бэйэлэрин кытта үлэлэһэллэр. Бу оҕо кыратыгар эмиэ көстөр. Билигин пессимист, настарыанньаларынан салайтарар оҕолор, дьоннор элбээн эрэллэр. Ол аата настарыанньанан буолбакка, толкуйунан салайтарыахтаах. Кыраттан да үөрүнньэҥ буолуу, кыраҕа да үчүгэйи булан көрө үөрэнии төрөппүт оҕотун хайдах иитэн таһаарарыттан биир өттүнэн эмиэ тутулуктаах. Ол гынан баран олоххо буолар араас түгэннэр кэлэн ааһыылара, биллэн турар, барыта иитииттэн эрэ буолбатах. Үлэтэ суох буолууттан, үлэлээх буолан баран олус кыра хамнастаах буолууттан эбэтэр идэлэрин сыыһа талан баран түөрт истиэнэҕэ хаайтаран олороллоруттан, бэйэлэрин темпераменнарыгар сөп түбэспэт идэни талыыларыттан, бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар, эттэригэр-хааннарыгар түбэспэт мээнэ толкуйа суох кэргэн тахсан хаалан баран өйдөспөт буолууттан эмиэ тахсар.

Уопсайынан, эйгэ сабыдыала депрессияҕа киириигэ эмиэ суолталаах, арай көрдөхтөрүнэ, дьоҥҥо туох барыта баар курдук, дьон олоҕо барыта бырааһынньык, ырыа-үҥкүү курдук, итини чуолаан социальнай ситимҥэ олорор дьон көрөллөр, арай кини олоҕор туох эрэ тиийбэт курдук, арай кини эрэ үөрүүтэ, ситиһиитэ суох курдук. Итиниэхэ намчы, меланхолик киһи бэйэтин хасыһан киирэн барар, дьэ оччоҕо барыта дириҥээн иһэр.

Олоххо интэриэс сүтүүтэ, настарыанньа түһүүтэ, өй-санаа, физическэй актыыбынас намтааһына эмиэ депрессияҕа тиэрдэр. Куруук ньиэрбинэйдии сылдьар, туохтан эрэ куруук долгуйар, кыыһырар, тулалыыр эйгэҕэ барытыгар ээл-дээл сыһыаннаһар – ити аата бу киһиэхэ депрессия саҕаламмыт диэн буолар.

Депрессияттан тахсыыга киһи санаата-оноото уонна этин-хаанын кытта үлэлэһиитэ наһаа сибээстээхтэр. Дириҥ депрессияҕа киирэн эрэр киһи утуйбат буолар, аанньа аһаабат, сирэйигэр-хараҕар даҕаны көстөр, оннооҕор сирэйин өҥө-тириитэ кытта уларыйар, сорох дьон истэрэ ыалдьар, тугу туппута барыта сатаммат курдук буолар. Депрессиялаан эрэр киһи туохха барытыгар куһаҕаны көрөр, оптуобуска ааһан иһэн кыратык таарыйдылар да, “миигин анньан аастылар”, ханна эрэ хойутаата да, ити барыта табыллыбата диэн, наар куһаҕаны көрө сылдьар. Итинник дьон депрессияҕа барыылара түргэн.

Кыһалҕаҕын хам тута сылдьыбакка, истиҥ дьүөгэҕэр, чугас аймахтаргар эбэтэр төрөппүттэргэр аһаҕастык кэпсиир-ипссиир,  санааҕын-онооҕун  хайаан да тэҥҥэ үллэстэр наада. Киһи саҥара, кэпсии олордоҕуна санаата ыраастанар, сайҕанар уонна дьаарыстанар. Маны тэҥэ хамсаныы-имсэнии, араас эрчиллиигэ сылдьыы, сүүрүү-көтүү, спортсаалаҕа, бассейҥҥа сылдьыы, бэйэҕэ бигэ эрэнии, бэйэ ис туругун сааһыланыы, тулуурдаах буолуу барыта  туһалаах. Итиннэ киһи туох баар этэ-хаана, өйө-санаата дьаарыстанар уонна  сүүрэн-көтөн,  хамсаан-имсээн бардаххына, олох  атын эргииргэ киирэн, чахчы бэйэҕин кытта үлэлэһэн барыахха сөп.

Бэйэлэрин намтата көрөр (заниженная самооценка) эдэр ыччат баар буолар. Кинилэр, биллэн турар, депрессияҕа киирэллэрэ түргэн. Ол иһин кыра эрдэхтэн бэйэҕэ эрэллээх буола иитии, кыра эрдэхтэн баар кыһалҕаттан хаайтарбакка тахсыы, айар толкуйдаах, чөл туруктаах, киэҥник толкуйдуур дьон хаһан баҕарар туохтан баҕарар күүстээх санаанан салайтарынар кыахтаахтар. Барыта бэйэттэн тутулуктааҕын таба өйдүөххэ наада.

Депрессияҕа ордук тутах эйгэлээх киһи, эдэр ыччат киирэр. Ити чахчы иитииттэн тутулуктаах. Билиҥҥи ыарахан үйэҕэ оҕону кыра эрдэҕиттэн киэҥ эйгэлээх, киэҥ ыырдаах иитиэххэ, оҥоруохха наада. Ол аата элбэх алтыһар доҕоттордоох, кэлэр-барар, онно-манна кыттар киһи итинник ыарахан туруктартан көмүскэллээх буолар. Онно киһи бэйэтэ үлэлэһиэхтээх. Ыарахан кэллэ дии-дии онно саба баттатар буоллахха, барытын бэйэҕэр бүрүнэн истэххэ, оннук олоруохха сөп. Онтон кэлбит ыараханы бу олоххо тургутан көрүү курдук ылынар, бу ыараханы мин кыайа туттахпына, бэйэбэр сөптөөх көмүскэли оҥоһуннахпына, өссө үрдүккэ тахсабын, бу кэлэн ааһар бэрэбиэркэ курдук ылынан, бу кэм аастаҕына өссө үтүө кэм кэлиэхтээх диэн өйү-санааны киһи бэйэтэ бэйэтигэр иитэн таһаарыахтаах.

Киһи олоҕо барыта чэпчэки буолбат, саҥаттан саҥа түһүү-тахсыы барытыгар баар диэн сөпкө өйдүөхтээх. Кыра эрдэҕинэ аһара биэбэйдэммит, атаахтык иитиллибит оҕо ыарахаттары тулуйарыгар арыт уустуктардаах буолуон сөп.