Бырааттыы Васильевтар — сырдыгы саҕааччылар

Кыыс Амма мууһун үрдүнэн сыыйыллар суолунан баран иһэн, киһи аймах өйүн-санаатын сөхтөрөр, умсугута угуйар Тэйэр Хайаны сөҕө көрөн, Улуу убайбыт Былатыан Ойуунускай Улуу Кудаҥсатын, Кыһыл Ойуунун саныы биэрэҕин. Оруос баайы кытта күөнтэспит Кыһыл Ойуун бу дьулай томтордорго дьалыҥҥа киирэн дүҥүрүн дьүгүһүтэ охсон дьалаһыйа кыырбыта буолуо дуо дии саныыгын. Маннык толкуйдаах Мырыла сиригэр П.М. Васильев аатынан Соловьев орто оскуолатыгар тиийэбит.

Манна Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Саха АССР үтүөлээх учуутала, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна Петр Митрофанович, тылбаасчыт, фольклорист,  литературовед, поэт, учуонай Георгий Митрофанович уонна Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, ССРС култууратын туйгуна Дмитрий Митрофанович Васильевтарга аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи «Бырааттыы Васильевтар – сырдыгы саҕааччылар, киэҥ суолга сирдээччилэр» ааҕыылар ыытылыннылар. Тэрээһини «Чурапчы улууһа» муниципальнай оройуон үөрэҕириитин салалтата, Соловьев нэһилиэгин дьаһалтата, П.М. Васильев аатынан Соловьев орто оскуолата, С.Н. Донской –II аатынан учууталлар идэлэрин үрдэтэр институт ыыттылар.

Ааҕыылар түөрт хайысханан ыытылыннылар: «Норуот тылынан уус-уран айымньыларын (чабырҕах, тойук, остуоруйа) ааҕыы», «Тыл этээччилэр күрэстэрэ», «Норуот уус-уран айымньыларыгар уруһуй, оҥоһук» уонна «Чинчийэр, сылыктыыр үлэ». Манна барытыгар алта секция үлэлээтэ: «Саха АССР үтүөлээх учуутала, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна П.М. Васильев, тылбаасчыт, фольклорист, литературовед, поэт, учуонай Г.М. Васильев уонна Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, ССРС култууратын туйгуна Д.М. Васильев олохторо, айар үлэлэрэ», «Лингвистика, тыл наукалара», «История уонна кыраайы үөрэтии», «Культурология, искусствоведение уонна фольклор», «Естественнэй, математическай, физическэй, агро-техническэй наукалар» уонна «Үөрэхтээһиҥҥэ аныгы технологиялары туттууга педагогическай ааҕыылар».

Тэрээһин кыттыылаахтарын ХИФУ преподавателэ, техническэй наука кандидата, бырааттыы Васильевтар сыдьааннара Петр Степанович Васильев эҕэрдэлээтэ. Кини «Учуутал» диэн тыл кэннигэр олох улуу өйдөбүлэ турарын бэлиэтээтэ. Ол курдук, 2010 сыллаахха Арассыыйаҕа Учуутал сыла ыытыллыбытын кэнниттэн 2012 сыллаахха П.М. Васильев аатынан Соловьёв орто оскуолатыгар «Васильевскай ааҕыылар» саҕаламмыттарын санатта. Икки сылга биирдэ ыытыллар «Васильевскай ааҕыылар» бырааттыы Васильевтарга дириҥ ытыктабыл уонна кинилэр күүрээннээх үлэлэрин иһин махтал туоһута буоларын тоһоҕолоото. Итиэннэ бу ааҕыылары тэрийээччилэргэ Мырылаттан, Чурапчыттан, Дьокуускайтан, Покровскайтан, Санкт-Петербургтан, Москваттан Васильевтар барҕа махталларын тириэртэ.

«Амма эбэ биир мааны талба хочотугар Васильевтар силис тардыбыттар. Кинилэртэн биһиги хос эһээбит Митрофан Дмитриевич өҥ буордаах сиргэ аан бастаан сиэмэ ыспыт, өлгөм үүнүүнү ылбыт, сыл ахсын оннук дьарыгын салҕаабыт, кыстыыр аһын булунан, тэринэн, олох олорбут. Бурдугуттан саамай төрөлкөй сиэмэтин талан, ыһыыга хаһаанар үгэстээх эбит. Ол курдук үчүгэй сиэмэттэн үрдүк үүнүүнү ылары дакаастаабыт. Митрофан Дмитриевич 1 кыыһын, 3 уолун үөрэххэ көҕүлээбит. Кыыһа Марфа Чөркөөх 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрбит. Улахан уола Петр Чурапчытааҕы педучилищены ситиһиилээхтик бүтэрбит, үтүө суобастаахтык 41 сыл учууталлаабыта, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Саха АССР үтүөлээх учуутала, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, СӨ Педагогическай энциклопедиятын 1 томугар киллэриллибитэ, Соловьев нэһилиэгин бочуоттаах гражданина. Общественнай лектор, агитатор, пропагандист этэ. Бэйэтэ аҕыйах саҥалаах, «сытар ынаҕы туруорбат» диир сымнаҕас майгылаах киэҥ-холку киһи этэ. Петр Митрофанович Чэппиэдэй Амматын олохтоохторун төрүччүлэрин саҕалаабыта, Соловьев нэһилиэгин историятын суруйан, суолталаах үлэни хаалларбыта. Петр Митрофанович сырдык аата 2002 сыл кулун тутар 14 күнүгэр Соловьев орто оскуолатыгар иҥэриллибитэ. Иккис уол Георгий Митрофанович Москва курдук ыраах сиргэ тиийэн, Чернышевскай аатынан Москватааҕы история, философия уонна литература институтун (кэнники М.В. Ломоносов аатынан МГУ састаабыгар киирбитэ) 1938 сыллаахха ситиһиилээхтик бүтэрэн, тыл үөрэхтээҕэ буолбута. Биир дойдулаахпыт Болот Боотур эппитинии, «суор хаһыытыыр халыҥ сиһиттэн» киһи өйүгэр баппат ыраахха тиийбитэ сөхтөрөр. Бу дойдутун ыччатыгар маҥнайгы эркээйи охсон, үөрэххэ-билиигэ суол тэлбит. Уһулуччу учуонай Георгий Митрофанович фольклор, литературнай критика салаатыгар 35 сыл үлэлээбитэ, 70-ча научнай бэчээттэммит үлэлээх уонна 3 кинигэлээх, 100-тэн тахса тылбаастаабыт уонна уус-уран, литературнай үлэлээх. Георгий Митрофанович саха суруйааччыларыттан биир бастыкынан 1938 сылтан ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ этэ. Наукаҕа сүҥкэн кылаата сыаналанан, 1999 уонна 2009 сылларга 90 уонна 100 сааһыгар өрөспүүбүлүкэ уонна улуус таһымнаах тэрээһиннэр буолбуттара, төрөөбүт сиригэр Мырылаҕа өйдөбүнньүк дуоска туруоруллубута.

Георгий Митрофанович бырааттара, аймахтара үөрэхтээх буолалларыгар улахан сабыдыаллаах, сүҥкэн оруоллаах этэ. Олор истэригэр Петр Митрофанович уолаттара Иван Петрович - Чурапчы улууһугар биллэр партийнай, советскай үлэһит, «Чурапчы чулуу дьоно» кинигэ ааптара; Степан Петрович, ССРС уонна РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьан кавалера, 30-ча сыл Уус Алдан оройуонугар инспекторынан үлэлээбитэ; Константин Петрович Казанскай госуниверситет «Тюркология» хайысхатын туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитэ; Иванов И.Ф., биллиилээх суруналыыс, Гурьев К.Н., СӨ үтүөлээх геолога уо.д.а. бааллар. Үһүс уол Дмитрий Митрофанович Дьокуускайдааҕы культпросвет оскуоланы бүтэрэн Чурапчыга култуура дьиэтигэр дириэктэрдээбитэ. 1941-1946 сыллардаахха Кыһыл Армия кэккэтигэр сулууспалаабыта, стрелковай рота сержанынан сылдьан Манчьжурияны босхолоспута. 1946-1951 сыллардаахха Мырылаҕа ааҕар дьиэ сэбиэдиссэйинэн, онтон 1961 сылга диэри Мырыла кулуубун сэбиэдиссэйинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Дмитрий Митрофанович култуурунай, маассабай, сырдатар үлэни нэһилиэккэ үрдүк таһымнаахтык тэрийэн ыытара, саха суруйааччыларын айымньыларын сценаҕа туруорара, бэйэтэ оруоллары олус үчүгэйдик толороро. Хаартыскаҕа түһэриинэн нэһилиэккэ маҥнайгынан дьарыктаммыта, Соловьев нэһилиэгин киэн туттар, үтүө үлэһит, биллиилээх дьонун үйэтиппитэ. Өр сыллаах үтүө суобастаах үлэтэ Чурапчы улууһуттан биир бастакынан «ССРС култууратын туйгуна» бочуоттаах аатынан бэлиэтэммитэ. Соловьев нэһилиэгэр култуура уонна искусство сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбит Дмитрий Митрофанович аата 2010 сыл ыам ыйын 10 күнүгэр Мырыла сынньалаҥ киинигэр иҥэриллибитэ.

Агротехнологическай хайысхалаах П.М. Васильев аатынан Соловьев орто оскуолатын дириэктэрэ Семен Иванович Собакин научнай ааҕыылар оҕо сайдыытыгар туһаларын бэлиэтээтэ уонна быйылгыттан учууталларга эмиэ ыытыллан саҕалаабыттарын тоһоҕолоото. Оттон экспертэринэн наукаҕа суолу тэлбит оскуола выпускниктара үлэлииллэрэ истэргэ кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, биологическай наука доктора Петр Иннокентьевич Собакиҥҥа, гимназия учуутала Мария Устиновнаҕа, оҕолору, учууталлары наукаҕа көҕүлүүр Татьяна Титовна Брызгаеваҕа махталын биллэрдэ.

Үөрүүлээх тэрээһин кыттыылаахтарыгар Семен Иванович оскуолаҕа 77 оҕо үөрэнэрин, уһуйааҥҥа 33 оҕо сылдьарын, онон оскуола-сад холбоһон олороллорун, атах оонньуутугар интэринээт иитиллээччилэрэ араас улуустартан кэлэн аны сайын «Азия оҕолоро» оонньууларыгар бэлэмнэнэ сылдьалларын, «Манчаары оонньууларыгар» эмиэ күүстээх бэлэмнэнии буола турарын, сайыҥҥы лааҕыр оҕолорун 60 тахса спорт маастарын иитэн таһаарбыт тренер Иван Иванович Чиркоев дьарыктыырын кэпсээтэ. Оскуола выпускниктара кабинеттары, спорт балаһааккаларын оҥорууга, инвентары атыылаһыыга көхтөөхтөрүгэр махтанна. Икки сылынан оскуола 100 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэргэ бэлэмнэнии саҕаламмытын иһитиннэрдэ.

Чурапчы улууһун үөрэҕин салаатыттан Дмитрий Андреевич Илларионов «Васильевскай ааҕыылар» бары кыттыылаахтарыгар Арассыыйаҕа ыытыллар Дьиэ кэргэн, Саха сиригэр саҕаламмыт Оҕо аймах сылларынан биир дьиэ кэргэнтэн тахсыбыт бырааттыы Васильевтар курдук киэҥ билиилээх дьон буоларга баҕа санаатын эттэ.

Таатта улууһуттан Ытык Күөл 1 №-дээх оскуолата, Э.К. Пекарскай аатынан Игидэй орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ ситиһиилээхтик кытыннылар.