Биэс сыл тухары сордообута

Бу түбэлтэ 1998 сылтан 2003 сылга диэри буолбута. Оччолорго мин, 1998 сыллаахха, 5 кылаас оҕотобун. Өймөкөөн улууһун Сордоҥноох нэһилиэгэр Орто-Балаҕаҥҥа олоробун. Ол саас бэйэм сылдьан сааланар буолтум саҥардыы 2-с сыла этэ. Биһиги ыал сайылыкпыт түөлбэттэн 12 км ыраах турар. Бастаан Оттооххо тиийэҕин, 7 км, онтон Мыычаска ааһаҕын. Ити сайылыкка былыргылыы саас аайы көһөн тиийэн, балаҕан ыйын ортотугар диэри олорор этибит. От бөҕөнү оттоон, ынах-сылгы ииттэн, сибиинньэ-куурусса көрөн, балыктаан, отонноон. 
Оччолорго сайылык аайы ыал үгүһэ, олох күөстүү оргуйан олорор кэмэ этэ. Мутукча көҕөрүөн инниттэн сайылыктарга бастаан эмээхситтэр, оҕонньоттор көһөн тиийээччилэр. Ону кытта куруук баар сылгыһыттар кэлэ-бара сылдьаллар. Онтон биһиги ыал бастаан Кыайыы күнүн саҕаттан тэпилииссэбит буорун түөрэн, салапаан тардан, оһох оттон, бэлиэр үүнээйи олордон барар этибит. Эрдэ бары үлэлиир,  үөрэнэр буоламмыт, ол сайылыкпытыгар солбуйсан тэпилииссэ оттобут – аҕам, убайым уонна мин. Үксүгэр соҕотох да баран, 12 км сиргэ тэпилииссэ оттон, 2 күн хонон кэлээччибин. 5 кылаас оҕото куттамматым да бэрт эбит. Тула син элбэх былыргы өтөх баар. Балаҕаммар ас астанан аһыыбын, кинигэ ааҕабын. 16-лаах саалаахпын. Онтукабынан ачаах маска аҥаабыллаан эрэ баран ытабын. Сылгыһыттар "бэйэтин саҕа саалаах" диэн күлэр этилэр. Бардаҕым-кэллэҕим аайы сылгыһыттарга киирэн чэй иһэбин, онтон Оттооххо эбээлэргэ киирэн лэппиэскэ сиибин. Миигин бары "булчут оҕо тахсан эрэр" дииллэрэ. 
Кулун тутар ортото буолуо, 1998 сыллаахха, уу куһа өссө кэлэ илигинэ, мин биир кылааска үөрэнэр атаһым Куоттуктуун Мыычаска бардыбыт, тэпилииссэ отто уонна кус ыта. 
Ити курдук, күнүс сирбитигэр тиийэн чэйдээн, тэпилииссэ оттон, оҥостон баран, тэйиччи Умсаахтаах күөлгэ дурда туруора таҕыстыбыт.
Киэһэ буолла, хараҥаран эрэр. Тиийэрбитигэр аҕыйах кус баара көттө. Сэмнэх таҥастардаахпытынан хахха туруора сырыттыбыт. Арай эмискэ сис тыа кэннигэр киһи куйахата күүрэр гына туох эрэ орулуура иһилиннэ. Син уһуннук, тыаны биир гына ыһыытыыр. Биһиги сирэй сирэйбитин көрсөн, өр уолуйан турдубут. Кыра оҕолор буоллахпыт. "Туох хаһыытаата?" - диэн ыйытабыт, хайабыт да билбэт буоллаҕа. Чэ, туох да кэлбэт ини диэн баран, аҕыйах кэҕэлээхпитин ууга түһэрэн, кус манаатыбыт. Син кэллэ, дьиҥэр. Киһибэр дьоно саатын биэрбэтэхтэр, ол-бу буолуоххут диэтэхтэрэ. Онон солбуһан ытабыт. Киһим миэнигэр үөрэммэтэх буолан, сыыһан иһэр. Ити курдук сарсыарда 3 кустаахпыт, ити да үчүгэй курдук этэ!
Сарсыныгар эбиэт диэки төттөрү аттанныбыт, сатыы сылдьабыт, кус син элбэх даҕаны, ыттарбат, сатаабаппыт да бэрт буоллаҕа. Оттооххо тиийэн иһэн сылгыһыттарга киирэн, үгэспинэн чэйдээн, сэлэһэн, дьээбэлэһэн аастыбыт.  Икки сылгыһыт үөр көрө сис тыа уҥуор тахсыбыт. Икки сылгыһыт баарыгар биһиги бөлүүн буолбуту, бэрт куһаҕан ордоотооһуну истибиппитин кэпсээтибит. Үөр атыыра ини диэбиттэрин: "Эс, эһэ буолуо", - диибит. Куттаммыт санааҕытыгар буолуо дэһэн күллүлэр. Хайдах атыыр тыа биир гына сатарыйыар диэри орулуой диэн ылымматыбыт. Ити итинэн хаалла. Биһиги эбээлэргэ сылдьан лэппиэскэ сиэн, ымдаан иһэн, Орто-Балаҕаннаатыбыт. 
Дьэ, онтон 3-4 хонук ааспытын кэннэ мин соҕотох эмиэ сайылыкпар тиийдим, аҕабын солбуйан тэпилииссэ отто. Ааһан иһэн сылгыһыттарбар сырыттым. Дьоннорум аймана аҕай сылдьаллар. Ааспыкка били икки барбыт сылгыһыт, дьэ, ыарахан түбэлтэҕэ түбэспиттэр. Икки атынан сис тыаны түһэн истэхтэринэ, толоон ортотугар туох эрэ хара сытар үһү. Уонна онон-манан ырааҕынан сылгы өлүктэрэ сыталлар. Ол хара улахан эттиги тыатааҕы сытар диэн быһаарбыттар. 100-чэкэ миэтэрэттэн "СКС" саанан 2-тэ ытан саайбыттар, түүтэ бурҕас гынар үһү. Эһэ өлүгү сии сытар диэтэхтэрэ. Ол ытан, дьэ, толооҥҥо киирэллэр. Толоон барыта биир гына хаан,  уһун охсуһуу суола, онон-манан өлүк. Чугаһаан көртөрө – олох даҕаны атыырдара сытар эбит. Барахсан, бүтэһигэр диэри үөрүн көмүскүү сатаан баран, тириитэ барыта хайыта баран, сирэйигэр олох даҕаны сүлүллэн түһэн, мөлтөөн кыайтарбыт эбит. Мииннэ сылдьан сирэйгэ охсор эбит диэн кэпсээбиттэрэ. Барытын аахпыттара, 3 кулуну, 1 биэни, ону кытта 1 атыыры биир киэһэ иһигэр суулларбыт. Дьэ, сүрэ бэрт! Барыта 5 сылгы! Аччыктаан буолбатах дииллэр, туохха эрэ өстүйбүтэ өтө көстөр. Баҕардар, биһиги эрдэ кини тыһытын, кэргэнин түүҥҥү тоһуурга ыттахпыт буолуо дэһэллэр. Баҕар, оҕолорун эмиэ буолуо дииллэр. Ким билиэй (Өймөкөөҥҥө кырдьаҕаһы үксүгэр саас өлүккэ түүн тоһуйан бултууллар). "Мээнэҕэ маннык өстүйүө суохтаах ити кырдьаҕас", - дии-дии, табахтарын соппойоллор. Мин ааспыкка эппитим дии, тыаны биир гына ыһыытыырын истибиппитин, диибин. Саҥарбаттар...
Аҕыйах күн ааста. Мин ол курдук, кэлэ-бара кустаабыта буола таарыйа, сайылыкпын көрө-истэ сылдьабын. Биирдэ төннөн иһэн сылгыһыттарбар эмиэ сырыттым. Дьонум өссө күүстээх аймалҕаҥҥа сылдьаллар. Бу сырыыга мин сайылыкпыттан чугас хайа кэннигэр эмиэ сылгыны тарпыт. Хас эбитин умуннум, 1 быһыылаах этэ, сүтүктэрэ.  Онно оҥостон үһүө буолан маныы киирбиттэр. Иккитэ 30-чалаах эдэр уол. Марик уонна Владик Оммуоһап, убайкааным бокуонньук. Дьэ, ол маныы сыттахтарына борук-сорукка ончу кэлбэтэх. Түүн 12-ни ааһыыта, дьэ, иһэр тыаһа иһиллибит. Сэрэйэр курдук үһү. Оргууй, тохтуу-тохтуу, кэлбит. Бөөҕүнүүр, тыынар үһү. 70 миэтэрэ ыраах хахха оҥостон сыппыттар. Өлүккэ кэлбит курдук буолла дии санаан баран, хараҥата бэрдиттэн туһаайан баран бары субуруппуттар. 2-3-тэ ыттахтара буолуо. Арай ол кэннэ уу чуумпу буолан хаалбыт. Хайа, өллө быһыылаах дэһэн баран кэтээн олордохторуна, эмискэ мурун сирдьигинии тыаһаабыт. Бары дьиксинэ түспүттэр, хайыыбыт диэн буолбут. Быһаарсан баран, өссө төгүл туһаайан ытан саайбыттар. Ол кэннэ истибиттэрэ тыатааҕылара бөөҕүнүү-бөөҕүнүү кинилэргэ утары иһэр үһү. Кутталларыттан ыксаан куотар аакка барбыттар. Эдэрдэргэ куттала сүрдээх буоллаҕа. Ол куотан иһэн сааларын ииттэ-ииттэ кэннилэрин хайыһан ытыалыыллар эбит. Син балайда ырааппыттар, кыыллара хаалбыт. "Кыранан былдьана сыстыбыт",- дэспиттэр. Сарсыныгар ол ытыалаабыт сирдэригэр тиийэн көртөрө, били маҥнай ытыыларыгар кыыллара тииккэ өйөнөн турбут эбит. Онно илин хаҥас атаҕын, хаҥас кыра тарбаҕын быһа ытан кээспиттэр. Ол хаана баар эбит. Уонна буорга, хаарга үктэннэҕинэ, биир тарбаҕа суоҕа көстөр эбит. Дьэ, ол кэннэ сиэмэх кыыллара хайдах суоллааҕын билэр буолтара. 
Уолаттар куттаммыт омуннарыгар сырыыларын ыһа-тоҕо кэпсээбиттэрэ. Аны хаһан да тоһуурга киирбэппит дэһэллэр, кириэс охсуналлар. 
Ол саас,  чахчыта ол биир сиэмэх буолуо, Оттооҕунан, Мыычаһынан, Хаастааҕынан сылдьан 20-тэн тахса сылгыны охторбута. Аны улаханнык сиэбэт дииллэрэ. Таах, оонньуу курдук охторор. Уонна үксүгэр ити Оттоохтооҕу сылгыһыттар көрөр үөрдэриттэн. Сайын ортото хата тохтообут этэ. Бэрт улаханнык ылсан бултаһа сатаабыттара, кыайтарбатаҕа. Биир сиргэ иккитэ сылдьыбат, көһө сылдьан бултаһар, бэрт мындыр кыыл үөскээбит этэ.
Ити сирдэргэ саас аайы бэрт элбэх сылгы эһэ тыҥыраҕыттан эмсэҕэлээн охто, көҕүрүү турар. Бу диэн, чахчы, хас сылгы охтубутун аахпатаҕым. Биири чахчы билэллэр этэ – ити өлүктэр 90%-на били сиэмэх кыылларын үлэтэ диэн. 
Биирдэ Кырдьаҕас сайылыкка тиийдим, 2000 сыллаахха буолуо. Онно эмиэ ол кырдьаҕас туһунан кэпсээтилэр. Сохсоҕо киирбэт үһү, ырааҕынан тумнар. Туһахха киирэригэр туһаҕы илиитинэн туора садьыйан баран, мэҥиэни ылан тахсар эбит.
Биирдэ түүн маныы сыттахтарына бастаан биир арыый кыра тыатааҕы киирбит. Ытыы иһигэр киллэрэн ыппыттара, 100-чэ миэтэрэ тэйиччи ыарҕа быыһыттан сүр улахан эһэ ыстанан тахсан тыаҕа куоппут. Ол аата бастаан, өлүккэ киирии кутталын, булчут баар дуо диэн тургутан, кэтээн-чуҥнаан көрөн, эдэр тыһытын иннигэр ыытар эбит. Ыттахтарына, бааллар эбит диэн киэр ыстанар. Мындырын көрбөккүт дуо! Киһи сөҕөр, ытыктыыр кыыла. 
Биир киэһэ Оттооххо охторор, сарсыныгар өрүс уҥуор турар Хаастаахха 3 сылгыны охторор. Өйүүҥҥүгэ төттөрү өрүһү туораан Оттооҕу тумнан Буордаахха ааһар. Онно тиийэн 2-ни охторор. Өлүктэргэ манааһын аайы буруйа суох эдэр кыыллар киирэн биэрэллэр. Ити Тыатааҕы аата Өймөкөөн улууһун устун номох буолан барбыта. Сылгы бөҕөтө таах охтубута. Сыл ааһа-ааһа дьоммор сэлэһэ киирэн ыйытабын, "Суох, тыынын тохтото иликпит, кыайтарбат", — дэһэллэр. Мин 7-һи бүтэрэн сырыттахпына, сайын от саҕана, Томтуос Коля уонна Хотуоһап Гаанньа биһиги булбут өлүкпүтүгэр баран иһэн Мыычаска тохтоон аастылар. Миигин киһиргэтэллэр, "Түмэн уол, сааламмытыҥ ыраатта, биһигини кытта барсан, аҕаҥ харабыынын ылан, тоһуурга ытыс", - дииллэр. Мин онно тута кыккыраччы суох диэбитим. Тыа иччитигэр, тойонугар илиибин көтөҕүөхпүн, суолугар туора туруохпун кэрэйбитим, санаам буолбатаҕа. Ол курдук баччааҥҥа диэри улахан кыылга таһымым улаата-ситэ тиийэ илик диэммин холоно иликпин. Бу дойдуга туох барыта – киһи, кыыл-сүөл бары биир ситимнээхпит дии саныыбын. Онно аккаастаммыппыттан билигин да үөрэбин. Булчут буолбатаҕым. Кыраҕа – куобахха, куска, балыкка сылдьабын. Арай кэнники, ситтэхпинэ, тайахха барыам этэ.
 2002 сыл саас буолар. Сордоҥноох сылгыһыттара били сиэмэх кыылы тулуйартан ааһан, Өймөкөөн биэрэгин үрдүттэн сырыыны сылдьыбыт эсэһит идэлээх киһини ыҥыраллар. Булда 100-кэ тиийэн эрэр диэн кэпсииллэрэ. Дьэ, ол курдук Ыстапаанап Һааска кэлэн 4-5 булчут ыттаах бултууллар. Аҕыйах күн бултаан, 3 тыатааҕыны, 1 сиэгэни туталлар. Былаан туолбут курдук буолар, биир улахан тыатааҕы өлүгэ баар, бу кини эбит дииллэр. Ол эрээри кырдьаҕас сылгыһыттар билэллэр, биир тарбаҕа суох буолуохтаах этэ дэһэллэр. Ол оннук хаалар, эсэһит дьиэтигэр төннөр. Ол да кэннэ аҕыйах сылгы адьырҕаттан охтор.
2003 сыл сааһа кэлэр. 10 кылааска сылдьабын. Ытык кырдьаҕас кыттыгаһым Оммуоһап Ыстапааҥҥа сытан, бастаан сүрдээх байанайдаахтык өрүскэ харааҥҥа кустаан, толооҥҥо киирэбин, сайылыкпар, Мыычас күөлгэ. Эмиэ Куоттукпунаан матасыыкылынан барар буоллубут. Ол бараары хомунабыт, аҕам өйүөҕэ эт биэрэр. Омуһахтан сүрдээх сыалаах эти хостоон, сүгэнэн охсон баран: "Бу туох этэй?"- диэн ыйытар. Мин хантан билиэхпиний, хара сыалаах эт. Ынах киэнэ диибин. "Суох, тыатааҕы этэ",- диэтэ. Бэҕэһээ сылгыһыттар бэрсибиттэрэ диир, биири охторбуттар үһү. "Киһи дьиэҕэ мээнэ сиэбэт, сыата да бэрт. Сииргитигэр "хуух" диэн хаһыытаарыҥ", - диэтэ. Биһиги үөрүүнү кытта ылан баран айаннаатыбыт. Мыычаска тиийэн, күөлгэ харааммытыгар олорон эт ыһаарыланан сиибит. Ол быыһыгар суор курдук, күлэ-күлэ, ыһыытыыбыт. Олус минньигэс, арыылаах баҕайы эт этэ. Арыыта да суох бэйэтинэн ыһаарылыыгын. Куһу син үчүгэйдик ыттыбыт.
Сарсыныгар төнүннүбүт, Оттооххо диэри сатыы. Ол баран иһэн, үгэс быһыытынан, сылгыһыттарбар киирэн сэлэһэн, чэй иһэн аастыбыт. Гаанньа баар, ону кэпсиибин мин: "Бэҕэһээ тыатааҕы этин сиэтибит, аҕабар эһиги бэрсибит үһүгүт. Туох кыылын охтордугут?». Киһим оргууй аҕай: "Дьэ, киирэн биэрдэ, били кыылбыт", - диэтэ. Бэрт чэпчээбит сирэйдээх этэ. Мин итэҕэйбэтим. "Оччоҕо били адьырҕа этин биһиги амсайбыппыт дуо?" - диибин. "Оннук, киниэнин сиэбиккит", - диэтэ. Оо, туох диирбин да билбэтим. Үөрэбин дуу, дьиксинэбин дуу. Онтон ыйыттым: "Хайдах түбэһиннэрдигит? Олус ыараханнык бултаабыт буолуохтааххыт?" - диибин. Киһим эттэ: "Ээ, суох. Манааһыҥҥа, сырдыкка бэйэтинэн сэрэҕэ суохтук хааман кииртэ, барытын билэр этэ", - диэтэ.  Онтон эбии эттэ:"Кырдьаҕас сылайаахтаан соруйан киирэн биэрдэҕэ, өлөрдүү кэлбитэ", - диэтэ. Мин санаабар, оннук буолуон сөп, 5 сыл тухары хас доҕорун сүтэрэн, наар булчут манабылыгар сылдьан, биир сиргэ олорбокко, куотар аакка сылдьан, дьоҥҥо куһаҕаны оҥорон, иэстэһэн, сылайдаҕа буолаахтыа. Биир адьырҕа ыларын ыллым, охторорун охтордум, сиирин сиэтим диэтэҕэ. Аны бу кэннэ сынньаныах диэн түмүккэ тиийдэҕэ. Биһиги: "Һууу, аны били адьырҕа сиэмэх тыатааҕы суох буолла", - диэн үөрэ санаатыбыт. Ол гынан баран кинини иннин дьон ылбатаҕа, бэйэтэ тохтуурга санаммыта. Атына буоллар, өссө да өр моһуогурдуо эбит.
Ити кэннэ бу ытык сирдэргэ биирдэ эмэ тыатааҕы сылгыны тардар. Тастан киирэр буоллахтара. Ол гынан баран аһыахха-сиэххэ эрэ диэн тардаллар. Ханнык да адьырҕа таах өлөрбүт эрэ киһи диэн быһыыламмат. Уонна охтубут сылгы аайы тута тоһуурга киирэн биэрээхтииллэр. Оччолортон син балайда элбэх сыл ааста, итинник курдук мындыр, кырыыстаах, сиэмэх кыыл биһиги сирдэрбитигэр аны үөскээбэтэҕэ. Үөскээбэттэр да ини...
Тус бэйэбит, аҕабыныын, сайын сайылыкпытыгар тыатааҕы чугаһынан сылдьар буоллаҕына, бултаабаппыт. Көннөрү тыаһынан-ууһунан, хаһыынан үргүтэбит. Өстүйүү суох буоларын туһугар диэн буолар.