Өбүгэм хомуһун эттэриилээх дорҕооно

Төрөөбүт төрүт тыл күнүгэр саха уус-уран литературатын “Байанай алгыһынан” сахпыт, учуонай, саха олоҕун чинчиһитэ А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүтэ 145 сылыгар ытыс саҕа кыракый хомуһу бастакынан 1946 с. Арассыыйа киҥкийэр киинигэр Москуба куоракка тыаһаппыт, айылҕаттан дэгиттэр хомусчут, алгысчыт, режиссер, ырыа айааччы, ырыаһыт, үҥкүүһүт, артыыс, хотугу норуоттар култуураларын тарҕатааччы Лука Турнин төрөөбүтэ 105 сылыгар Таатта улууһун норуот айымньытын дьиэтин исписэлииһэ М.Г. Егорова Төрөөбүт тыл күнүгэр анаан “Тыас. Дорҕоон. Тыл” диэн бэртээхэй биэриини куйаар ситимин нөҥүө ыытта. Кэпсэтии Өксөкүлээх Өлөксөй “Хомус” хоһоонун тула барда.

“Хохуоралаах тыллаах

Хоҥкунас тыастаах,

Холобура суох хоһоонноох

Хомус барахсаны

Хомуһуннаан айбыта үһү”... диэн дириҥ ис хоһоонноох айымньы тула кэпсэтиини ааҕыаҕыҥ.

И.Е. Алексеев - Хомус Уйбаан, Хомус аан дойдутааҕы киинин  бэрэсидиэнэ, ХИФУ саха тылын хаапыдаратын бэрэпиэссэрэ, бөлөлүөгүйэ билимин дуоктара:

– Ийэ тыл күнүн тэрээһинэ бастакытынан Тааттаҕа саҕаланан эрэриттэн үөрэбин.  Бу дириҥ силистээх-мутуктаах. Таатта сирэ айар тыл аҕата улуу Өксөкүлээх, онтон даҕаны биллэр суруйааччылар төрөөбүт дойдулара.  “Хомус” диэн Өксөкүлээх Өлөксөй  хоһоонугар  аналлаах кэпсэтиибит эмиэ түбэһиэхчэ буолбатах. Билиҥҥи саха дьоно, чуолаан, хомусчуттар, уустар айар үлэбитигэр суолдьут сулус оҥостубут хоһоону өссө дириҥник билээри, ис дьиҥин өйдөөрү бу тэрээһин ыытыллар. Хара бастакыттан этиэх тустаахпын, бу А.Е. Кулаковскай элбэх сүрүн айымньыта литэрэтиирэ ырытыытыгар баар, төхтөрүйэн ырытыыга эмиэ бааллар. Оттон “Хомус” хоһоону ырытан суруйуу суох. Ол тоҕотун кыайан  ситэ өйдөөбөппүн эрээри, эрдэтээҕи кэмҥэ бу хоһоон сүрүн ис хоһоонун литэрэтиирэ үлэһиттэрэ, кириитиктэр, бу  хоһоон уус тыллаах бэйиэт туһунан суруллубут  диэн быһаччы этэн кэбиспиттэриттэн тутулуктаах буолуон сөп. Бэйиэт бэйэтэ уус тыл имэҥин хоһуйбутугар бу муусука тэрилэ хайдахтаах курдук сөп түбэһэн дьиэрэйэн киирэн барбытын дьон сэргэ биһирээбит буолуохтаах. Ити 40-с сыллардаахха этиллэн хаалбыт этии Сэбиэскэй кэмҥэ бары үчүгэйи чөмөччү тутан, үчүгэйгэ сыһыарыы баара. Ол сиэринэн оҥоһуллубутун биһиги сэрэйиэхпитин эрэ сөп. Ол гынан баран бу хоһоону литэрэтиирэ кириитиктэрэ болҕойботохтор. Дириҥ чинчийии, ырытыы суох. Бэйэм тыл үлэһитин быһыытынан санаабар, бу хоһооҥҥо бу муусука тэрилэ хайдах сыаналаммытын, хайдах  тылынан-өһүнэн бэриллибитин өссө дириҥник чинчийэн биэриэххэ баар этэ. Көннөрү сэгэтэн көрүүбэр, эмиэ атын суруйааччылар “Хомус” диэн хоһоонноруттан чыҥха атын тутуллаах, туруктаах айымньы. Өскөтүн хомус тыаһын, дорҕоонун туһунан туойбут, ыллаабыт Кындыл Уйбаан, Моисей Ефимов уо.д.а. суруйууларыгар  Кулакуоскайдыы суруйуу атын хайысхатынан барбыттар. Хомус билиҥҥи туругун  хоһооҥҥо хоһуйбуттар. Кулакуоскай хоһоонун айыытыгар оччотооҕу кэмҥэ хомус муусуката  саха норуотугар иҥэн сылдьарын кини таба истэн, сүрэҕинэн-быарынан сөбүлээн, дууһалыын долгуйан  суруйбута  илэ-чахчы көстөр. Ол суруйуута,  мин саныахпар, бастакыттан ыла туох-ханнык иннинэ түөһүү бөлөсүөпүйэ  хайысхатынан сайыннарбыт. Түөһүүгэ хаһан баҕарар мифология  сыста түһэр идэлээх. Онон мифологическэй таһымынан көрдөххө, уобарастаан хомуһу хоһуйарга  Өксөкүлээх Өлөксөй Үрүҥ Аар Тойон хайдах курдук бу хомуһу айан саха дьонугар  үөһэ дойдуттан түһэрбитэ диэн өйдөбүл  баар. Ааптар тыл маастарын быһыытынан  эрэ буолбакка,  саха бөлөсүөпүйэтин түөһүүтүн дириҥник ырыҥалаан өйдүүр суруйааччы бэйэтэ бөлүһүөк буоларынан суруйан таһаарбыт диибин. Тоҕо диэтэххэ тугу эмит  туойар, илбистээҕи этэр буоллахха, хайаан даҕаны  былыргы,  эрдэтээҕи сээркээн сэһэнньиттэр итэҕэл хайысхатыгар иэҕэ туталлар этэ. Кулакуоскай онтон туораабатах. Бу Үрүҥ Аар Тойон үөһэ халлааҥҥа олорон аан дойду норуоттарын айар таҥара илэ бэйэтинэн  бу сиргэ-дойдуга олох туһалаах буолуо диэн хомус диэн тэрили  анаан-минээн  оҥорон саха дьонугар бэлэхтээбит, түһэрбит диэн өйдөбүл этиллэр. Инньэ гынан кини  хайдах даҕаны  бу тэрил  судургу тэрил буолбакка, дьикти, ураты тыастаах-уустаах тэрил буолан, норуокка тарҕаныахтаах, өр сылларга аргыс буолан сылдьыахтаах уонна норуот өйүн-санаатын сайа этэр күүстээх тэрил буолуохтаах диэн өйдөбүл этиллэр. Ол иһин:

“Сыыйыы тимиринэн сыҥаахтаатым,

Дьикти тимиринэн тиэрбэстээтим,

Тыйыс тимиринэн тыллаатым” - диэн этэрэ бу уһаныы хаачыстыбатын саха уустарыгар хайдахтаах курдук кыһамньылаахтык туһаайбытын, ол өйдөөһүнэ өбүгэ саҕаттан сахаҕа сүппэккэ тиийэн кэлбитэ киһини сөхтөрөр. Хоһоон айыллыытын сүнньэ мифологическэй. Бөлөсүөпүйэни кытта алтыһан, дьикти, иэйиилээх, өтө көрүүлээх хоһоон үөскээбит. Иккиһинэн, бу хомус  ис туругун сэгэттэххэ, хоһоон түөрүйэтин ырытыы бэрээдэгинэн буолбакка, билиҥҥи социальнай эйгэҕэ болҕойбутум. Тоҕо диэтэххэ хоһоон этиллэр тыла-өһө бүүс-бүтүннүүтэ итиннэ хабааннаах, ол норуот ортотугар туттуллар буоллаҕына, бу тэрили норуот доҕор-атас, аргыс оҥостон илдьэ сылдьар эрэ буоллаҕына, ыллыыр, айар кыахтаах уонна дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕанан истэҕин ахсын кини ис кыаҕын норуот бэйэтэ арыйыаҕа диэн. Кулакуоскай бэйэтэ этэринэн, Үрүҥ Аар Тойоҥҥо  улахан аналы сүктэрэр. Бу анал норуокка үйэ-саас тухары бииргэ сылдьан, норуот олоҕунан олоруохтаах, норуот бэйэтин ис туругун сайыннарарыгар көмөлөһүөхтээх, өссө ыырын кэҥэтэн, киэҥ сирдэринэн иһиллэн, ырыата-тойуга дьиэрэйиэхтээх диэни кытта ситимнээх.  Ол гынан баран бу иккис балаһыанньаҕа дьиҥ иһигэр, эрдэтээҕи кэмҥэ  литэрэтиирэ кириитиктэрэ таба көрөн чинчийбиттэрэ буоллар, аллитерациятын, рифматын, аксыанын, строфатын, силлабикатын, онтон да атыттарын ырыппыт буолуохтарын сөп этэ. Ол иһин ырытыллара хайаан даҕаны наадалаах.  Тоҕо диэтэххинэ бу хоһоон тутулунан ураты. Хоһоон хас биирдии строфатыгар өссө хос өйдөбүллэр түмүллэллэр. Бөлөсүөпүйэ таһымнаах буолан, эбии дириҥ иэйиилэр этиллэллэр.

Үрүҥ Аар Тойон айыллыбыт  төрүөтэ  туохханый? Ааптар  этэринэн, бу муусука  тэрилэ буолан  киһилиин алтыстаҕына эрэ дорҕоон таһаарар уонна ол дорҕооно  саҥарар саҥалыын дьүөрэлээх буолуохтаах. Билим таһымыгар  ылан көрдөххө, айахха тутуллан оонньонуллар тэриллэртэн хомус эрэ киһи саҥарар уорганын хамсааһынын дорҕоон үөскүүр миэстэлэрин үлэтин кытта ыкса сибээстээх. Ол сибээһэ, ырыа иһиллэр гына дорҕооно, матыыба былыргаттан баар. Хомус айыллыбыт төрүөтэ норуот саныыр санаатын кылаана төһө күүрүүлээҕий, төһө сайдыылааҕый даҕаны, инник тэрилгэ убанар, ытыктыыр буолуу күүһүрэн-күүһүрэн иһэр чинчилээҕин Кулакуоскай өтө көрөн быһа этэн кэбиспит.

Таатта сирэ саха хомуһун аҕатын  Лука Турнин  төрөөбүт сирэ. Саха дьоно бүттүүн киэҥ туттар  киһибитин саха хомуһун аҕата диэн сүрэхтээбиппит. Маннык дьоннор баар буолуох быаларыгар Үрүҥ Аар Тойон хомус айан норуокка бэлэхтээбитэ итини кытта ситимнээх. Мифология уонна бөлөсүөпүйэ  быһа охсор  сүүрээннэригэр, сурааһыннарыгар итинник дьикти  дьоҕурдаахтар  тыл-өс да өттүнэн, муусука, үөрэх-билии да өттүнэн баар буолан хаалаллар. Ол баар буолуу норуот өйүн күүһүн чаҕыла диибин. Өй, күүс чаҕыла хайдаҕа – бу норуот инникилээх, кэскиллээх. Ол чаҕылы биир эрэ кэмҥэ буолбакка, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ көһөрөр иэстээхпит. Ону өйдүөхтээх саха дьонугар Үрүҥ Аар Тойон туһаайбыта. Ону Кулакуоскай норуотугар тиэрдибит. Итинник быһыы, өй-санаа этиллиитэ сэдэх. Хомус туһунан хоһооннор омуктарга эмиэ бааллар, онно тутатына көрбүтү сөҕүү-махтайыы эрэ киэптээх суруллубуттар. Оттон биһиги Кулакуоскайбыт Үрүҥ Аар Тойон этиитин тиэрдээччи киһи быһыытынан дириҥник эҥсэн хоһоон анаммыт муусуката хайдахтаах курдук кэскиллээх буолуохтааҕын өтө көрбүтүн туһунан сырдата сатаабытым. Саха бэйэтин кыаҕын таба туһанан  айылҕаны, уопсастыбаны, сири-уоту бүттүүнүн кытта силбэһиилээх, ыпсыһыылаах эрэ буоллаҕына, айар үлэ илбистэнэр, ситиһиилэнэр уонна салҕыы сайдар туруктанар. Бу хоһоону түөрт түһүмэххэ үллэрэн эппиппиттэн, ордук үһүс түһүмэх Хомус үрдүк анала диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Бу хоһоону сөҕөн, махтайан аахпытым үйэ аҥаара буоллаҕа буолуо. Билиҥҥи курдук оччолорго санаабатахпын. Хоһоон үчүгэйин эрэ уонна тыла ууһун удумаҕалаабыппын. Билигин санаан көрдөхпүнэ, хомус сүрдээх дириҥ этитиилээх, өтө көрүүлээх диэн эттим, ол өтө көрүүтэ дьиҥ иһигэр Өксөкүлээх норуотугар итэҕэлиттэн тахсар. Норуотун итэҕэйбит, норуотун сайдыаҕа, бу тэрилин сайыннарыаҕа диэн билгэлээбит. Ол сайыннарыы хайдах эрэ дьүөрэлэһэн, алтыһан, мин өйбөр киирбититтэн  буолуо дуу, диэн ылыахха сөп. Хомусчуттар аан дойду былаһын тухары сылдьаллар, омук хомусчуттара кэлэллэр. Саха сиригэр “Хомус түмэлэ”  төрүттэммитэ. Түмэлгэ элбэх үлэ тэриллэр, кэнгириэстэр ыытыллаллар.  Бу хоһоон этэр иэйиитинэн этэрин олоххо киллэринэн  дьарыктанабыт. Кулакуоскай хомус күүһүн, кыаҕын туһунан этэн кэбиһиититтэн сөҕөбүн.  “Ыалдьар, мөлтүүр-ахсыыр кэмҥэ норуоккар көмөлөс, ылбаҕай ырыаҕынан, хомоҕой хоһооҥҥунан» этиилэр бу тэрилгэ биллэн туран итэҕэйбитэ буолуо. Кини курдук итэҕэйээччилэр тутатына дэбигис көстөн кэлбэтэхтэр, хаалбатахтар. Кини кэнниттэн композитордар Адам Скрябин, Марк Жирков  хомуһу олоххо туһаныы, муусукаҕа сыһыарыы бэрээдэгинэн үлэлэспиттэрэ. Лука Турнин ансаамбыл тэрийэн Москубаҕа тиийэн норуоттары сөхтөрбүт түгэниттэн ыла уонна тиһэҕэр “Хомус түмэлэ” тэриллэн Аан дойдутааҕы хомустуҥу тэриллээх норуоттар бииргэ үлэлиир, алтыһар буолуу үөскүөҕүн Кулакуоскай хоһоонугар этэр. Көрүҥ эрэ, “эбир ыһыаҕы элбэтээриҥ, туҥуй ыһыаҕы төрүттээрин” диэн эппитэ. Биһиги хомуска аналлаах Эбир ыһыаҕы 2011 с. Дьокуускайга 7-с кэнгириэс саҕана, Туймаадаҕа  тэрийбиппит. Ол онно Туймаада туонатыгар 2,5 тыһыынча киһи бииргэ түмсэн хомус тардыбыта. Онтон Гиннес рекордун олохтооһуҥҥа 1344 киһи Цирка саалатын иһигэр түмсэммит хомуска оонньообуппут. Бу эбир ыһыах үөскээһинэ. Онтон Туҥуй ыһыаҕы эрдэ 1991 с. Бүлүүгэ Мастаах күөл  үрдүгэр тэрийбиппит. Манна үс нэһилиэк кыттыспыта, аан дойду хомусчуттарын дэлэгээссийэтэ кэлбитэ. Хомус кыаҕа  норуоттары  кытта бииргэ алтыһыыттан, доҕордуу сыһыан тэрийииттэн, эйэлээх олоҕу айарга, бииргэ үлэлээһиҥҥэ хомустуҥу тэриллэр муусукаларын айарга уонна даҕаны атын  салааларга үлэлииргэ  Өксөкүлээх Өлөксөй хоһоонугар этэн кэбиспит эбит. “Хомус” хоһоон суолтата диэни өссө кэлэр чинчийээччилэр арыйыахтара дии саныыбын. Билиҥҥи олох социальнэй өттүнэн көрүүгэ, олох бөлөсүөпөйэтэ чэчирии сайдыытыгар муусука оруола кыттыгастаах буолуохтаах. Ол кыттыгаһын омукпут бэйэтэ эрэ буолбакка, хомустаах элбэх норуоттары кытта бииргэ үлэлэһинин көстүүтэ дии саныыбын. Кэлэр өттүгэр  бу хоһоону ырытыы араас өрүттээхтик ыытыллыа дии саныыбын.  Кэнэҕэһин кэнэҕэс бу хоһооҥҥо аналлаах туспа кэмпэриэнсийэлэр, хаһааҥҥы эрэ Хомуспут кэнгириэһэ Саха сиригэр буолар түгэнигэр, “Хомус” хоһооҥҥо аналлаах буолуоҕа диэн сабаҕалыыбын. Оннук буолара да булгуччулаах.  Тоҕо диэтэххэ, маннык уустук уус-ураннык, сиппит-хоппут хомус туһунан этиллибит  хоһоон сахаҕа  суох. Саха хомуһун аналын  толорутук  тиэрдэргэ  туһаайыыны эппит хоһоон суох. Биһиги эрэ буолбакка, аан дойду уопсастыбатын үлэтин бырагыраамматын быһыытынан эмиэ көмөлөөх буолуоҕа. Бу инниттэн омуктар хомуска анаабыт хоһооннорун чинчийиэххэ, үөрэтиэххэ наада. Онно сааһылаан бэйиэттэр, суруйааччылар, норуоттар диэйэтэллэрэ киллэрбит хомуска сыһыаннаах кылааттарын сыаналыыр  дьоннор баар буолуохтара. Тыл күнүгэр тыл ууһа Өксөкүлээх Өлөксөй  “Хомус” диэн хоһооно ураты суолталааҕын тоһоҕолоон туран, тэрээһин ыыппыккытыгар махтанабын. Сүрүн тутул оҥостон үлэлээбиппит 30-тан тахса сыл буолла.

А.Н. Канаева, Чычымахтааҕы Хомус мусуойун салайааччыта: “Хомус” хоһоону дириҥ ис хоһоонноох, бөлөһүөктүү хоһоон диэн ылынабын. Мин өйдөөһүммэр, хомуһу хаһан оонньуохтааҕым, тоҕо оонньуохтааҕым, хайдах оонньуохтааҕым барыта ыйыллар. Бу хоһоон эрдэ олох ырытыллыбатаҕа. Хомус Уйбаан хоһоону түөрт түһүмэхтээн ырыппытын ааҕан олус астыммытым, дуоһуйбутум. Бэйэм эмиэ туспа көрүүлэммитим. Хоһоон суруллубут сылын чуолкайдаары элбэҕи хаһыстым, аахтым. Хомус мусуойун салайааччытыттан Николай Шишигинтэн туоһуласпыппар, Людмила Реасовна Хачыкаакка олорон суруйбут буолуохтаах диэн сабаҕалыырын эппитэ.  Бэйэм “Аҕам олоҕун” үһүстээн ааҕарбар манныгы буллум: “Аны Настайа хомуһу оонньоон иһитиннэриэҕэ”,- диэбитэ Алексей. Настайа хап-сабар туран долбуур үрдүттэн хомуһун ылбыта уонна кэтэҕириин ороҥҥо олорон, хомуһун имэрийтэлии сотуолаабыта, синньигэс нарын тарбахтарынан тиэрбэһиттэн сэрэммиттии тутан, сыҥаахтарын тииһигэр даҕайан, уостарын сэгэҥнэтэн оонньообута. Бастаан  симик соҕустук саҕалаабыта, онтон улам күүһүрэн уҥа илиитин  бэгэччэгинэн  имиллэҥнэтэн, тарбахтарын үҥкүүлэтэн  барбыта. Дьүрүһүтэр, халыгырыыр, кылыгырыыр, дьырылыыр дорҕооннор, саас буолан, көтөр сүүрэр кэлбитин санаппыттара... Настайа бастаан кэллэҕинэ, хомуһунан миигин ытатан турардаах... “Мин кини хомуһун хайдах хоһуйбуппун истиэххит дуо? Өссө да ситэри бүтэрэ иликпин”,- диэн баран “Хомус” диэн хоһоонун аахпыта...” Бу курдук Реас Алексеевич “Аҕам олоҕо” кинигэтигэр  хомус туһунан суруйан, ахтан ааспыта. Бу аата кини Уучайга истибит эбит. Хомус тыаһын истээт даҕаны хоһуйбут. Биһиэхэ сахаларга ким тугу суруйбута, ким ханна төрөөбүтэ былдьаһык курдук. Дьигинэ сөп курдук эрээри, туохха эмит олоҕуруохтаах буоллахпыт. Реас Алексеевич бу кинигэҕэ аҕатын туһунан тугу билэрин барытын суруйбута. “Аҕам олоҕо” кинигэни үһүс ааҕыыбар маны булан ылабын уонна Уучайга суруллубут диэн киэн тутуннум. Хоһоон уус-уран эрэ буолбатах, дириҥ ис хоһоонноох.  Өксөкүлээх аҕата өлбүтэ 40-н хонугар этэр, ол аата Дэлиһиэй оҕонньор өлбүт сылыгар суруллубут буолуон эмиэ сөп. Кинигэҕэ суруллубуту ыраҥалаан бардахха, киһи элбэҕи өйдүүр, элбэҕи билиэн сөп. Хоһоон өссө дириҥник ырытыллыан, чинчийиллиэн наада. Тоҕо диэтэххэ, хас биирдии киһи хоһоону ылыныыта тус-туспа, итэҕэлгэ чугас киһи итэҕэлгэ сыһыаран өйдүөн сөп.  Быйыл Хомус мусуойун тэрийбитим 30 сыла. Сүрдээх элбэх киһиэхэ көрдөрдүм, кэпсээтим. Ону таһынан бэйэм Кытайынан, Сербиянан, Болгариянан, Калиниградынан быыстапкалаатым. Кытайдар бэйэлэрин хомустарын көрөн сөхпүттэрэ. Биһиги хомуспут маннык эбит дуу диэн соһуйаллар.

О.Н. Макарова,  И.М. Хатылаев аатынан Баайаҕа орто оскуолатын учуутала: А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй  “Хомус” хоһоонугар  ырытыыбын “Санаа сарбынньахтара” диэн ааттаатым. Саха уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээччи, гуманист, бөлүһүөк, Саха сирин устуоруйатын, култууратын, этнопсихология, мифология салааларынан бастакы чинчийээччи, тылы, литэрэтиирэни, фольклору үөрэтиигэ боччумнаах арыйыылардаах учуонай, уус-уран айымньы баараҕай балтаһыта, бэйиэт Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй  үтүөтүн-өҥөтүн  көлүөнэлэр үөрэтиэхтэрэ, сөҕүөхтэрэ,  улуу бөлөһүөк өрөгөйдөөх өркөн өйүн үйэлэр сөҕүөхтэрэ, албан аатыгар сүгүрүйүөхтэрэ. Бу сүҥкэн үлэҕэ сиэнэ, Реас Кулаковскай кыыһа Людмила Реасовна Кулаковская “Научная биография Кулаковского: личность поэта  и его время “ кинигэтэ тирэх буолуоҕа. Өксөкүлээх Өлөксөй  уус-уран айымньыларыгар саха омук баай тылын имэҥэ-илбиһэ орто дойду олоҕор-дьаһаҕар бөлүһүөктүү көрүктэрэ, сиэр-майгы туһунан өйдөбүллэрэ дириҥник иҥэннэр, үгүс ыйытыктарга чахчылаах хардалары биэрэр кыахтаахтарыттан сөҕөбүн.

Бүгүҥҥү күҥҥэ “Хомус” хоһоонун ырытан холонуом.  Бу хоһоону 1898 сыллаахха суруйбута бэлиэтэммитин буллум. “Сон шамана” диэн кыра иэннээх кинигэҕэ Владимир Солоухин тылбааһын анныгар 1898 сыл диэн бэлиэтэнэ сылдьар. Ити кэмҥэ Өксөкүлээх 21  саастаах, реальнай училищены туйгуннук бүтэрбитэ биир сыл буолбут кэмэ. Ол аата кини Тааттаҕа баар. Бу кэмҥэ кини устуоруйа, бөлөсүөпүйэ уонна литэрэтиирэ, экэниэмикэ өттүгэр чинчийэр үлэни олохтоон саҕалаабыта биллэр. Хоһоон хайа сыллаахха суруллубутун туһунан бу кинигэттэн атыҥҥа түбэһэ иликпин. Хоһоон 123 строкалаах, 200 тыллаах, нууччалыы хоһоон киэбигэр, кээмэйигэр олордон көрдөххө, табыллыбат эрээри, олох ураты ис тэтимнээх, этэр санаатыгар муҥутуур дьүөрэлээх киэптээх, кээмэйдээх. Манныгы санатар дьиҥ сахалыы тутуллаах хоһооннору аллитерационнай дииллэр, ол сөп дорҕоон  чөмчөйөн дьүөрэлэһиилэрэ буоллаҕа. Бу хоһооҥҥо сорох олуктарыгар аһаҕас дорҕооннор уһулуччу суолталанан кэккэлээбиттэр.

“Айыҥат хаан аймаҕа

 Аан ийэ дайдыны

 Айар күнүгэр...

 Икки атахтааҕы

 Эрэй-буруй обургу

Иэдэтэр күнүгэр

Эҥсиллибит көхсүн

Эмтии этэр буол!...

- бу ыстарыкаалар анафорическэй тутуллара (биир дорҕоонтон, биир тыллартан) саха киһитин этин-сааһын аһар кыахтаахтар.

“Хохуоралаах тыллаах

Хоҥкунас тыастаах,

Холобура суох хоһоонноох

Хомус барахсаны

Хомуһуннаан айбыта үһү”... 

Саха - урааҥхайы

Санаа-оноо обургу

Салытыннарар күнүгэр

Сарбыллыбыт санаатын

Саатата саҥарар буол!... - бу эмиэ биир дорҕоонтон саҕаланар ыстаракааларга ааҕааччыга, истээччигэ быһаччы дьайыыны бүтэй дорҕооннор оҥороллор. Көрөрбүт курдук, Өксөкүлээх Өлөксөй дорҕоон этигэнин, тыл дуораһыйыытыгар олоҕуран хоһоон ис хоһоонун уһулуччу тиийимтиэ оҥорор улуу олоҥхоһут тыллаах. Дьиҥнээх бэйиэт ис-иһиттэн өрүкүйэн этэр иэйиитин, этэр тылын эҥсилгэнин, хоһоон тылын дорҕооннорун тиэрдиитин тыл муусуката эбэтэр хоһоон мелодиката диэн ааттыыллар. “Хомус” хоһоон ити этиигэ үтүө холобур. Ырыа-тойук  курдук суруллар.

“Туҥуй ыһыаҕы торолутар,

Дэлэй ыһыаҕы тэнитэр,

Эбир ыһыаҕы элбэтэр,

Эҕэрдэлээх күннэригэр

Дохсун оонньууну олохтууругар ,

Үтүө үҥкүүнү үөдүтэригэр-

Көрдөөх күрүөҕү күөдүтэригэр-

Лыҥкынас тыаскынан

Ырыаларын ыллыктаар...  эдэркээн киһи эппит-тыыммыт хоһооно киһи кэскилин, толору торумнаах олоҕун туруулаһа, сиппит-хоппут гуманист көрүүтэ.  Нуучча биллиилээх суруйааччыта  Владимир Солоухин “Хомус” хоһоону балачча табыллан, омук уратытын энчирэппэккэ тылбаастаабыта:

“Основу-планку

Мы из отборных сделали железа,

Зажимы-винтики

Мы из крепкого сделали железа,

Кольцо-петельку

Мы из твердого сделали железа,

Язычок-пластинку

Мы из чистого сделали железа...”

Алексей Елисеевич төрөөбүт норуотун духуобунай култууратын, фольклорун, итэҕэлин дириҥник хорутан үөрэппит учуонай. Бу да хоһоонугар төрөөбүт норуотун бөлүһүөктүү көрүүлэрин, итэҕэлин дириҥник билэрэ ырылыччы көстөр. Хоһоон айыҥат хаан аймаҕын алгыһын, таҥхалааһынын быһыытынан суруллубут. Өссө биир көстүүнү бэлиэтиир тоҕоостоох. Өксөкүлээх Өлөксөй сахалар тимири уһаныыларын, тимир көрүҥнэрин сурах хоту буолбакка, лаппа билэрин көрдөрөр.

“Сыыйыы тимиринэн сыҥаахтаатым,

Дьикти  тимиринэн тиэрбэстээтим,

Тыйыс тимиринэн тыллаатым...”

Улуу бөлүһүөк, бэйиэт, килбиэннээх гражданин, төрөөбүт норуотун дьылҕатыгар, кэскилигэр, өйүн-санаатын, кылаан үтүөтүн бүтүннүү анаан, сыал-сорук туруоруммутун эдэркээн сааһыгар суруйбут “Хомус” хоһоонун бүтүн ис хоһооно дьэҥкэтик көрдөрөр.

“Саха урааҥхай

Саргытын салайдаҕына,-

Туҥуй ыһыаҕы торолутар...” эбэтэр

“Уйгу-быйаҥ олохтонон,

Кэтит кэскил кэһиилэнэн,

Уруй-туску олохтонон...” эбэтэр

“Тыыннаах буолар кыһалҕатыгар,

Өлбөт буолар мөккүөрүгэр,-

Үлэҕэ өлөн-өлөн,

Сылааҕа сылдьан-сылдьан,

Тымныы кыһарыйан,

Хараҥаҕа хаайан...”

Маны таһынан, мин санаабар, Өксөкүлээх Өлөксөй ханнык баҕарар омук атын омуктардыын алтыһар эрэ түбэлтэтигэр эн-мин дэһэн олорор кыахтааҕын бу хоһоонугар эмиэ этэр:

“Араас омук

Албас саҥатынан

Абылаан айдым.

Үгүс омук

Үгэтин-хоһоонун

Үмүрүтэн түмнүм,

Элбэх омук

Этэр тылын

Иҥэрэн биэрдим...”

“Мин саха туохха итэҕэйэригэр барытыгар итэҕэйэрим, туохха сүгүрүйэригэр барытыгар сүгүрүйэрим. Бу утары уунарбар эмиэ ийэм үүтүн кытта иҥэриммитим”, - диэн улуу гуманист бэйиэт тылларынан дьоҕус ырытыыбын түмүктүүбүн.

О.П. Андросова-Сандаара,  А.Е. Мординов аатынан лицей учуутала: Урукку кэм улаҕаларын өттүгэр, былыргы кэм быыһык кэмигэр саха киһитэ уһун кыһыҥҥы кэмнэргэ хаайтаран, тыына-быара кылгаан, этэр тылын эгэлгэтин ис-иһиттэн таһаарар үгэстээҕэ. Киһи мунньуллубут санаатын сайҕаан, үөрбүтүн дуу, хомойбутун дуу кимниин да үллэстэрэ суох буолан, урут-уруккуттан хоһоон тылынан саҥарар үгэстээҕэ. Эт мэйиилэринэн эллээн, кыраҕы харахтарынан кэтээн, хас биирдии хамсаныыларын ойуулаан, дьүһүннээн, майгыларын-сигилилэрин эридьиэстээн этэллэрэ. Онтукалара дорҕоон доҕуһуолланан, сааһыланан-наарданан, дьаарыстанан тахсан иһэллэр. Хоһоон тыла эриэ-дэхси буолан, силлабика систиэмэтинэн кээмэйдэнэр. Алексей Елисеевич “Хомус” диэн хомоҕой хоһооно үөрэ-дьүөрэ тылларынан үөрэ-көтө суруллубут. Тыла-өһө чочуллан, чабырҕах тэтимигэр майгынныыр, туттан-хаптан, кутан-симэн, саҥарыахха-иҥэриэххэ олус сөптөөх эбит. Табыгастаах рифмалар суох курдук эрээри, ханан эрэ аллитерация көстөн ааһар, айымньы иһигэр үһүйээн баар. Хас биирдии строфа иккилии-үстүү, түөртүү-биэстии, алталыы-сэттэлии устуруокалартан турар. Хас биирдии устуруокаҕа тохтоон, сыныйан, сылыктаан ааҕыллары ирдиир. Сирэй саҥаны сөптөөхтүк да дьүөрэлээн киллэрбитэ олус бэрт. Бу хоһоон киэбин киэлитин өссө киэргэтэн биэрэр. Саха хомуһуннаах хомуһун уус-уран тылларынан кэпсээн айар  алыбын ис сүрэҕиттэн дологуйан-уйуһуйан туран аныыр, биттэнэн-билгэлэнэн,  өтө көрөр дьылҕатынан таҥхалыыр. Араас омук албас саҥатын, үгүс омук үгэтин хоһоонун, элбэх омук этэр тылын иҥэрэр.

“Тыл иччитин

Тыллаах-өстөөх

 Тыһы ымыы чыычаах гынан

Тылгар сыһыардым.

Саҥа дуораанын

Сай-күдүө санаалаан

Саһыаран биэрдим.

Ырыа-хоһоон тыллаан

Ымыы уктум...” диэн кистэлэҥ санаатын кичимнээн этэр. Бу манна эпитеттары хото туттар – Аан ийэ дайды, саха урааҥхайа, самаан сайын, күөх от, Үрүҥ Аар Тойон, Орто Дойду. Метафораны да тумнубат – икки атахтаах, босхо бастаах. Ханыыласпыт тыллары эмиэ көрүөххэ сөп: кут-сүр, тыл-өс, эрэй-буруй, муҥ-сор, санаа-оноо, көр-нар, үөн-көйүүр, көтөр-сүүрэр, хамныыр харамай. Тыаһы үтүктэр тыллар: чыҥкынас, чуҥкунас; ойуулуур- дьүһүннүүр тыллар: хоҥкунас, улук, сыҥсаар, көҕүстэрэ чөҥкүйэн; тимир эгэлгэтин этэр: бэрт тимир, сүдү тимир, сыыйыы тимир, дьикти тимир, тыйыс тимир. Ыһыах араастарын санатар: Туҥуй ыһыах, Дэлэй ыһыах, Эбир ыһыах. Айыҥат Хаан диэни бэйэтэ “весь континген добрых божеств” диэн тылбаастаабыт. Дьэ ити курдук Өксөкүлээх Өлөксөй “Хомус” хоһоонугар төһө баҕарар хомоҕойдук,  хааһахтан хостоон эрэр курдук хотуулаахтык төһө баҕарар  ырытааччыларга киэҥ аартыгы арыйалларыгар, суол-иис ырылыччы тахсарыгар сүрдээх бэртээхэй хоһоону бэлэхтээбит.

Бу түөрт ырытааччыны истэн баран, куйаар ситимин нөҥүө кэпсэтиигэ киирбиттэр  “Хомус” хоһоон айар үлэлэригэр сабыдыалын, ытыс саҕа эрээри модун күүстээх хомус олохторугар хайдах дьайбытын, норуот быһыытынан биллэрбитигэр төрөөбүт тыл, төрүт дорҕоон, алыптаах тыас сүҥкэн оруоллаахтарын туһунан бэйэлэрин санааларын эттилэр. Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ Лариса Реасовна Кулаковская Сербияттан холбонон кэпсэтиигэ кыттыста. Лариса Реасовна: “Кэпсэтиини долгуйа, үөрэ истэ олоробун. Саха хомуһа билигин, мин билэрбинэн, саныырбынан, аан дойдуга элбэх киһи оонньуурунан даҕаны, норуокка билиниллэринэн даҕаны, бастакы  кэрдиискэ турар. Ол быһаччы Иван Егоровичтаах үлэлэриттэн тутулуктаах. Эһэм “Хомус” хоһоонунан уйулҕа үлэһиттэрэ сүбэ биэриэхтэрин сөп. Холобура:    

“... Муҥ-сор обургу

Боҕотуннарар буоллаҕына...

...Эрэй-буруй  обургу

Иэдэтэр күнүгэр...

...Лыҥкынас ырыаҕынан

Тыыннарын уһатаар...”

 Манна эһэм киһи дууһатын дириҥник билэрэ көстөр. Кырдьыга да оннук, биһиги, кыраныысса таһыгар олорор сахалар, дьиэбитин, дойдубутун аҕыннахпытына, хомустуубут. Оччоҕо санаабыт дьэҥкэйэр, чэпчиир. Аҕам Реас Алексеевич “Аҕам олоҕо” кинигэтигэр дьонтон тугу истибитин, бэйэтэ тугу өйдүүрүн, барытын тиһэн ити кинигэни таһаарбыта. Өксөкүлээх бастакы ойоҕо Настайа хомуска олус үчүгэйдик оонньуура үһү. Дэлиһиэй 1899 с. өлбүтэ. Баҕар, хоһоонун 1898 с. суруйан баран, аҕатын 40-н хонугар ааҕыан эмиэ сөп. Эһэбит 1924 с. эрэдээксийэлиир бөлөххө үлэлииригэр айбыт сылын суруйбатах. Айымньы өр сыл сурулуннаҕына, чопчу бу сыл суруйдум диирэ ыарахан буолуо. Ити хоһоону чинчийэргэ үчүгэй тоҕоос. Өксөкүлээх Өлөксөй эрэ буолбакка, тумус туттар дьоммут суруйан хаалларбыт  нэһилиэстибэлэрин иҥэн-тоҥон үөрэтэн, академическэй таһаарыыларга таһааран иһиэхтээхпит. Ол барыта норуокка хаалар. Норуот ис туругун, норуот өйүн-санаатын сайыннарыытын ааһан, норуокка көмүскэл буолуохтаах.  Саха киэҥ туттар дьоно аан  дойду улуу дьонун кытта тэҥҥэ туруохтаахтар”, диэн санаатын, көрүүтүн эттэ.

Бу курдук соҕотох “Хомус” хоһоон сүрүн кэпсэтии тиэмэтинэн буолан, элбэх киһини түмтэ, үлэлииргэ саҥа сүүрээни киллэриигэ олук буолла. Оттон саҥарар саҥабыт, төрүт  дорҕооммут, таһаарар тыаспыт дуораана бэйэ-бэйэтин ситэрсэн, төрөөбүт тылбытыгар холбоһон, омукпут киэн туттуута, кини баайа буоларын өссө төгүл бу кэпсэтии көрдөрдө.

Бу тэрээһин буолуон иннинэ Таатта улууһун көмүс тарбахтаах уустара, култуура үлэһиттэрэ Москуба куоракка ыытыллыбыт  “Уникальная Россия” быыстапкаҕа кыттан, улуу киһибит Өксөкүлээх Өлөксөй сырдык аатын ааттаан, кини үйэлэргэ олоҕун булбут Даниловскай кылабыыһаҕа тиийэн сибэкки дьөрбөтүн уурдулар. Оттон 74 сыл буолан баран Сойуустар дьиэлэрин Колоннай саалатыгар хомус аҕата Лука Турнин хомус сайдыытыгар анаабыт олоҕор сүгүрүйэн, Турнинныы  хомус  тардан, Таатталыы оһуохайдаан, тэрээһини киэргэттилэр.

Ийэбит үүтүн кытта тэҥҥэ кэлбит төрөөбүт төрүт тылбыт дорҕооннонон, тыас таһааран, үйэлэргэ умнуллубакка, төрүт тыллаах норуот быһыытынан өлбөт-сүппэт дьылҕаланныҥ.