А Вася мүччүргэннээх сырыыта

Автор, бу олоххо дьиҥнээхтик буолбут түбэлтэ геройун курдук, А Вася диэн ааттаах дьонтон өһүргэммэттэригэр көрдөһөр. Дьиҥэр, Сахабыт сирин хас биирдии нэһилиэгэр, бүгүҥҥү общество итэҕэһин-быһаҕаһын, үөрүүтүн-хомолототун хайдах баарынан бэйэлэригэр иҥэринэ сылдьар ис минэ дьон, А Вася курдук мохсоҕоллор  бааллара биһиги күннээҕи олохпутун сэргэхситэллэр.

А Вася икки хараҕа тэстэринэн айаннаан иһэн быдьыгынас эриэн үөн тириитинэн тиирэ тардыллыбыт уруулун эрийэн кулугуратар. Ол аайы фара уотугар тыргыллар суол эргиирдэрэ массыына кэннигэр хаалан, саһарбыт хатыҥнар сэбирдэхтэринэн далбаатана, им балайга сүтэн истилэр. Кини саҥаттан саҥа эргиир кэллэҕин аайы, соторутааҕыта доҕотторун көрсөн үөрүүтүгэр хабан кэбиспит «аһа» аһыйан төбөтө  дьырылаата-дьурулаата, туора-маары туллаҥалаата, моҕой тириитэ уруула харса суох эриллэҥнээтэ. Онуоха массыыната эргиирдэргэ батымаары, өһөс торбос курдук иһинэн-таһынан түһэрэ, иҥнэл-таҥнал хойуоллаҥныыра элбээн барда.

Хата суол син биир төрдүлээх-төбөлөөх дииллэринии, айанньыппыт этэҥҥэ  дьиэтигэр чугаһаата бадахтаах, массыыната улахан аартыктан туораан, дэриэбинэ суолун аппатыгар-дьаппатыгар үөрэ-көтө оонньохолоото. Өр-өтөр буолбата, уопсай гараж иннигэр тиийэн, туормаһа киһи куйахата күүрүөх хачыгыраччы күлбүтүнэн, хоруйа түстэ. А Вася иһэ үтэйэн ыараханнык буугуначчы тыына-тыына, хабыынатыттан балачча өр ыгылла-ыгылла ынчыктаан, көхсө тыаһаан түөһүллэн түстэ уонна аан диэки аҥар хараҕын симэн кыҥаамахтаат, түһүнэн кэбистэ.

Үс хардыыны иннигэр, биир хардыыны кэннигэр тэйбэҥнээн, син тиийиэхтээх сиригэр баадьайан тиийэн, халыҥ ааны аста. Балачча өр мүлүктэһэн, төттөрүсабыллыбатын диэн мутугунан тирээбиллээбитэ буолла. Хаампытыгар арыгыта өссө дьалкыйда бадахтаах, икки хардыыны иннигэр, балтараа хардыыны кэннигэр  балааскайдаан төнүннэ. Ол эрэн уол оҕото тимир атын арҕаһыгар тахсан тэһиинин тутаат, кыырт буолан хаалла.

Кытта кырдьыбыт үөрүйэх хамсаныыларынан ускуораһын укта, гааһын тиҥилэхтээтэ, уруулун тоҕута эрийбэхтээтэ...Массыына барахсан иччитэ «автопилокка» киирбитин билэрдии бэрт улгумнук гаражка киирэн эрэрэ баара да, тирээбиллэммит мутук төлө түстэ уонна аан «хап» гына сабыллар тыаһын даҕаспытынан, ханна эрэ ырыых-ыраах: «Уважаемые пассажиры, наш самолет произвел посадку в аэропорту гаража Кен Кюель… Температура 40 градусов бутылочного столба… Не забывайте свой багаж…» – диэн кэрэчээн стюардесса саҥата иһиллэргэ дылы гынна. Онтон мотуор тыаһа ырааттар ыраатан, тула барыта күөрчэх курдук эргийэн кулаачыктанна, хара харах сабыллан, хара баархат түүн массыыналары-гараажтары, самолеттары-стюардессалары, ииччэх-бааччах суоллары, саһарбыт хатыҥнары сымнаҕас саабан түүлүнэн саба бүрүйдэ... Этэргэ дылы, дьааһык түүнэ үүннэ бадахтаах…

Быллай бу киэһээ массыынатынан куобахха фааралыы бараары, ким да суоҕуна бүөмнээн хойут кэлбитэ. Арай аа-дьуо тулатын көрүнэ-көрүнэ гараажка ньаачаҥнаан кэлбитэ, иһирдьэ массыына үлэлээн ньирилиир, аан быыһынан күөх буруо бургучуйар. Киһи соһуйда, сүүрэ-хаама бэдьэйэн тиийэн ааны тэлэйэ баттаат, сирэйигэр саба биэрбит дьаар сытыттан мах бэрдэрэн, ньыкыс гына олоро түстэ. Нэһиилэ төҥкөҥнөөн киирэн иһэн, тоҕо эрэ бу үөдэн түгэҕиттэн бастаан бэйэтин массыынатын таһаара охсор санааланна.

Ол сылдьан, арай хараҕын кырыытынан көрөн аһардаҕына, атаһа А Вася үлэлии турар массыынатын моҕой тириилээх уруулугар умса түһэ сытан, гаазтаан бирилэтэр: »Оо, А Вася былдьанаахтаабыт! Модьу атаҕа гааһын педалын хам үктүүолордоҕо», – диэн кыл түгэнэ санаан ааста.

Быллай тыын быһаҕаһынан массыынатын собуоттаан, таһырдьа таһаарарыгар, дьаар сытыттан номнуо өй-мэй буолан ылла. Кабинатыттан ыстанан тахсаат, чохчойо түстэ уонна түүнү быһа куобахтыы кэлэригэр саппааһыран, налыччы ыга аһаабыт арыылаах алаадьытын, сыалаах этин ыраахха диэри саба тибииртэ.  «Айа-быан, ити икки ардыгар ыт буола сыстым! А Вася барахсан ыыс-быдан угаарга быккыта суох бардаҕа». Быллай уу-хаар бычыгыраабыт сирэйин-хараҕын туора-маары соттон, тыын ыла түһэн баран, айаҕын сонун саҕатынан саба туттубутунан, буруону быыһынан атаһыгар дьөгдьөрүйдэ.

Күөх буруонан бырылыыр массыына аанын аһан, күлүүһүн тиэрэ эргитэн мотуорун умуруорда, хамсаабат киһитин хонноҕуттан ылан соһон түһэрдэ уонна чачайан тыынын былдьаһа-былдьаһа, аан диэки соһон чыраахтаста. А Вася тыыннааҕар киэптээн-хааптаан күүһэ-уоҕа, тыыллан-хабыллан дыгдайан, ыйааһына дэлэ дуо! Холуочуйдаҕына ойоҕо сүүс киилэлээх чооску диэн сэнээбитин аанньа, лаппаахы курдук сутуругунан эҥинэ бэйэлээх «кабаннары» охтортуура, сүүһүнэн киилэлээх тааһы ыһыахтарга көтөҕөлүү оонньуура. Ол бэйэтэ этин сүүйтэрбэккэ сылдьан анараа дойдуга барбыта, хамсаабакка бэрэбинэ курдук чиккэччи тэбинэн сыппыта туох аанньа буолуой, дэриэспэ таас курдук өссө ыараатаҕа.

Быллай тыын былдьаһа-былдьаһа, бөһүйбүт атаһын гарааж аҕыныахтаах буоругар сыһан-соһон чыраахтаһан, көлөһүн-балаһын аллан, этин ыт сиэбэт гына илистэн, киэҥ көхсөкыараан, уһун санаата кылгаан нэһиилэ салгыны булларда. Төһө да өлөр өлүү адаҕыйан сытара дьэҥкэтик көстөрүн иһин, саха салаан, амсайан билэр сиэринэн, кулгааҕын көҕөрчү өлбүт киһитин кэтит түөһүгэр даҕайан ылла, сойон эрэр илиитигэр тымырын тута сатаата. Ол эрээри, бэйэтин сүрэҕэ айаҕынан тахсан, биир кэм чэчэгэйинэн чыбырҕаччы саайан, бүллүргэччи тэбэн, туох да аатын истэр кыах суох буолла.

Тыыннаах киһи ыксаата, онтон тула холоруктуу түһээт, харабыл будкатыгар телефоҥҥа ыстанна. Түүн эдэр ойоҕор баран хаалар харабылы мөҕүттэ-мөҕүттэ, хараҥаны кууспутунан, кулгаах чуҥкунуур чуумпу дьиэтигэр көтөн түһэн лаампа уотун холбоото. Салыбырас илиитинэн телефон туруупкатын харбаат эрийэн куугунатта:

– Але-але скорай, алыа алыа, суһал көмө дуо?

– Истэбит, туох буолла?!

– Биэссэр Бииктэр эбиккин дуу… Манна иэдээн буолла!!! А Вася угаардаан өллө быһыылаах. Кэлэ охсуҥ!

– Манна диэн ханна?

– Уопсай гараажка доҕор уонна ханна угаардыаҕай!

– Сөп, билигин тиийэхпит, кэтэс…

Быллай уолуйбута ааспакка өрө уһуутуу-уһуутуу, хамсаабакка сытар атаһын таһыгар кэлэн испиискэ уматта уонна көҕөрө сатаан баран кубарыйан хаалбыт сирэйин көрөн этэ «дьар» гына түстэ, уотун төлө тутан хараҥаҕа тимирдэ. Чиккэччи тэбэн сытар киһиттэн тэйэн, салыбырас илиитинэн бөппүрүөскэтин хостоон уматынна. Ыгылыйбыт киһи үһүс бөппүрүөскэтин оборбохтуу турдаҕына, сигналын уоттара ыраахтан хараҥаны дьиримнэппитинэн суһал көмөуһуурдан кэллэ.

Биэссэр Бииктэр эмп-том хааламмыт чымадаанын туппутунан ойон түстэ уонна гараж иннигэр тыылла сытар киһиэхэ дьулуруйда. Мооньугар хорук тымырын сөмүйэлэринэн  баттыалаан, хараҕын халтаһаларын фонарь уотунан тыктаран көрдө уонна:

– Бараахтаабыт курдук, морга эрэ илдьэргэ тиийэбит. Милииссийэҕэ биллэрэр буоллаҕым. Ол дьон хайдах өлбүтүн чуолкайдаһыахтара уонна бука, эттэтэллэрэ буолуо, – диэн дьулаан түмүгү оҥордо. Быллай ону истэн,  доҕоро өлбүтүн, бу орто дойдуттан букатыннаахтык арахсыбытын дьэ биирдэ итэҕэйэн, ис-иһиттэн уйадыйан ылла. Кэргэнэ, оҕолоро тулаайах хааллахтара ити… Мутугунан быраҕар муҥур үйэ – түннүгүнэн көтөр чыычаах курдук, элэс гынан аастаҕа түргэнин. Кылгас олоҕун аҥарын уруулга, гараажка бараабыт, суоппардары үгүстэ көрдөөх кэпсээннэринэн саатыыр, кумахтан өтүүнү өрөр баар суох балагуур уоллара аны суох…

Суһал көмө суоппарын уонна гарааж иһин-таһын чинчийэ, суруна охсубут участковайы кытта төрдүөн көмөлөөн, наһыылкаҕа уурдулар, итиэннэ бэркэ ырычаахтаһан, массыына иһигэр анньан кэбистилэр…

А Вася муннугар испиир сыта саба биэрдэ, ким эрэ иһин инчэҕэйинэн соторуттан соһуйан олоро түстэ уонна кус сыгынньах сытар киһиэхэ үрүҥ халааттаах, айаҕар мааскалаах, аҥар илиитигэр сытыы скальпель быһаҕы туппут «аанньал» нөрүйэн турарын көрөн өмүрдэ: «¤уу, бу тугуй?!» – диэн ситэ уһуктубакка олорон саҥа таһааран булугунайда. Анараа киһитэ киниттэн итэҕэһэ суох уолуйан, иһин хайытаары гыммыт киһитэ баттаҕа арбайбытынан олоро түспүтүгэр тиэрэ баран түһэ сыста, өмүрэн үөгүлүү түһээт ааны былдьаста.

Кутталыттан өйө көтөн ыйылыы-ыйылыы эрэһиэҥкэлээх ааны хатыы турдаҕына, А Вася дьэ өйдөнөн: «Тохтоо, суолас, хатаама», – диэн суп-суон куолаһынан ордоотоото. Онуоха киһитэ бууса уолуйан, өй-мэй барда: »Ээ, билигин, билигин», – дии-дии тугу эрэ үлүгүнэйэр, салыбырыы-салыбырыы  күлүүһүн хаһарын кубулуппата. Ити кэмҥэ А Вася дьэ арыый бэттэх кэлэн, маатыралаан субурутта уонна өлбүт киһини иһин хайытан эттиир, тымныынан хаарыйар тимир лиистээх ороҥҥо үнүөхтээн иһэн, тоҥон бабыгыраабытынан, кыра дьиэ дьигиһийиэр диэри сууллан лүһүгүрээтэ… Маҥан халааттаах «аанньал» халаата эрэ тэлээрэн хаалла.

А Вася тоҥон бөҕүөрбүт атахтарынан аан диэки аҕыйахта бадьаалаан иһэн, кус сыгынньаҕын дьэ өйдөөн, таҥаһын көрдүүрдүү тулатын көрүннэ. Хата баара, сорох таҥастарын төһө да хайыта-тырыта тыытан уһуллаллар, ханнык эмэ киһи хаххаланыах көрүҥнээхтэр. Онон син бөрөөн-тараан таҥнан, дьиэтин диэки түөрэҥэлээтэ. Тахсан, ыраата түһэн баран эргийэн, өлбүт дьону эттиир дьиэҕэ сытыарбыттарын дьэ дьиҥнээхтик билэн, этэ тардан дьигиҥнээтэ:

– ¤уу, итиннэ уһуктубатаҕым буоллар, суоластар бааллара, испин тыыннаахтыы хайытыа эбиттэр!!! Хата өлбөт быам тартаҕа. Хас хонук утуйбутум буолла? Дэлби аччыктаабыппын… Түөкүттэр, тыыннаах киһини өлбүт киһиттэн араарбаттара тугун сүрэй! Ити арааһа Биэссэр Бииктэр быһыылаах. Дьэ, бэйикэй, аахсарым буолуо», – диэн кыһыйа саныы-саныы, А Вася дьиэтигэр харбыҥнаата.

Олорор уоругар тиийиитэ, хамсанан, этэ-сиинэ сылыйан, өссө тиритэ быһыытыйда. Арай аһаабатаҕа ыраатан, сэниэтэ суох. Ыраахтан угуйа сандаарар дьиэтин түннүктэрин тэһиппэккэ көрбүтүнэн тиийдэ да, аанын сэниэлээхтик тоҥсуйан дарбыйда. Иһирдьэттэн ойоҕун саҥата: «Кимий?» – диэн симиктик ыйытта.

– Мин, мин Васябын! – диэн долгуйан кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан хоруйдаата.

– Ханнык Вася?!  

– Туй-сиэ, кэргэҥҥин билинимээри гынаҕын дуо?!

– Сымыйалаама, кини өлбүтэ…

– Чэ, чэ арый, үөннүрүмэ, тыыннаахпын!!!

Иһирдьэ, чочумча уу-чуумпу буолла. Онтон аан хатыыра сэрэммиттии төлө баран «тылыр» гынна. А Вася модун таһаатынан хараҥаттан сырдыкка хардыылаан лиһиргэйдээтэ. Лаампа сырдык уотугар кини кубарыйа хараарбыт сирэйин, арбайбыт баттаҕын, гараажка сыһылларыгар-соһулларыгар буор-аҕыныах биһиллибит, дьүүлэ-дьаабыта биллибэт гына тырыта тыытыллыбыт таҥаһын көрөөт, ойоҕо өйүн сүтэрэн кэргэнин илиитигэр  сууллан түстэ. Онон бэйэтэ да арыычча сылдьар киһи, аны ойоҕун көрөрүттэн-истэриттэн соло булбата…

Ити киэһэлик, А Вася дьоннорун уоскутан, тыыннааҕын илэ-бааччы «дакаастаан», астыммыттыы сыҥаах баттана олорор ойоҕун иннигэр, иҥсэлээхтик аһаат, хонтуоратыгар балаһыанньаны билэ ыстанна. Үгүстэ сылдьыбыт сиригэр атаҕа сири билбэккэ, аҕыйахта үктэнэн тиийдэ. Үөнүгэр хонтуора аанын сэгэтэн, тугу кэпсэтэллэрин иһиллээтэ. Арай кылаабынай бухгалтер Аана саҥата хобдьоорор:

– Бохоруонаҕа тэрилтэ биэрэр харчытын таһынан, үлэһиттэртэн биэстии мөһөөх хомуйдубут. Онтон мэ, Дьэбдьиэй, профком салайааччытын быһыытынан, бу венокка диэн балтараа тыһыынчаны биэрэбин. Сарсыарда  атыылаһаар.

– Сөп, сөп. Буорун үлэтин доҕотторо суоппардар кэмигэр бүтэриэхпит диэбиттэрэ. Бүгүн арааһа эттииллэр, өлбүт биричиинэтин бүтэһиктээхтик чуолкайдыыллар үһү, – Дьэбдьиэтэ  харчыны ылан иһэн хардарар.

Ити кэмҥэ, ааннара аһылла түһээтин, А Вася ойон киирдэ уонна соруйан хараҕын үрүҥүнэн-харанан көрөөт, уҥа-таала туран хаалбыт Дьэбдьиэй илиититтэн харчытын «хап» гына харбаан ылла:

– Бу миэхэ анаммыт харчыны, бэйэм тыыннаахпар уопустуубун, – диэн баран, лиһиргэччи үктээн, тылларын ыйыста, таастыйан хаалбыт хонтуора дьахталларын хаалларан, таһырдьаны былдьаста. Тыыннаах хаалбытын сууйарыгар сөптөөх харчыламмытыттан эгди буолан, гарааж диэки уолаттарыгар соруктаахтык хааман чыбырҕатта.

Иккис дьиэтинэн аатырар гарааһыгар тиийэн, аргыый кыра аанын аһан киирдэ. Буор үлэтиттэн сылайан-элэйэн кэлбит суоппар уолаттар,  борук-сорукка түмсэн олорон, бокуонньук А Вася туһугар үрүүмпэлэрин көтөҕөн эрэллэр эбит. А Вася тыаһа суох сыбдыйан тиийэн, Быллай охсуһуннарбакка эрэ иһээри көтөхпүт иһитин, сулбу тардан ылла уонна:

– Өлбөт үөстээх А Вася туһугар, – диэн модьураабыт куолаһынан ордоотоот, түһэрэн кэбистэ. Төһө эмэ ыраах сиринэн эҥсэн айаннаабыт, үгүһү көрбүт-истибит суоппардар, киһи эрэ буоллар мах бэрдэрдилэр. Боруҥуй гараажка, баараҕай тиит модьу чөҥөчөгүн санатар, модун таһаалаах бокуонньук соһуччу бөкүнүйэн киирэн, Быллай арыгытын былдьаан, аттыларыгар иһэ олороруттан куйахалара күүрдэ, эттэрэ «дьар» гынна. А Вася өлбүтүн уу хараҕынан көрбүт Быллай, соҕотохто этин тартаран үөгүлээн бытарытта. Ону эрэ күүппүттүү бары сарылаһа түстүлэр, ким эрэ сүрэҕин туттубутунан буору өрүкүтэ «лах» гына олоро түстэ, ким эрэ таһырдьаны былдьаһаары дьоннору түҥнэри көттө… Гарааж иһэ ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыттыы күүгүнээтэ, суоппардар маат-муут саҥаларынан туолла…

Дьэ, итини этэн эрдэхтэрэ – өлбөт үөстээх, киил мастыы кытаанах киһи диэн!