Туолбут ый

Халлааҥҥа туолбут ый Тууна хоһун сып-сырдыгынан мичээрдии одуулуур. Түүн оройо буолбут да, эдэр дьахтар утуйар уута букатын уйгууран хаалла. Аттыгар быыкаа Маасыҥката арай кини санаарҕыырыгар кыһаммакка, күн кыһалҕата суох утуйан буккуруйа сытар. Таһырдьа ыт үрдэ. Тууна эмискэ оронуттан ойон турда уонна биирдэ-иккитэ хардыылаат, хоһун түннүгэр  сүүрэн кэлэн сыста түстэ. Хас биирдии этин сааһа аһыллан, бүтүннүү кулгаах-харах буолан таһырдьаны манаста. Сүрэҕэ, доҕуурга иҥнибит туллук оҕотунуу, тохтоло суох  толугуруу мөҕүстэ. Таһырдьа тыал бөҕө түспүт. Тимир собуор аана иччитэ суоҕун биллэрэн, кураанаҕынан нэлэс гынан, тыастаахтык хайа быраҕылынна. Тууна түннүгүттэн тэйэн төттөрү оронугар кэлэн сытта. Син уоскуйа быһыытыйда. Санаатыгар утуйуон олус баҕарар да, утуйар уута букатын уйгууран хаалбыт. Чочумча ыйдаҥалаах түүнү мээнэнэн одуулаһа олоро түстэ, онтон тыастаахтык өрө тыынаат, аргыый аҕай оронугар хат сытта. Уҥа-хаҥас эргичиҥнии түһэн баран, турарга, оһох эбэргэ сананна. Таҥынна. Хоһуттан тахсан оһоҕор кэллэ. Оһоҕун аанын арыйбыта, уота аат эрэ харата кылаҥнаан бүтэн эрэр эбит.

Кыыс сып-сап таҥнан, таһырдьа таҕыста.  Хас да хардаҕаһы көтөҕөн киллэрэн умуллан эрэр оһоҕор бырахта. Онтон оһоҕун иннигэр олорон эрэ, идэтинэн, арааһы бары эргитэ санаан барда.

 Байбаастыын ыал буолан олорбута төгүрүк биэс сыла буола охсубут эбит. Кэм-кэрдии ааһара, эчи, түргэнин. Бу бэҕэһээ аҕай саҥа билсэн эрэргэ дылылара ээ. Олус да түргэнник холбоспуттара. Баара-суоҕа биэс ыйынан. Оччолорго кини эдэркээн, буҕаалтыр үөрэҕин саҥа бүтэрбит кыыс манна биир улахан тэрилтэҕэ кассирынан үлэлии кэлбитэ. Биир үтүө күн, Саҥа дьыл саҕана, уочаракка биир хойуу хаастаах, уһун уол турарын көрөн сүрэҕэ айаҕынан уһулу ойон тахса сыспыта дии. Уол уочарата кэлбитигэр касса иһин өҥөйөөт, бэрт хорсуннук:

-Бу хантан кэлбит кырасаабыссаҕыный? Кэргэннээххин дуо?-диэн ыйытан соһуппута.

-Мин да? Суох,-диэбитин Тууна кулгааҕа эрэ истэн хаалбыта.

-Ээ, оччотугар билсиэх, мин Байбаас диэммин,-диэн баран уол маҥан көнө тиистэринэн киэҥник мичээрдээн кэбиспитэ.

Бу күнтэн саҕалаан, Байбаас уол Тууна үлэлиир тэрилтэтиттэн арахпат буолбута. Кыыс да тута уолу сөбүлээн, бииргэлэһэн барбыттара.

Билсибиттэрэ саҥа икки ый буолаат, уол ыал буолуохха диэн турбута уонна кыыс сөбүлэҥин истибэккэ да сылдьан, бу саас, муус устарга сыбаайбалыахпыт диэн быһаччы быһааран кэбиспитэ. Төрөппүттэрин кытта билсиһиннэрбитэ. Дьоно да соҕотох уолларын тылыттан тахсар санаалара суох курдуга, тута сөбүлэҥнэрин биэрэ охсубуттара.

Байбаас  дьиҥнээх аата Байбал диэн этэ. Ону оҕо эрдэҕиттэн Байбааһынан ыҥыран, бу аат киниэхэ букатын иҥэн сылдьара. Уол оскуола кэннэ үрдүк үөрэххэ киирэн баран, тута сыл да буолбакка, быраҕан кэлбитэ, кэлин  ханна да үөрэммэтэҕэ. Аҕатын кытта кыһынын маска сылдьара, сайынын дьиэ тутуутугар көмөлөһөрө. Майгытынан соҕотох оҕо буолан, бас баттах соҕус, хайдах эрэ олус дьиппиэн, тоҥуй этэ. Борбуйун көтөҕүүтэ, кыра-кыралаан аҕатыгар мордьойор буолан барбыта. Ол эрээри аҕатыттан син толлор этэ, тылыттан мээнэ тахса сатаабата. Аҕата Бииктэр чааһынай мастыыр тэрилтэлээх буолан, бэйэтэ туһугар муҥур тойон курдук сананара. Ийэлэрин олоҕун тухары кыам үктүү үөрэммит буолан, эр киһи дьахтар аймаҕы кытта улаханнык эйэргэспэтэ, тараҥнаппата.  Соҕотох уолун да кытаанахтык тутара. Эр киһи харах уутун тоҕоро букатын сааттаах дьыаланан, улахан аньыынан ааҕыллара. Ийэлэрэ Нина бэйэтэ да чуумпу, бэрт сэмэй, ээҕи кытта сылдьар киһи этэ. Ол эрээри уолун биирдэ эмэ уора-көстө кууһан, сыллаан ыллаҕына, Байбаас дууһатын хайа эрэ муунтуйбут кыла таарыллан, төлө баран, куруук ытыыр идэлээҕэ. Маннык түгэҥҥэ иккиэн чочумча куустуһа түһээт, саҥата суох иһийэн өр да өр олороллоро. Тастарыгар тугу саныы сылдьалларын кыайан эппэт этилэр.  Кыратыгар уол иһигэр ийэтин олус аһынара, таптыыра.  Ол эрээри кини оҕо сааһыгар дьиэ кэргэн иһигэр дьахтарга илин-кэлин түсүһэр, кини хаппырыыһын истэр кытаанахтык бобуллара. Маннык эйгэҕэ улааппыт буолан, Байбаас дьахтарга сымнаҕастык сыһыаннаһар диэни ончу билбэт этэ. Син атын ыал аҕалара кэргэннэрин атаахтаталларын көрөрө эрээри, борбуйун көтөҕүүтэ, иһигэр улаханнык сөбүлээбэт буолан барбыта. Бастарыгар ытыннараллар дии саныыра. Маннык да санаатын Туунаҕа соҥнуура, кэргэнигэр тоҥуйдук сыһыаннаһара. Эн ыал ийэтэҕин, хаһаайка буолаҕын, эр киһини аһатыахтааххын-сиэтиэхтээххин, көрүөхтээххин-истиэхтээххин. Мин булабын-талабын, эн  ол булбуппун үксэтэҕин, тэнитэҕин диэн. Аны эр киһи иһэрэ-аһыыра көҥүл буолуохтаах, ыарахан үлэҕэ сылдьар киһи хайаан да сылаа таһаарыахтаах үһү. Бүтэр онон.

Бу санаатыттан Тууна ордук абарда. Байбаас, дьиҥэр, киһилии аһыыра-сиирэ буоллар, букатын бопсуом суоҕа этэ. Саатар иһэн-аһаан баран айдаарбакка, боруоктаспакка сылдьара буоллар. Куруук кини кимниин эрэ бурайсыбыт, бэл, аһары баран, охсуспут да буолар. Туунаны да түүннэри утуппакка, араастаан куттуур, үөҕэр-таныйар, өлөрүөх-өһөрүөх буолан саанар. Биирдэ кыыла туран, быыкаа саҥа төрөөбүт, аҕыйах хонуктаах куоска оҕотун уокка быраҕан, Тууна сүрэҕин хайытан турардаах. Ол куоска өлөн эрэр бүтэһик ньааҕынааһына билигин да кулгааҕар иһиллэргэ дылы. Онон кыыс сүрэх баастаах буолан, киһитэ испитин биллэр эрэ, уйулҕата ыһыллан, хайдах-туох буолуон билбэт. Сарсыҥҥытыгар уонна онтун билиммэт, өйдөннөҕүнэ буруйдаах курдук санаммат, “тылгынан баппакка, киирэн биэрдэҕиҥ, кыынньаама да, бүттэҕэ дии” диир.   Ол эрээри арыт улахан араллаан кэннэ Байбааһа быстах кэмҥэ барытыгар сөпсөһө сылдьар, сытыары-сымнаҕас майгыланар. Бу кэмҥэ Тууна хайдах эрэ кэҥээбиккэ дылы буолан, уоскуйар, налыйар, кэргэнин хаҕыс сыһыанын барытын бырастыы гынар уонна олоҕо бу күнтэн тосту-туора уларыйарыгар бүк эрэммитин бэйэтэ да билбэккэ хаалар.

 Аны киһитэ дьиэҕэ тугу да гыммат диэххин, дьиэтин-уотун, отун-маһын барытын көрө-истэ, өрө тарда сылдьар. Бу сотору баанньыгын үлэҕэ киллэриэхтээх. Уһаммат эрдээх дьахталлар ымсыырар эр киһилэрэ. Маһы ыллаппат эрэ, тимиргэ да сыстаҕас.  Онтон иһиэх-аһыах баҕата кэллэ да, туохтан барытыттан тымта, кыйытта сылдьар буолар. Үлэлээтэҕинэ да барыта иһилик-таһылык, дуоннааҕы үөтэлээбэт. “Мин киһим арыгы дьаатыгар ылларбыт ыарыһах, абааһыта кэйиэлиир буоллаҕа” диэн Тууна эмиэ араастаан толкуйдуур. Сахалыы эмтэтиэн баҕарар да, Байбааһа туох иһин буолуммат, арыгыһыт курдук санаммат ”баҕардахпына хаһан баҕарар тохтуубун” диэн тыллаах. Кэлин син куһаҕаннык иһэрин өйдөөбүт курдук итирдэҕинэ дьиэтигэр  кэлбэт буолла. Икки-үс күн сүтэн хаалар. Иһэр-аһыыр табаарыстарыгар хонор-өрүүр. Дьэ бу күннэргэ Тууна утуйар уута уйгуурарын, аһыыр аһа ас буолбатын Байбааһа өйдөөн да бэрт. “Ол тоҕо утуйбаккын, ыл да утуйан хаал ээ” диир, киһи кыһыйыах. Эттэххэ судургу да, хайдах да оннук холкутук утуйары сатаабат.

Тууна тугу гыныан билбэккэ, оһоҕун иннигэр олус өр олордо. Саатар сүбэ көрдөһүөн, дьонтон саатара, кыбыстара бэрт. Кэлин ханна да сылдьыбат, кимниин да алтыспат. Дьүөгэ да баара биллибэт. Бастаан утаа син үлэтинэн кыргыттары кытта билсэн испитэ да, кэргэн тахсыаҕыттан Байбаас барыларын тэйитэлээн кэбиспитэ. Дойдутугар, Чуоҕаҕа, ийэлээх аҕатыгар барыан олус баҕарар да, эмиэ санаата буолбат. Аҕата эмиэ хара маҥнайгыттан “хайдах эрэ бардам, бас-баттах,  букатын олоҕо суох тыллаах киһи эбит, эрэйдэниэҥ кэриэтэ тута араҕыс” диэбитин, Тууна ол сахха өлөрдүү өһүргэнэ истибитэ. Билигин уонна хайа сирэйинэн дьиэтигэр төннүөй?

Сарсыарда халлаан сырдыыта Тууна кыыһын таһыгар кыратык сытыам диэн баран, кыбыс-кытаанахтык утуйан хаалбыт этэ. Арай иһиттэҕинэ ыраах ханна эрэ оҕо ытыыр. “Хайа ыаллар оҕолорун көрбөккө ытаталларый” диэх курдук санаан иһэн, эмискэ соһуйан, уһукта биэрбитэ, Мааһыҥката арбаллан кэлэн аттыгар ытаан мэрбэллэ турар эбит. “Тыый” диэбитинэн ойон турбута, истиэнэ чаһытын хантас гынан көрбүтэ, бэлиэр, уону ааспыт этэ. Ойон тураат, кыыһын көтөхпүтүнэн, ыксал бөҕөнөн оҕотугар хааһы буһарбыта. Бэйэтин олус буруйдаммыта уонна  кыыһын аһатаат, тута остуолун хомуйан киирэн барбыта. Онтон оһоҕун оттон түбүгүрбүтэ, ол былаһын тухары кыыһын иһирдьэ-таһырдьа бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыта.  Санаатыгар тугу эрэ куоттаран эрэр курдуга. Сүүрэр-хаамар икки ардынан сылдьан маһын кыстаабыта. Салгыы дьиэтин-уотун кылбаччы сууйан, эбиэт буһаран киирэн барбыта. Бу тухары санаатыгар Байбааһа сип-сибилигин киирэн кэлиэхтээҕэ. Хайдах-туох туруктааҕа эмиэ биллибэт этэ...

Ол эрээри бу күн Байбаас дьиэтигэр кэлбэтэҕэ. Түүнүн Тууна эмиэ аанньа утуйбатаҕа. Этин сааһа аһыллан, бүтүннүү кулгаах-харах буолан, кыра да тыаһы дьик гына иһиллии сыппыта. Түннүгүнэн эмиэ туолбут ый кинини муодаргаабыттыы одуулаһара.  Бу сытан маннык түүннэри кыыс абааһы көрөрүн өйдөөбүтэ. Куттанар уонна кэтэһэр саҕа бу Орто дойдуга куһаҕан суоҕун билиммитэ. Дьиктитэ диэн, манныгы барытын тулуйуохтаахпын, дьахтар анала маннык буолуохтаах дии саныыра. Онно сүрүн төрүөтү оҕо эрдэҕиттэн ийэтэ Дуунньа биэрбитэ: “Эһиги кыра эрдэххитинэ аҕаҕыт иһэн-аһаан сор хааммын сордообута, эрэй бөҕөтүн көрдөрбүтэ, билигин бу чуумпу олоххо олоробун. Олоххо араас буолар, тулуйуохха эрэ наада” диэн куруук биир санааны биһэрэ.

Маннык арааһы саныы сытан, Тууна эмиэ сарсыарданан биирдэ утуйбута.  Арай алта диэки,  кыбыс-кытаанахтык утуйа сыттаҕына, тимир собуор аана тыастаахтык кыыкынаан күүстээхтик хайа быраҕыллыбыта. Кыыс, уокка оҕустарбыттыы,  арбас гыммытынан ойон турбута да, тута киирэр ааҥҥа сүүрбүтэ.

Байбааһа сирэйэ-хараҕа саллаччы иһэн, дэлби саппаҕырбыт, күлүгүрбүт дьүһүннээх дьиэтигэр аргыый аҕай киирэн кэлбитэ. Кимниин эрэ эмиэ охсуспут быһыылааҕа, аҥар хараҕа көҕөрбүт этэ.

-Таах эмиэ тугу да гыммакка, хойукка диэри  утуйан аппайа сытаҕын дуу? Хайыппыт маһым бүппүт дии, тахсан бэйэҥ хайыт.  Сылайан аҕай кэллим. Кыыскын ытатан көрөөр эрэ, сэрэн олох. Бүгүн утуйабын. Сарсын үлэлии барабын тыаҕа. Аскын бэлэмнээр, -диэт, быдьардык тыллаһа-тыллаһа, бадарааннаах саппыкытын устан ырычаахтаспыта. Онтон сонун, бэргэһэтин сиргэ элитээт, остуолга саллардаан кэлбитэ. Өрүһүспүттүү чаанньыктан тымныы уу иһэн киллиргэппитэ уонна тута хоско киирэн оронугар кур гына сууллан түспүтэ. Сотору мунна хаһыҥыраан барбыта.

Тууна бу тухары биир кэм саҥата суох остуолун бэрийбитэ буола сылдьыбыта. Онтон киһитэ хоско киирээтин кытта, сып-сап оһоҕор кэлэн хас да хардаҕаһы эбэн биэрбитэ. Хайдах эрэ Байбааһа этэҥҥэ эргиллэн кэлбититтэн уонна тугу да гымматаҕыттан ис-иһиттэн  чэпчээн хаалбыта. Санаатыгар дьиэтэ сырдаан, оһоҕо чачыгыраччы умайан, барыта орун-оннугар түспүт курдуга.

Таһырдьа тахсан Байбааһын сорудаҕынан мас хайытан барбыта. Дьиҥэр, сарсын оттор мастара баар эбит да, хайыппатахха эмиэ биир айдаан буолуо диэн, кыайбатар да, хайдах сатанарынан хас да чуурканы эллээн, син иннилэрин ылбыта. Тохтоон тыын быһаҕас тыына туран, тоҕо эрэ олбуорун иһин кэриччи одууласпыта. Күһүҥҥү хаҕыс тыал чараас таҥастаах кыыһы курдат үрэн кэбиспитэ. Халлаан саҥа сырдаан эрэрэ. Арай Тууна тулатын өйдөөн көрбүтэ, хараҥа быыһынан тимир соппулуот олбуор эркинэ кыыһы бүүс-бүтүн ыйыстыах курдук суостаахтык сабардаан турара. “Сотору кыһын кэллэҕинэ, хайдах дьэ олоробут, олус эрэйдээх буолсу дуу” диэн, кыл түгэнэ хобдох санаа күлүм гына төбөтүгэр охсуллан ааспыта. Онтон халлааны хантайан  сырдыгынан сыдьаайар туолбут ыйы саҥата суох одуулаһан барбыта. Тууна ый мэлтэйбит сирэйигэр олус курус икки хараҕы көрбүтэ уонна саҥата суох сүрэҕэ ытырбахтаан, икки иэдэһин устун хараҕын уута сүүрэн барбытын, бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалбыта.