ТҮӨРЭХ

Тохсунньу ый аам-даам мутук тостор томороон тымныыта. Этэргэ дылы, силлээтэххэ силиҥ сиргэ тиийбэккэ дөйө тоҥор кэмнэрэ.  Маннык дьыбардаах сарсыарда, халлаан өссө сырдыы илигинэ икки киһи атаҕын тыаһа хоочугураһан ыраахтан  иһиллэр. Бу Лизалаах Мэхээлэ хотонноругар үлэлии баран иһэллэр. Кинилэри билбэт дьон көрдөхтөрүнэ икки эр киһи иһэр диэх этилэр. Биирэ – аҕата, биирэ – уола. Кырдьаҕаһа арыый атаҕын соһон, аҥаар өттүгэр тирэнэр титирик мастаах, аргыыйдык бытаан соҕустук аа-дьуо хаамар, эдэрэ чэпчэки-чэпчэкитик үктэнэн, дугуйан хаамар.

 Киһи, кырдьык, Лизаҕа ханнык даҕаны дьахтар киһи сэбэрэтин, быһыытын-таһаатын, туттарын-хаптарын булан ханыылыа суоҕа этэ. Оннук эр киһилии моһуоннаах гына айылҕа айбыт киһитэ буоллаҕа. Бэйэтэ даҕаны, куруук эр киһилии, ыстаанынан эрэ сылдьар, баттаҕа эмиэ эр киһилии кылгас гына кырыллыылаах. Оттон Мэхээлэ алта уонун лаппа ааспыт киһи. Кини атаҕа ыалдьар буолан, аҥаар атаҕын соһон хаамар, онно эбии нүксүччү туттан сылдьар буолан, олох кырдьаҕас оҕонньор оҕонньорунан. Хата, сирэйэ-хараҕа сырдыга, арааһа, эдэр сылдьан кыраһыабай уолаттар ахсааннарыгар киирсэн эрдэҕэ буолуо. Кыһыан хааннаах, көнө муруннаах, хойуу хаастаах, кудараабай баттахтаах, сып-сырдыгынан чоҕулуччу көрбүт харахтардаах.

Лиза ыал биир-баар суох мааны кыыһа этэ. Биэс оҕолооох тыа ыалыгар оһоҕос түгэҕинээҕи эһээхэйдэрэ, кыралара буолар. Кини үрдүнэн, талбыт курдук, икки убайдаах, икки эдьиийдээх. Аҕата отделение бастыҥ тырахтарыыһа, социальнай куоталаһыыларга, куруук, чөмпүйүөн үрдүк аатын сүгэрэ, бириистээх миэстэлэргэ сылдьара. Ийэтэ эдэр эрдэҕиттэн тыҥата ыалдьар буолан, ханна да үлэлээбэт этэ. Сылга иккитэ, балайда уһуннук, балыыһаҕа сытан эмтэнэрэ. Ол да буоллар Лизаҕа ийэтин суохтаппакка, икки аҕастара улахан дьон курдук көрөллөрө-истэллэрэ, бүөбэйдииллэрэ. Аҕата ийэлэрэ балыыһаҕа киирбит кэмигэр, Лизаны илдьэ сытара. Киэһэ ороннорун оҥостон баран, кыыс сытан эрэ кып-кыра сөмүйэтинэн аҕатын баттаҕын араастаан булкуйара. Аҕата кыыһын көхсүн имэрийэрэ, бүгүн тугу гыммытын сураһара. Оннук, арааһа, аҕыйах даҕаны мүнүүтэ сыталлара эбитэ буолуо, аҕата күнүскү сылаата таайан мунна тыаһаабытынан барара. Лиза куруук сэлээркэ сыттаах аҕатын, уоһун чоппууска курдук  чорботон баран иэдэһиттэн “чоп” гына сыллаат, аҕатыгар сыстан эмиэ утуйан буккуруура.

Лиза оскуоланы үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитэ. Дьүөгэ кыыһа соҕуруу куоракка үөрэнэ барыахха диэн тыл көтөхпүтүн, дьонугар кэпсээбитигэр, тоҕо эрэ, көҥүллээбиттэрэ. Лиза бастаан дьонум ыытыахтара суоҕа дии санаабыта да, хата, дьүөгэтинээн иккиэн баралларын истэн сөбүлэспиттэрэ. Уонна Дьокуускайга түһэр ыаллара даҕаны суох курдуга. Эдьиийдэрэ, иккиэн үтүктүспүт курдук, ыал буолан оҕолонон дэриэбинэҕэ олохсуйан олороллоро. Биир убайа Сэбиэскэй армияҕа ыҥырыллан, сулууспалыы сылдьар кэмэ этэ. Иккис убайа хоту дойду чүөчэтин таптаабыт аатыран, ону батыһан барбыта. Ийэтэ барахсан ыарыыта хам ылан, хатаччы харааран, дьиэ эрэ иһигэр нэһиилэ сүөдэҥнээн сылдьаахтыыра. Аҕата сааһыран тимир көлөттөн уурайан, гаражка хачыгаардыыра.

Хаһан даҕаны дэриэбинэттэн тэйбэтэх кыргыттар эмискэ соҕуруу куоракка үөрэх туттарса кэлбиттэрэ. Кэлии-барыы, тыас-уус, дьэ, манна эбит этэ. Дьоҥҥо ыйдаран, син үөрэххэ туттарсар сирдэрин буллулар. Хата, Саха сириттэн кэлбиттэрин билээт, уопсайга хос биэрдилэр. Сотору экзаменнар бүтэннэр, Лиза үөрэххэ киирбиттэр испииһэктэригэр аата суруллан турарын көрөн олус үөрдэ. Оттон дьүөгэтэ, тоҕо эрэ, бу испииһэккэ суоҕа. Иккиэн  испииһэги хат-хат, хас биирдии оҕо аатын нойосуус үөрэтэрдии, хаста да аахтылар. Суоҕун курдук суох. Лиза үөрэххэ киирбититтэн бу үөрэ туран, хайдах эрэ, дьүөгэтэ киирбэтэҕэр бэйэтин буруйдаах курдук сананна. Иккиэн саҥата суох хосторугар киирэн олордулар. Кыыһа тугу даҕаны саҥарбат. Лиза кыратык аралдьытаары,  остолобуойга киирэн аһыахха, онтон үөрэх чааһыгар баран чуолкайдыахха, баҕар, алҕас тахсыбыта буолуо диэн көрдө да, кыыһа ууну омурдан олорорун курдук олордо. Кырдьыга да, Сибиэтэ кинини бу үөрэххэ барыахха диэн ыҥырбыта  уонна бэйэтэ киирбэтэ, оттон Лиза маҥан халааттаах аанньаллар эрээттэрин хаҥатан, сиэстэрэ үөрэҕэр студент үрдүк аатын сүктэҕэ.

Биирдэ хоһугар утуйа сыттаҕына, дьон саҥата аймалыктаһа түстэ, уот сандаарыс гынна да эмискэ кини суорҕанын милииссийэ формалаах киһи саралыы тарта. Лиза соһуччута бэрдиттэн, хаһыытыы түһээт, суорҕанын бэйэтигэр сыһыары тардаат, оронугар олоро биэрдэ. Көрбүтэ: икки милииссийэ таҥастаах эр киһи, биир куруук вахтаҕа олорор нуучча дьахтара уонна икки хаһан даҕаны көрбөтөх кыыстаах уола тураллар. Кыыстаах уол: “Вот она, онаа!” – дии-диилэр кинини ыйаллар. Биир милииссийэтэ: “Быстро одевайся, поедем в участок”, – диэт, Лизаны окумалыттан күүскэ, ыарыылаах баҕайытык тардыалаата. Лиза соһуччута бэрдиттэн тугу даҕаны өйдөөбөтөр да: “Почему, за что?!” - диэн көрүтэлээтэ да, ким да кини саҥатын истибэт курдук,  уун-утары, таҥнары көрөн кэтээн турдулар. Хата, вахтаҕа олорор дьахтар, арааһа, син дьахтар дьахтара өтөн: “Давайте, выйдем, пусть одевается”, – диэн баран,  хостон тахсан барда.

Лиза хаайыы диэн ааттыыр, бу амырыын сирдэригэр киирбитэ сылга чугаһаан эрэр. Били уопсайыттан илдьэ тахсан баран, сотору кэминэн кинини “националист” диэн буруйдаан, үс сылга хаайыыга угарга уураахтаабыттара. Суукка даҕаны, манна киирэн да баран, тоҕо, туох иһин, кимнээх кинини хара балыырга түбэһиннэрбиттэрин өйдүү илик. Тоҕо эрэ барыта олус түргэн этэ. Киирбит үөрэҕин сөбүлээн, онно эбии, олус кыһаллан, син бэккэ үөрэнэн испитэ. Хоһугар үс нуучча уонна биир бүрээт кыргыттарын кытта олорбута. Кинилэрдиин тапсар этэ, кимниин даҕаны оннук бодоруспатаҕа, үксүн бэйэтэ соҕотох сылдьара. Арай сууттанан бүтэн, харабыллаах суут саалатыттан тахсан истэҕинэ ааҥҥа, хоһугар бииргэ олорор кыргыттарыттан бүрээт кыыһа чугаһаан кэлэн: "Лиза, держись, все будет хорошо, ты не такая", – дии-дии ытаабыта. Бу көрсүһүү кэннэ, Лиза чахчы иэдээҥҥэ түбэспитин дьэ өйдөөбүтэ. Ол иннинэ барыта, хайдах эрэ, түүл-бит курдуга. Санаатыгар барыта сотору орун оннугар түһүөҕэ, салҕыы таптыыр үөрэҕэр үөрэнэ сылдьыан курдук саныыр этэ. Онто баара ...