САНААН ААҺЫАҔЫҤ (Суоллааҕы бэлиэтээһиннэр)

*Киргиэлэй Макаарап

Улуу Кыайыы 75 сылын туоларынан, учууталым Анастасия Тихоновна Старостина сырдык кэриэһигэр Ленинград, Смоленскай куораттарга сылдьан кэллим.

Саха сириттэн эдэркээн 34 оҕо 1940 с. сайыныгар Ленинград куоракка артыыс буолар баҕа санаалаах үөрэнэ барбыттара. Ол эрээри Дьылҕа Хаан атыны ыйаахтаан турара. Ким тымтыктанан көрбүтэ баарай, алаас оҕолорун ыар дьылҕата маннык буолуоҕун, Сахабыт сириттэн талыллан барбыт чулууттан чулуу ыччаттарбыт көмүс уҥуохтара түһээн да баттаппатах Ленинград куоракка үйэ-саас тухары хаалыаҕын, ким көрбүтэ баарай 7 кыыс сыккырыыр дууһалара үтүө дьон көмөтүнэн дойдуларын булуохтарын, эбиитин 1939-42 сс. сут-кураан туран, кэнэҕэски ыччаттарбыт дьоннорун-сэргэлэрин өйөөн, көһөрүллүүгэ түбэһэн, үстэ өлөн тиллибиттэрин.

... Сэтинньи 30 күнүгэр Дьокуускайтан кэргэмминээн, олоҕум аргыһынаан Валентина Григорьевналыын ндойдубут тэбэр сүрэҕэр Москваҕа “Бэс чагда” диэн санаторийга сынньанардыы 6 чааһынан көтөн кэллибит. “Бэс чагда” туманынан, саппарах ардаҕынан көрүстэ, биһиэхэ холуйдахха, сылаас, ото-маһа саҥа хагдарыйан эрэ курдук.

Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа былыргы чулуу сахалар норуоттарын санааларын тиэрдээри сылы-сылынан айаннаан тиийэн, элбэх үтүөнү оҥорбуттарын бүгүн билэбит. Оттон аныгы үйэҕэ бу аҕыйах чааһынан көтөн кэллэхпит.

Санаторийга тиийээппитин, быраастар доруобуйабытыгар сөп түбэһэр процедуралары анаатылар. Мин бырааһым саха, Нь.В. Протодьяконова диэн. Аҕата Тааттаттан төрүттээх, “Ньургуһун” ырыа ааптара В.Н. Протодьяконов эбит. Үчүгэйэ диэн, “Бэс чагда” сахалыы тыыннаах санаторий эбит, дойдугар курдук сахалыы кэпсэтэҕин, улуустарынан кэнсиэр көрдөрүөххүн сөп. Сахалыы киинэлэри, ахтыылары көрөҕүн, истэҕин, тэрээһиннээх киэһэлэр буоллулар.

“Бэс чагда” генеральнай дириэктэринэн бүгүн Госдуума дьокутаата, Саха сиригэр социальнай эйгэ уонна үлэ миниистиринэн өр сылларга үлэлээбит Юлия Анатольевна Песковская үлэлиир. Ахсынньы 4 күнүнгэр Юлия Анатольевнаҕа приемҥа киирэн, бэйэм наадаларбыт быһааттардым. М.Е. Николаевы көрсүбэтим.

Ахсынньы 6 күнүгэр эбиэттэн киэһэ 640 км айаннаан, Ленинград куоракка киэһэ профессор Ю.А. Васильевка гостиницаҕа түстүбүт. Сарсыарда Дворцовай болуоссатынан театральнай институкка тиийдибит. Саха сириттэн тиийбит оҕолорбут блокада кэмигэр олорбут, үөрэммит аудиторияларын көрдүбүт. Ленинрград блокадатыгар хайдах сэриигэ кыттыбыттарын кэпсээтэ, тыыннаах хаалбыт 8 оҕо хайдах массыынанан айаннаан быыһаммыттарын уонна сор-муҥ аргыстаах дойдуларын булбуттарын биһиги уйадыйан туран иһиттибит.

Театральнай институт преподавателлэрэ дириэктэр Б.М. Суткевич, партком С.Е. Серебряков, доцент О.М.Левковская биһиги оҕолорбутун иитэн-үөрэтэн бүөбэйдээбиттэрин сэргии иһиттибит.

Театральнай институт кэнниттэн аатырбыт-сураҕырбыт Пискаревскай мемориалга тиийдибит. Долгутуулаах бириэмэ. Баараҕай мемориал-комплекс киһи өйүн-санаатын баттыыр айылгылааах тутуу. 460 тыһыынча Ленинград куорат олохтоохторо ким хоргуйан, ким ыалдьан, ким тоҥон, буомбалааһыҥҥа түбэһэн, ким сэриигэ өлөн харалла сыталлар. Ол иһигэр ыраах Саха сириттэн 7 оҕо көмүс уҥуоҕа үйэ-саас тухары уопсай ииҥҥэ сытар. Учууталбын кэриэстээн хаартыскатын, сибэкки уурдубут, дойдубут арыылаах алаадьытын айах туттубут, кыра мөһөөччүктэргэ илдьибит дойдубут буорун уурдубут.

Мемориал сүрүн миэстэтигэр – Вечный огонь – хаартыскаҕа түстүбүт. Советскай союз геройдара, генераллар туспа сыталлар, олус кичэйэн бөҕү-сыыһы ыраастыыллар эбит. Анаан интэриэһиргээн ыйыппыппар, мемориалы көрөр ытык иэспит уонна ону толоробут диэтилэр.

Театральнай инстиут салалтатыгар сахалыы ыаҕас, тууйас бэлэхтээтибит, кылгас да буоллар салама ыйаатыбыт, үөрэммит оҕолор хаартыскаларын бэлэх ууннубут.

Ю.А. Васильевка өйдөбүнньүк кинигэ, биһиэхэ көмөлөспүт Ядун диэн кытай уолугар (профессор Васильевка үөрэнэр аспирант) сэмэй бэлэх туттардыбыт.

Айаммытын салҕаатыбыт. Ленигнград уобалаһыгар улахан кыргыһыылар буолбут Колпино куоракка тиийдибит. Манна Саха сириттэн артыыс буолар баҕалаах Егор Мыреев диэн оҕо снайперынан сэриилэспит. 64 фашиһы хара буору уоптарбыт. Биир улахан кыргыһыыга буомбалааһыҥҥа түбэһэн, госпитальга киирбит. Госпитальтан тахсан сыыйыллан оҕолоругар тиийэн, блокада сылларын сорун-муҥун тэҥҥэ үллэстэн олохтон туораабыт.

Колпино куорат мемориалыгар сибэкки дьөрбөтүн уурдубут, дойдубут алаадьытын айах туттубут. Саха сириттэн сылдьар бэлиэбитин учууталым А.Т. Старостина хаартыскатын ууран, «Они учились вместе» диэн сурук хааллардыбыт. Дойдубут буорун уурдубут, мемориалга сэбиэскэй саллаат каскатыгар харахпын хатаатым.

Колпиноҕа өл хабан баран, Ю.А. Васильевтаах бардылар, биһиги салгыы Смоленскайга айаннаатыбыт. Икки уобаласка (Ленинградскай, Псковскай) сылдьар кэммитигэр ити уобаластар салайар тэрилтэлрин кытта сибээс олохтооботохпутуттан улахан охсууну ыллыбыт, биир даҕаны экспонат суох, арай хаартыска, хаартыска, хаартыска...

Смоленскай былыр-былыргыттан улахан сэриилэр буолбут кириэппэстэрэ эбит. Шведтэр, поляктар, 1812 сыллааҕы сэрии барыта Смоленскайы кытта сибээстээх. Москваҕа барар суол аана эбит. Гитлер Смоленскайы ыллым даҕаны Москваны, Ленинграды сир үрдүттэн симэлитэбин диэн чабыламмыта. Конь диэн аатырбыт архитектор куораты иилии таҥара дьиэлэрин тутан, кириэппэс оҥорон бөҕөргөппүтүн киһи көрөн сөҕөр. Махталлаах смоляннар киниэхэ памятник туруорбуттар.

1812 сыллааҕы сэрии туоһутунан сымара таастан суоран оҥоһуллубут аарыма монумент киһини сөхтөрөр уонна киэн туттууну үөскэтэр. «Вечный огонь” мемориалга умуллубат уот умайар, олохтоохтор саамай ытыктыыр сирдэрэ быһыылаах, киһи элбэх.

М.И. Кутузовтан саҕалаан Бородино кыргыһыытын геройдарын бюстара тураллар, ол иһигэр ыам ыйын 2 күнүгэр рейхстагка Кыайыы былааҕын аспыт бэйэлэрин уолларын сержант Егоров бюһа киһи болҕомтотун тардар.

Үйэбэр аан бастаан сылдьыбыт Лениyград уонна Cмоленскай уобаластар сирдэрэ миигин сөхтөрдө. Бөдөҥ, баараҕай мастаах бэс ойуурдар, маардар манна бааллар эбит, чааска 110-115 км айанныыр асфальта суол, ыраас стоянкалар, аһыыр сирдэр. Харчы төлөөн айанныыр суоллар бааллара эмиэ туһугар табыгастаах быһыылаах. Күнэ-дьыла үксэ саппарах, үксэ инчэҕэй хаар, күнү бэрт кыратык Смоленскай уобаласка көрдүбүт. Суол халтараан буолла да, тута туус кутан тоҥорон иһэллэр эбит.

Дьоно-сэргэтэ олус амарахтар, наар ыйа, көмөлөһө сатыыллар, ордук миэхэ, икки торуосканан, кэлээскэнэн сылдьар киниэхэ.

Московскай, Ленинградскай, Смоленскай уобаластарынан айаннаан элбэх билиини-көрүүнү ылан, Саха сирин «Бэс чагда” санаторийыгар толору сынньанан баран, ахтыбыт дойдубутун этэҥҥэ булбуппутунан суруйуубун түмүктүүбүн.