Оҕо харчы хантан кэлэрин билэр дуо?

Билиҥҥи оҕо харчыны сатаан туттар дуо? Оскуола оҕотугар күннээҕи туттар харчытын биэрии, оҕону харчынан манньалааһын о.д.а. туһунан бүгүн төрөппүттэри кытта кэпсэтэбит.

Тоҕо эрэ бу кэпсэтиигэ учуутал даҕаны, төрөппүттэр даҕаны ааттарын-суолларын ыйбаттарыгар уонна уларыталларыгар көрдөстүлэр. Онон, кинилэргэ утары баран, хайдах баарынан, тугу кэпсээбиттэринэн  таһаарабыт.

Элбэх ыстаастаах учуутал:

- Оҕо күннээҕи укта сылдьар харчытын “хармааннай” диэн аааттыыбыт. Ону туох эрэ буруйу оҥордоҕуна тохтотон кэбиһэр, мин санаабар, сыыһа; оҕо уонна төрөппүт икки ардыгар бэйэ-бэйэҕэ итэҕэли, өйдөспөт буолууну таһаарыан уонна сыһыаннарыгар охсуон сөп.  Маны таһынан, харчыга уонна кини бэрээдэгэр сөбө суох өйдөбүлү үөскэтэр. Оҕо харчыны хонтуруоллуур ньыма курдук ылыныан эмиэ сөп.

Оҕо харчыны тутта үөрэниэхтээх, үбү туттар үөрүйэҕин сайыннарыахтаах, накаастабыл ньыматын курдук ылыммакка.

Оҕону “хармааннай” харчыта суох хаалларан, төрөппүттэр киниттэн бэйэтин сыыһатынан үбү сатаан туттар кыаҕа суох хааллараллар. Кини төһө харчы ханна барыахтааҕын, туохха эрэ тутуннаҕына  эппиэтинэһи сүгэрин өйдүөхтээх, бэйэтэ быһаарыы ылыныахтаах. Харчыга сөптөөх сыһыан олох кыратыттан бэриллэр. Сатаан туттумуон сөп, эбэтэр харчыта олох суох буоллаҕына, ыарахаттары көрсүө, эбэтэр наар мунньа сатаан кырыымчыктык олоруо. Ол кэлин кэччэгэй, аһара харыстанньаҥ буолууга тиэрдиэн сөп.

Оҕоҕо харчытын сатаан туттар быраабылалары олохтуохха наада уонна үбү былаанныыр наабыкка, харчыга эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһарга көмөлөһүөххэ. Маннык гыннахха, оҕо үбү-харчыны сөпкө тыырар уонна эппиэтинэстээх киһи буола улаатыа.

Александра, икки оҕо ийэтэ, Дьокуускай куорат:

— Мин улаханым оскуола оҕото, эксээмэннээх кылаас. Күннээҕи туттарыгар 120 солкуобайы биэрэбин. Үөрэммэт күннэригэр, ыалдьан олордоҕуна эҥин, биэрбэппин. Ол харчытыгар бэйэтэ баҕарарын ылыан, мунньан өрөбүллэргэ уолаттарын эҥин кытта баран ханна эмит көрсүөн, аһыан сөп. Оскуолаҕа аһыыр буолан, ол харчытын туттумуон да сөп буоллаҕа. Бэйэтэ сатыы сылдьар, онон бырайыаска, оптуобуска бараабат. Үөрэҕэр алҕас “үһү” эҥин ыллаҕына дуу, син биир онтон тутулуга суох биэрэбин, бэриллиэхтээх даҕаны, оттон бэрээдэк туһунан этэр буоллахха, кэспэт оҕо. Харчы биэриэм суоҕа диэн хаһан да куттаабаппын.

Бэйэтэ тутта үөрэнэр буоллаҕа. Сууматын улаатыннарбатым, ити да сөп дии саныыбын, онтун учуоттуур, уурунар. Ону таһынан картатыгар бэйэтэ туһунан мунньа сылдьар харчылаах, онтун харыстыыр. Тугу эмит интэриниэтинэн сакаастыыр, бу соторутааҕыта “курутуой” уруучукалары, компьютерыгар саҥардан клавиатура ылыммыта. Саҥа дьылга, төрөөбүт күнүгэр харчынан син ботуччу биэрэбит. Чиэппэригэр туйгун буолбутугар эһээтэ эмиэ харчы биэрбитэ, ону ити эппитим курдук туһунан мунньар. Оттон мин биэрэрбин күннээҕигэ туттар. Ону хонтуруоллаабаппын, тугу ыларын эҥин ыйыппаппын, картатыгар төһө харчылааҕын  билбэппин.

“Хармааннай” харчы улааппыт оҕоҕо хайаан да бэриллиэхтээх. Мин санаабар, бэһис кылаастан биэриэххэ наада, куорат оҕотугар наада, минньигэс эҥин сиэн баҕарыа, эмискэ ханна эрэ оптуобуһунан айанныа, музейдарга, быыстапкаларга кылааһынан барыахтара. Төрөөбүт күҥҥэ, киинэҕэ эҥин барар буоллаҕына, туһунан биэрэбин.

Сороҕор көҕүлээн (поощрение) арыый элбэҕи биэрээччибин. Холобур, ааспыкка спорт нэдиэлэтигэр кылааһынан бастакы миэстэ буолбуттара, онно кини икки көрүҥҥэ кыттыбытын иһин  биир тыһыынчаны ыыппытым, кылааһынан кафеҕа эҥин баран аһаабыттара, күүлэйдээбиттэрэ. Оннук биэрээччибин.

Тоҕо оруобуна 120 солкуобайы биэрэҕин диир буоллахха, оскуолаҕа босхо аһаталлар, босхо диэн буолуо да, төрөппүттэр ый бүтэһигэр аһылыктарыгар диэн туһунан төлүүбүт. Бу иннинэ 100 солкуобай этэ, онно бу кыһыҥҥыттан 20 солкуобайы эбэн биэрбитим. 150 гымматым, эһиил эбэтэр саҥа дьылтан эбиэхпит.

Анна Николаевна, элбэх оҕолоох ийэ, ыраах сытар нэһилиэк олохтооҕо:

— Биһиги дэриэбинэ дьонугар оҕоҕо харчыны биэрии суоҕун тэҥэ. Былырыын улахан оҕом устудьуон буолбута, киниэхэ хайаан да биэрэбин, тугу ылбытын, аһаабытын хонтуруоллуубун, хас күн тириэрдэрин эҥин барытын суоттуубун, оччоҕо бэйэбэр хамнаспын ааҕынарбар үчүгэй. Былааннамматах ороскуоттар дьиэ кэргэҥҥэ охсуулаахтар.

Оҕоҕо харчы биэриини оскуолаҕа үөрэнэр оҕолордоох ийэ быһыытынан үлэлээтэхтэринэ биирдэ биэрэбин. Харчынан эбэтэр кинилэр тугу баҕаралларын ылабын. Ол эбэтэр миэхэ былааҥҥа киирбэтэх кинилэр баҕаралларын. Үлэҕэ дьиэтээҕи эбээһинэстэрэ, иһит сууйуута, мас, муус киллэрии киирбэт. Атын үлэ киирэр, холобур, сайынын лааҕырга эҥин.

Куоракка олорор дьоҥҥо оҕоҕо харчы биэрэр наада буоллаҕа. Оҕо ханнык да түгэҥҥэ карталаах уонна уу харчылаах сылдьара ордук. Иккини да ыллын, биэһи да ыллын, үлэлээтин, үлэлээбэтин, куорат оҕото харчылаах сылдьыахтаах.

Мин оҕолорум харчы хантан кэлэрин билэллэр, ордук икки улахан уолум. Улаханым харчыны өйдөөн-төйдөөн туттар, бэйэтэ астанар, экономиялыыбын диир, онтон-мантан сакаастаан аһаабат. Киинэ тыйаатырыгар сылдьыбат, уопсайынан наадаҕа эрэ туттар, көргө-нарга бараабат. Иккис уол харчы хантан кэлэрин эмиэ билэр. Миэхэ бу наада диэн муннукка ытаабат, көрдөөбөт. Онон киниэхэ сүрэҕим улаханнык ыалдьыбат. Соҕотох кыыспыт, биллэн турар, харчыга наадыйар, мунньар. Копилкалаах, олимпиадаларга эҥин миэстэлэстэҕинэ биэрэбин, бириэмийэ курдук. Арыт биирдэ эмит умуннахпына, өйдөтөн да туран ылар.

Надежда, уһуйаан иитээччитэ:

— Миэннэрэ улааппыттара ыраатта, кыра оҕом 25 саастаах.

Оҕоҕо харчыны син биир кыратык биэрэриҥ ордук буолара буолуо. Мин оҕолорум кыра эрдэхтэринэ ахсыаҥканан суумалаан биэрэр этим. “4”, “5” сыанаҕа бачча диэн. “2”, “3” буоллаҕына тугу да ылбаттар. Сайынын лааҕырдарга эҥин үлэлээччилэр. Ол курдук үлэлэтэн хамсатар этим. Билиҥҥи оҕоҕо кыах баар, дьиэттэн да олорон тугу эмит үлэлиэхтэрин сөп, наһаа сайдыылаахтар. Ити интэриниэтинэн да үлэлиэхтэрин сөп. Харчы хантан кэлэрин билиэхтээхтэр. Онон үлэлээн-хамсаан эбинэрэ ордук. Наар төрөппүттэн ылара сыыһа. Харчы хантан кэлэрин билбэт оҕо мээнэ туттара биллэр. Ийэтэ, аҕата үлэлииллэр-хамсыыллар, холодильникка ас баар, бу барыта харчыга кэлэр диэни оҕо билимиэн сөп. Онон хас биирдии төрөппүт оҕотугар харчы хамсаатахха эрэ кэлэр диэн өйдөбүлү үөскэтиэхтээх. Төһөнү биэрэрэ бэйэтин кыаҕыттан, сөптөөх дии саныырыттан тутулуктаах буоллаҕа.

Билигин төлөпүөҥҥэ эҥин харчы наһаа барар, оҕо ымсыырара  элбэх, араас таҥаһа-саба эҥин. Дьиэ кэргэн бүддьүөтүгэр төһө барарын ыйга биирдэ эмит бары төгүрүччү олорон быһаарсар саамай наада, оччоҕо оҕо өйдүөн сөп. Барытын былааннанан, быйыл маны ылыахха, аныгы сырыыга маны ылыахха диэн.

Вера Тимофеевна, эбээ, куорат олохтооҕо:

—  Мин дэриэбинэҕэ улааппытым, билигин орто омурҕаммар сылдьабын. Биһиги көлүөнэ харчы хантан кэлэрин билэ улааппыт дьон буоллахпыт. Сайынын үлэлээбэт оҕо диэн суох буолара. Ким лабыкта хомуйуутугар, окко, оҕуруокка, бааһынаҕа, ханнык эрэ лааҕырга. Мин тус бэйэм оҕуруокка үлэлээбитим, бээ онтум үлэм ыстааһыгар кытта киллэриллэн турар. Онон биэнсийэҕэ барарбар син көмөлөстөҕө дии.

Оҕуруокка убайбыныын тэҥҥэ сылдьан үлэлээбиппит. Хамнаспытын ийэбит ылара, арай биир хамнаспытынан иккиэммитигэр “Урал” бэлисипиэт ылан, бу айылаах үөрбүппүтүн! Дьиҥэр, элбэх оҕолоох ыалга харчыны биэримиэхтэрин да сөбө, хамнаспытын бэйэбит туттуохтаахпыт диэн өйгө да оҕустарбат, төһөнү-хаччаны ыларбытын билбэт да этибит. Ол биһиги харчынан тугу ылыахпытый, арай бэчиэнньэ, кэмпиэт ылыа, киинэҕэ сылдьыа этибит буолуо. Онон, дьоммут барахсаттар сүбэлэһэн баран биһигини үөрдээри ботуччу бэлэх оҥордохторо.

Билигин улахан сиэммэр харчы биэрэбин, алтыс кылаас буолла. Куорат оҕото сиэбигэр харчылаах сылдьара ордук дии саныыбын. Суумата араас, оҕобун атаахтатан ол-бу минньигэһи ылан сиэтин диэн, эбэтэр иккиэн маҕаһыыҥҥа бардахпытына сөбүлүүр, ымсыырар таҥаһын ылан биэрэбин. Харчы хантан кэлэрин билэр, мин уруккуну да кэпсиибин, хайдах үлэлиирбитин эҥин. Барытын өйдүүр, дьонун ыкпат-түүрбэт, эбэһээт ол наада диэн ыххайбат.

Төрөппүт харчыны оҕотугар кэмнээн, кээмэйдээн, өйдөтөн биэрдэҕинэ, оҕо инникитин туттарыгар, былаанныырыгар, харчыны сатаан ааҕарыгар олоҕор да наадалаах дии саныыбын.