Номоххо киирбит бөҕөс

Ити кэрэ-бэлиэ түгэнинэн СӨ спорка музейын дириэктэрэ М.Е. Друзьянов “Сузуки” массыынатынан Петр Егорович уонна Любовь Иннокентьевна Поповтар даачаларыгар сырыттыбыт. 

Поповтар даачалара Тулагы Сыырдаҕын утары айан суолун нөҥүө турар. Толору хааччыллыылаах саҥа дьиэ ыраахтан ыҥырар-угуйар. Эрдэттэн болдьоспут буоламмыт, хаһаайыттар үөрэ-көтө көрүстүлэр. Сээркээн сэһэнньит, көнө, сайаҕас майгылаах, толуу кыраһыабай көрүҥнээх аатырбыт бөҕөс таах олорбот. 2008 с. “Хардыы да чугуйбакка”, 2010 с. “Саха бастакы маастардара”, 2013 с. “Саха бөҕөстөрө Арассыыйа чөмпүйүөннэрэ”, 2017 с. “Үтүө аат хайдах кэлэрий?” элбэх хаартыскалаах түөрт дьоһун кинигэни  таһаартарбыта.

Утумнааһын

Сунтаар Күндэйэтигэр 1943 сыл ыам ыйын 20 күнүгэр Егор Дмитриевич уонна Александра Васильевна Поповтар холкуостаах дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрбүт кыра уоллара Петя Элгээйи оскуолатыгар саамай сөбүлүүр уруога физкультура этэ. Атах оонньууларыгар, сүүрүүгэ, хайыһарга, хаҥкыга, акробатикаҕа, мээчиккэ, тустууга саастыылаахтарын баһыйталыыра. Күүһэ-уоҕа ийэтин өттүттэн. Эбэлэрэ Саахырдыыр эмээхсин 100 сааһыгар тиийэ сылдьан хороччу улаатан эрэр уончалаах убайын Володяны, мэниктээн батымаары гыннаҕына харбаан ылан, мөҕүһүннэрбитинэн ньилбэгэр туора сытыаран баран көп сиригэр таһыйара үһү. Аҕалара чугас эргин нэһилиэктэргэ быһыйынан биллибит. Онон, утумнааһын баар. Биирдэ улахан уолаттар, дьээбэлэнэннэр, Петяны атыыр оҕус үрдүгэр олордубуттар уонна оҕуһу самыыга охсуолаабыттар, маһынан атахха быраҕаттаабыттар. Сиргэммит оҕус уолу олордубутунан ойуолаан бырдааттаммыт. Оҕус кэтит, ньалҕаархай, халтараан самыытыгар олорон иһэр уол куттанан ыһыы-хаһыы бөҕөтүн түһэрбит. Хата, чугас сылдьар ийэтэ истэн, атыыр оҕуһу нэһиилэ тохтоппут. Уола, сөҕүөх иһин, охтубатах.

Итинник, эт-сиин өттүнэн тэтиэнэх уол ордук көҥүл тустууга “баардааҕа” биллибит. Физкультура учуутала Степан Александрович Сон тэрийбит секциятыгар дьарыктаммыт. 14 саастааҕар Хороҕо буолбут күрэхтэһиигэ улахан дьону кыайталаан, үгүстэри соһуппут.

ССРС сүүмэрдэммит хамаандатыгар

Сунтаар — көҥүл тустуу сайдыбыт дойдута. Маҥнайгы көлүөнэ тустууктар Семен Зедгенидзев, Николай Сафонов, Владимир Данилов, Алквиад Иванов, Альберт Захаров курдук бөҕөстөр тыыллан-хабыллан тахсар кэмнэригэр Петр Попов өрөспүүбүлүкэ уолаттарыгар тэҥнээҕин булбатах. “Эдэр кэскиллээх уол” дэтэн, өрөспүүбүлүкэ хамаандатыгар ылыллан, сүрүн тренер Н.Н. Волков илиитигэр киирбит. “Спартак” уопсастыбаҕа бастаабыт. Итинтэн ыла эдэр уол иннигэр тустуу киэҥ аартыга арыллар.

1961 с. Калининград куоракка ССРС уолаттарын чемпионатыгар 70 кг үрүҥ көмүс мэтээли ылар. 1963 уонна 1964 сс. Москва куоракка “Спартак” уопсастыба Бүтүн Сойуустааҕы Сэбиэтин уонна 19-21 саастаах Арассыыйа ыччаттарын чемпионаттарыгар бастыыр. 1965 с. Калининградка Арассыыйа чемпионатыгар бастыыр, “Бастыҥ тиэхиньикэтин иһин” анал бириистэнэр. 1967 с. Сэбиэскэй Аармыйа тустууктарын турнирын кыайар. Монголияҕа Варшавскай дуогабар кыттыылаахтара – социалистическай дойдулар аармыйаларын күрэхтэһиилэригэр иккис миэстэлэнэр. Онно кэлин Олимпийскай оонньуулар призера буолбут Сэрэтэргэ тустуу бүтэн эрдэҕинэ көбүөр кытыытыгар биир очкону төлө туттаран баһыйтарар. 1968 с. Киргизияҕа ССРС зонатыгар бастыыр иһин күрэхтэһиигэ бастыыр. Ити сыл Сэбиэскэй Сойуус хамаанданан бастыыр иһин чемпионатыгар Сэбиэскэй Аармыйа хамаандатыгар икки утарсааччытын ыраастык, иккини очконан, ССРС чөмпүйүөнэ грузин Нодар Хохашвилилыын тэҥнэһэн, хамаанда бастыырыгар улахан төһүү буолбута. Кыһыл көмүс мэтээлинэн, дипломунан, ССРС оборонатын миниистирэ маршал А.А. Гречко аатыттан суруктаах фотоаппаратынан наҕараадаламмыттара. ЦСКА тиэргэнигэр баар аллеяҕа “Сэбиэскэй Сойуус чемпионнара” диэн истиэндэҕэ ааттара суруллубута. Болгарияҕа Норуоттар икки ардыларынааҕы турниры кыайбыта. Сибиир уонна Уһук Илин чемпионаттарыгар үстэ бастаабыта. Саха сирин 1963, 1968, 1969 сс. чөмпүйүөнэ.

Петр Егорович ордук киэн тутта ССРС (хамаанданан) уонна РСФСР чемпионаттарын кыһыл көмүс мэтээллэрин ааттаталыыр.

Көбүөргэ суулаһа сылдьан биир дьарык кэмигэр улахан ыйааһыннаах тустууктар атаҕын үрдүгэр түһэн тобугун менискэтин алдьаппатахтара буоллар, көрдөрүүлэрэ өссө үрдүк буолуо эбит.

Петр Попов тустуулара олус сэргэх, киириилээх-тахсыылаах буолаллара. Чугуйар, кэтэһэр-манаһар диэни билбэт. Ыраах атахха түһэр, онтон тута умса быраҕан, “мельницалаан” соһутан, “комбинационнай” тустуугунан биллэрэ. Тэҥнэһии диэни сөбүлээбэт этэ. Туохха үөрэммитин, сатабылын хапсыһыы бүтүөр диэри туһанара. Тоҕус мүнүүтэ утарсааччытын ыган, араас угаайыга киллэртээн, тохтоло суох тустара. ССРС, РСФСР, Саха АССР үтүөлээх тренерэ Д.П. Коркин сыаналаабытынан, Петр Попов туран эрэ тустууга үрдүк тиэхиньикэлээх. Түөрэ тэбэн быраҕыылары, өттүктээһини, атахха киириини, хатыйыыны олус бэркэ оҥортуура, хапсыһыытын үрдүк тэтимнээхтик ыытара. Ити албастарын тустуу түгэннэригэр сөп түбэһиннэрэн холбооттуур, комбинациялыыр ураты хамсаныылардааҕа.

Дьылҕатын тустуу быһаарбыта

Дьоруойбут бэйэтэ билинэринэн, кинини, кырдьык, спорт, тустуу таһаарбыта, олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар сырдык сулустуу сирдээбитэ. 1969 с. тустуутун тохтоппута. Кэскиллээх өйдөөх-санаалаах эдэр киһини бэлиэтии көрөн, Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин, ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин отделларыгар үлэҕэ анаабыттара. “Горнай” сопхуоска парткомнаабыта, Аллайыаха оройуонугар партия райкомун II сэкирэтээринэн, райсэбиэт бэрэссэдээтэлинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Сөбүлэппитэ, үрдүк эппиэтинэстээҕин, дьыалабыай хаачыстыбалардааҕын көрдөрбүтэ.

Эппиэттээх салайар үлэтигэр, тустуу улахан маастарын быһыытынан, тургутуулары эмиэ эрдээхтик ааспыта. Биирдэ, ыраах ыстаадаҕа  тиийбиттэригэр, Сэмэн диэн күүһүнэн-уоҕунан биллэр киһини кытта нэлэмэн туундараҕа хаайаннар хапсыһыннарбыттара. Тоҥ маһы тосторута тутар бэрт модьу Сэмэн аатырбыт маастары кэтит баппаҕайдарынан ыбылыта тутан-хабан, сиһиттэн кэдэрги тардыалаан, кум-хам тутаттаан барбыта. Аан дойду күүстээх бөҕөстөрүн илиилэрин-атахтарын балайда билбэхтээбит бөҕөс хотторор буолла диэн өрүкүнэһии буолар. Сэмэнэ эмиэ барчалаан истэҕинэ, уопуттаах маастар утарсааччытын төбөтүттэн ылан, чыпчылҕан түгэнэ өттүктээн, киһитэ чигдигэ тиэрэ таһылла түһэр. Нөҥүө күнүгэр табаһыт Сэмэн, оройуонун салайааччыта бөртөлүөтүнэн көтөөрү турдаҕына, улахан чыыр балыгы санныгар сүгэн аҕалан, туох да саҥата суох туттаран кэбиспитэ. Ол Петр Егорович өтөрүнэн умнубат күндү бирииһэ буолбута. Хоту үлэлээбит уонча сылыгар, Госкомспорт бэрэссэдээтэлэ А.Е. Алексеев көрдөһөн, үс олимпийскай чөмпүйүөнү — Роман Дмитриеви, Анатолий Белоглазовы, Иван Ярыгины — ыҥыран ыалдьыттатан, көрүһүннэрэн, олохтоохтор махталларын ылбыта. Олимпиецтэр даҕаны улаханнык астыммыттара.

Дойду үрдүнэн ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар Петр Егорович Госкомспорт бэрэссэдээтэлинэн, онтон СӨ спорка миниистиринэн ананан, биллэр-көстөр дьаһаллар ыытыллыбыттара. Роман Дмитриев тустуу сүрүн тренеринэн, Александр Иванов Спорка үрдүкү маастарыстыба оскуолатын дириэктэринэн үлэлиир кэмнэригэр 1991 с. Дьокуускайга Арассыыйа көҥүл тустууга чемпионатын көбүөрэ тэлгэммитэ. 1964 с. саха бөҕөстөрүн чаҕылхай ситиһиилэрэ хатыламмыта. 48 кг Василий Гоголев, 52 кг Петр Малардыров, 57 кг Николай Яковлев кыһыл көмүс, Герман Контоев, Василий Стручков үрүҥ көмүс, Сергей Степанов, Андрей Христофоров, Артур Федоров боруонса мэтээллэри ылаттаабыттара. 1992 с. Япония, Монголия, Чехословакия, Хакасия, Саха сирин көҥүл тустууга табаарыстыы көрсүһүүлэрэ, көҥүл тустууга, боксаҕа Турция хамаандатын кытта матчевай көрсүһүүлэр ыытыллыбыттара. Олимпийскай эрэл училищета үлэҕэ киирбитэ. Мас тардыһыытыгар саҥа быраабыла ылыллыбыта, “СахаВА”, “Сахаада-спорт” тэриллибиттэрэ, саха чаҕылхай тустууктарыгар анаммыт “Турнир звезд” ахтылҕан түһүлгэтэ болҕомтону тарпыта. Хотугу норуоттар спартакиадалара, табаһыттар күрэхтэһиилэрэ үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыттара.

СГУ историческай факультетын, Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар зоотехник отделениетын, Хабаровскайга үрдүкү партийнай оскуоланы бүтэрбит Петр Егорович пиэнсийэҕэ тахсыар диэри “Якутскэнерго” Каадыры кытта үлэҕэ управлениетын салайбыта.

Олох дьолун толору билэн

СГУ историко-филологическай факультетын историческай салаатыгар үөрэнэр Сунтаар ыччата Петр Попов уонна нуучча тылын салаатын устудьуона Майа кыыһа Любовь Сергучева 1969 с. “Сэргэлээххэ” 200-н тахса киһилээх сыбаайбаны оҥорбуттара. «Наһаа кыраһыабай паара этилэр» диэн оччотооҕу көлүөнэ билигин да өйдүүр. Сүрэхтэрин холбооннор биир олоҕунан олоруохтаахтарын Петр түүлүгэр көрбүтэ дьикти. Арай, түһээтэҕинэ, сэмэй саха нарын, кэрэ кыыһа бэлисипиэтинэн иһэрин утары көрсүбүт. Ол кыыһа лекция кэнниттэн переменаҕа көрүдүөргэ дьүөгэлэрин кытта сылдьарын көрөн соһуйбут. Билсиспиттэр. Биир дойдулааҕа, тустуу маастара, тренер, ырыаһыт-тойуксут Николай Иванович Сафонов тамадалаабыта. Сыбаайба Уһук Илин көҥүл тустууга чемпионата түмүктэммит күн буолбута. Тустуук ыалдьыттар элбэх этилэр. Олимпийскай чөмпүйүөннэр Александр Медведь, Александр Иваницкай, Роман Дмитриев, ССРС үтүөлээх тренерэ Сергей Андреевич Преображенскай уруу бырааһынньыгын киэргэппиттэрэ.

Петр Егорович 50 сааһын туолар үбүлүөйүгэр Дагестан аатырбыт бөҕөһө, аан дойду биэс төгүллээх чөмпүйүөнэ Али Алиев эҕэрдэ ыыппыта, “саха бөҕөстөрө кимиилээх тустуулаах Петр Попов холобурун батыһыҥ” диэбитэ.

Билигин Поповтар түөрт оҕолоруттан, сэттэ сиэннэриттэн, үс хос сиэннэриттэн олох дьолун толору билэн олороллор.

Эҕэрдэлиибит!