КЫРАЧААН КҮРҮӨЙЭХ

Сандал эдьиийин кытта киэҥ тиэргэннэригэр ханан отон, хаптаҕас, сугун, уохта, дьэдьэн  үүнэрин, ханна чаччыгыныар уйата баарын барытын эндэппэккэ билэллэр. Биир сыл ампаардарыгар уйаламмыт сылгы чыычааҕын кэтээн көрөн аһаппыттара. Ол чыычаахтара сылын аайы кэлэн уйаланар буолбута. Ити кистэлэҥнэрин кини эдьиийин эрэ кытта билэллэр уонна ону кимиэхэ да кэпсиэ суохтаахпыт диэн тыл тылларын бэрсибиттэрэ. Аны эдьиийин кытары ууну-уоту ортотунан ааспыт дьон. Оннук биирдэ эмиэ дьыссааттан күрээннэр, эбэлэригэр тиийэн хортуоппуй отун быыһыгар саһа сытан тутуллубуттара. Онуоха улахан киһи быһыытынан үксүн эдьиийэ мөҕүллэн да биэрбитэ… Эбэлэрин дьиэтэ дьыссааттан чугас уонна эбээ барахсан куруук дьиэтигэр баар диэн Сандаллаах онно күрүү сатыыллар.

Оттон кырдьык абакката бэрт ээ… Дьиэҕэр субуота киэһэ тиийэҕин, сарсыныгар өрөбүлгэ сууйаллар-тарыыллар – төрөөбүт дьиэҕэр күндү күннэриҥ бүттэхтэрэ ол. Ийэтэ Сандалы эрдэ утутаары сууйан баран, сыллыы-сыллыы көтөҕөн илдьэн оронугар сытыардаҕына, дьиэтигэр өссө да оонньуу түһээри: «Ийээ, кулгааҕым инчэҕэй, соппотоххун!» - диэн атаахтыыр даҕаны, ийэтэ туруоруо баара дуо, сотторун илдьэ кэлэн кураанах кулгааҕын соппута буолар, сып-сымнаҕастык иэдэһиттэн сыллаан ылар уонна: «¤ыллыый утуй, сарсын эмиэ дьыссааккар бараҕын ээ», - диэхтиир. Оттон сарсыарда эрдэ аҕата кэлэн туруораары сүүһүттэн сыллыыр, хатыылаах бытыгынан кычыгылатар. Оччоҕуна Сандал төһө да туттуна, маннык кэрэ түгэни уһата сатаан утуйбута буоллар, күлэн бычыгыраабытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Кини аҕатын минньигэс сытынан, кычыгылатар хатыылаах бытыгынан өрөбүллэр бүттэхтэрэ ол...

Итинник өрөбүллэргэр быыс булан оонньообокко да, доҕотторгун да кытта  көрсүбэккэ хаалаҕын. Ол кэннэ эмиэ нэдиэлэ алта күнүгэр хааһы сии-сии, дьиэҕэ барыы долгутуулаах кэмин кэтэһии саҕаланар… Биллэн турар, дьыссаакка оҕону аралдьытар, сайыннарар оонньуулар, дьарыктар бааллар эрээри, сырыы аайы оҕону итиччэ өр кэмҥэ төрөппүттэртэн тэйитэн, кырачаан уйулҕата хамсыаҕын хамсыыр!

Сандал дьахталлар ааспыттарын да кэннэ тыы анныгар балачча өр сытта. Куоттум, булбатылар ээ диэн иһигэр үөрэр. Бырдахтаах эбит эрээри, эр киһи буоллаҕа – ону баҕас тулуйар. «Бырдах диэн туочука, соппутуой эрэ саҕа, төһө бэйэлээҕи ыстыай?!» - диэн уол санаатын төһө да бөҕөргөтө сатаабытын иһин, «соппутуойдара» кэнникинэн наһаалаан бардылар. Кэтэх, сирэй тарбаныыта, кыараҕас сир диэбэккэ далбаатаныы элбээн барда. Ыксаан сирэйинэн окко умса түстэ уонна… уонна муннугар от киирэн кычыгылатан, туттунар кыаҕыттан ааһан ытырдан тоҕо барда!!!

Түбэлтэтигэр, эккирэтээччилэр тыаҕа тахсан уолу булбакка төннөн иһэн ону иһиттилэр! Балаайа: «Бу сыта-аар!» - диэн үөрэн хаһыытыы түстэ да, Сандал муҥнааҕы сарылаппытынан тыы анныттан атаҕыттан соһон таһаарда. Ол кэннэ туох да бокуойа суох, куотан хаалыа диэн бары көмөлөөн кум-хам тутан, часкыйа-часкыйа ытаан марылыыр уолу мөҕүһүннэрбитинэн көтөҕөн дьыссааттарын диэки түһүннүлэр!

Ол кэмҥэ эбээ барахсан көрө туран аһынан уонна хайыыр да кыаҕа суох буолан:

- Тыый, ити оҕом тоҕо дьыссаакка барыан баҕарбатый? Тоҕо ытыырый? – дии-дии былаатын уһугунан хараҕын уутун сотто, көхсө холбойон нүксүччү түһэн туран хаалла…

Аллан эстиитэ

Түүн. Хотуттан күрүс-күрүс үрэр тыал сааскы киэҥ өрүс кэбирээбит көйүө мууһун имэрийэ күүлэйдиир. Ол аайы улуу эбэ икки өттүнэн хараарар ырбыыларыгар хараҥа долгуннар өрүтэ мэҥийэн, эппэҥнээн, унньуктаах уһун кыһын утуйбут болгуо муустары көөрөтөн, эмтэритэн кылыгыраталлар.

Оо, арах оҕолоор! Бүгүн, арааһа, бу дойдуга үйэлэргэ бүппэт дьылы быһаарар атыырдар мөккүөрдэрэ лоҥкуначчы мөҥүрүүһү бадахтаах…

Өр-өтөр буолбата, күүстээх балаһа тыал долгуна тыа баһын куугунатан кэлэн, өрүс киэҥ иэнин халтархай мууһунан иирбиттии иһиирэ-иһиирэ хатыыскалыы ойдо. Улуу эбэ ол аайы модун түөһүнэн өрүтэ эппэҥнээн уһуктан барда, тоҕус ый тоһуттар тымныыта таас булгунньах курдук өрөһөлүү симпит болгуо муустарын хабырына-хабырына хабараан үлүгэрдик хайыта тэптэ, күлэ-күлэ күчүгүрэччи көмүллээтэ. Үрүҥ күүгэнинэн өрүтэ мөхсөн, икки өттүнэн сүүрүктэрин босхо ыытан, балысханнык түллэн, күн бастакы сардаҥата үрдүк харыйалар төбөлөрүгэр түһүүтэ, сүрэҕэ тиҥиргэччи тэппитинэн барда.

Көмүөл мууһун көнтөһө төлө баран кычыгыраата, халдьыгырыы-халдьыгырыы уһаты-туора хара ууларын халытта, хайа саҕа харгы муустарын тоҕута сүргэйэн көтөхтө, уһун суолга турунан уһук хоту бугуһуйбуттуу устан сундулуйда. Сааскы ыраас күн үөһээ сандаара тыгыыта, харах ыларын тухары саба халыйбыт болоорхой уу, өрүс хаатын толору муус кыаһаанын бүрүнэн, тохсус добун халлааныгар ыттыбыт улуу удаҕаны санатардыы илгистэ, илбиһирэ, түллэҥнии мөхсө сытта…

Оо, эбэ барахсан уһуктара балысханыан, устара омуннааҕыан… Туох күүһэ маны тохтотуой?! Туох күүһэ маны булгурутуой?! Торҕо тойук туойуллар, көйгүөр чыычаах ыллыыр, күөх сирэм чэчирии тыллар ытык күннэрэ үүнннэхтэрэ буоллун…

Аллаарыйар Аллан дохсун сүүрүктээх кэрэ кытылын кыйа турар бөһүөлэк олохтоохторугар, саҥа олох кэрдиис кэмэ саҕаланнаҕа буолуохтун…

Умнуллубут чаанньык…

– Тоойуом, чаанньыкпытын умнубуппут, баран аҕал эрэ, – аҕата сүүһүн көлөһүнүн ытыһынан сотто-сотто, өрүстэн куруускатынан ууну сомсон иһэн киллиргэтэ олорон соруйда.

- Оҕо атаҕа - ыт атаҕа, уол оҕото буоллаҕыҥ дии, кытаат ыстан! – оҥочоҕо тиэрэ түһэн олорор Куоста, дьонугар имнэнэ-имнэнэ тэптэрэн биэрдэ. Онуоха ыраах сааһыы бараары таһаҕастарын оҥочоҕо толору тиэнэн олорор сааһыттар, ходьоҥолоһо түстүлэр. Кыһыны быһа күүппүт күүтүүлээх кэрэ кэмнэрэ кэлбитин “сып” гына бэлиэтии охсубут, муустан ыраастаммыт эбэлэригэр киирбиччэ уос-тиис салаһан сирдэрин аһаппыт булчуттар күө-дьаа буолан, Арамааскыны харса суох өссө киһиргэтэн биэрдилэр:

- Ээ, оннук, оннук. Биһиги да дьэлтэйэр дьэппитигэр, күөгэйэр күммүтүгэр куруук сүүрүүнэн сылдьар этибит. Бу уол сытыы-хотуу булчут буолар чинчилээх... Кытаат тоойуом, сүүр, - дэһэн “чулуп-чалып” чолоҥностулар.

Бу аата Арамаан аҕата кыттыгастарынаан ыраах Киэҥ Күөлгэ сааһыы бараары, уһун сылы быһа күүппүт, тэриммит күннэрэ күөрэйэн күннүү-күөнэхтии, айанныах иннинэ эбэлэрин аһата олороллор. Хас эмэ күнү быһа айгыстан, мотуордаах оҥочолорун муустан ыраастанан эрэр өрүскэ киллэрэн, сааларын-сэптэрин, илимнэрин-туһахтарын, утуйар таҥастарын-саптарын, манчыыктарын ыбылы тиэммиттэрэ. Ол аайы Арамааскы миигин эмиэ илдьиэхтэрэ диэн эрэҥкэдийэн, илин-кэлин түсүһэн аҕай биэрбитэ. Хара маҥнайгыттан ити эрэлэ туолара уустуктардааҕа: бастакытынан – иккис кылааска үөрэх дьыла бүтэ илигэ, иккиһинэн – кыраҕын диэн, ол кый ыраах эһэ-бөрө дойдутугар мэһэй-таһай буолар “уол оҕотун”  ким бэйэтин моонньугар ылыаҕай...

Ити эрээри кини оҕотук санаатыгар, аҕатын санаата чугас курдуга. Аккаастыа диэн куттанан төһө даҕаны: “Аҕаа, миигин илдьэ бар, мин барсыам!” – диэбэтэр, төһөнөн көмөлөһөр даҕаны, хайҕанара элбээн, эрэлэ эмиэ улаатан иһэр. Араас бытархай-итэрхэй, өйүө-тайма булунуутугар сүүрүү-көтүү ханна барыай? Онон хас биирдии сорудаҕы этиттэриитэ суох “сып” курдук толорон, көтүөҕэр кыната эрэ суох дьиэрэҥкэйдии, илин-кэлин түсүһэ сылдьар.

Аҕатын кыттыгастарын ортолоругар Арамааскы Почтальон Сөдүөт диэн бэркэ сөбүлүүр, өссө киниэхэ почтальоннар фуражкаларын бэлэхтээбит доҕордоох. Доҕоро Аҕа дойду сэриитигэр сылдьыбыт түс-бас киһи. Онон кини эмиэ миигин ылалларыгар бэйэтин тылын тириэрдиэ диэн эрэлэ улахан. Ол эрээри, бу сырыыга аҕата аах куораттан соһуччу  кэлбит быраата Ньукулайы көрсөн, Сөдүөтү умнубут курдуктар уонна: “Оҥочоҕо түөрт эрэ киһи көҥүллэнэр. Оҕонньору ылбаппыт!” – диэн турдулар.

Онуоха оҕонньордоро өһүргэниэн өһүргэннэ... Өрө татыакаланан, өрөһөлүү тиэллибит маллары туора-маары садьыйталаан бэйэтин куулун ороото, саатын сүгэн кытыл сыырын лиһиргэччи өрө дабайан тахсан, үөһэ ыскамыайкаҕа олоро биэрдэ. Итиэннэ куулуттан биир иһит буокканы кылабачытан таһааран, төбөтүн үрдүнэн эргичитэ-эргичитэ: “Меня любой возьмет”, – диэн өрүһүнэн устан ааһар оҥочолоох дьоҥҥо далбаатаан барда.

Онуоха оҥочолоохтор, бэйэлэрэ даҕаны сыыһа эппиттэриттэн буруйдана олорор дьон,  оҕонньордоруттан күлсэн тоҕо бардылар: “Кэбис, итиччэ астаах киһини хаалларар табыллыбат”, – диэннэр, төттөрү ыҥыран ыллылар. Киһилэрэ өс киирбэх ааттата, чымаадыстыы барбакка, хап-сабар оҥочоҕо төттөрү киирэн олорунан кэбистэ. Ити кэннэ эрэ, Арамааскы биир баар суох эркин курдук эрэнэр, көмүскэһиэ диэбит киһитэ эмиэ бэрт халбархай балаһыанньалааҕын өйдөөн хаалла...

Бу сытыары сымнаҕас, бэрт дьээбэлээх-хооболоох Почтальон Сөдүөт оҕонньор аҕатын туһунан Арамааскы биир олус ынырык, киһи куйахата күүрэр түбэлтэни истибиттээх. Сэрии кэнниттэн эрэ, Сөдүөт  аҕата Ньукулай оҕонньор ыраах Аллан өрүс кытылыгар балыктыы сылдьыбыт. Ол сырыттаҕына хаайыыттан куоппут күрүөйэхтэр тиийэн кэлбиттэр. Бу эҥэр Хаандыга, Магадаан диэки  улахан хаайыылар баар буоланнар, күрүөйэхтэр дэҥ эмит мүччү туттаран ааһаллар этэ. Ол быстыбыт-ойдубут, дэлби аччыктаабыт дьон кэлбитигэр оҕонньор саха сиэринэн аҕыйах балыктааҕыттан буһаран аһаппыт. Дьонноро аһаан баран махтанар оннугар, өссө туох балыктааҕын, ыһыктааҕын чүүччэйэн, көрдөөн барбыттар уонна бүтэһигэр тугу да булбаккалар, оҕонньор эрэйдээҕи хаһыытаппытынан баалкынан үнтү сынньан өлөрбүттэр, саатын ылбыттар. Маны өрүс уҥуоруттан бакенщик оҕонньор истэн  үөгүлүү, үөһэ саанан ытыалыы сатаабытын кыһаллыбатахтар. Бакенщик оҕонньор күүстэрин үгэнигэр сылдьар саалаах дьулаан дьону кытта киирсэр кыаҕа суоҕун өйдөөн, оҥочотунан  өрүһү кытылынан өксөйөн, дэриэбинэҕэ тыллыы барбыт. Ол хаһан эрдинэн, хонон тиийиэр диэри, кэрээннэриттэн тахсыбыт сутаан иһэр күрүөйэхтэр, оҕонньору хол-буут арааран кутааҕа үтэн, астаан ыһык оҥостон барбыттар.

Сарсыҥҥы күнүгэр суһаллык дэриэбинэттэн хомуллан кэлбит дьон күрүөйэхтэри эккирэтэллэр. Киһилии сирэйдэрин сүтэрбит кыыллыйбыт күрүөйэхтэр аара баран иһэн, аны биир сааһыт оҕонньор кус үттэн сии олороругар түбэһэн өлөрөллөр. Өссө аана суох алдьархай тахсыаҕын, эккирэтээччилэр Киэҥ Күөлгэ ситэллэр. Быстах ытыалаһыы кэмигэр биир хаайыылаах табыллан өлөр, иккистэрэ быраҕыллыбыт балаҕаҥҥа киирэн хорҕойор уонна кими да чугаһаппакка ытыалаан түптэлиир. Кэпсээн омуннаах буолуо эрээри, ол хаалбыт күрүөйэх ытыалаһа сылдьан табыллан, хаана тыга сылдьар бааһын мутугунан бүөлээн тохтоппутун, буулдьаҕа таптарбакка түннүгүнэн элэҥнии сылдьарын дьиэни көҥдөй ытыалаан суулларбыттарын туһунан, онно сылдьыбыт дьон кэпсээнэ баар.

Улахан өрүс кытыла хаһан баҕарар кэлиилээх-барыылаах, хамсааһыннаах буолан, дэриэбинэ олохтоохторугар хаайыылаахтар, күрүөйэхтэр тустарынан итинник суоһар сурахтар дэлэй этилэр. Ону обургу оҕолор истэ охсон муста түстэллэр эрэ, кырачааннары куттаары ынырыктык сүрдээн-кэптээн кэпсииллэрэ. Арамааскы ол үһүйээннэри элбэхтэ истибитэ. 

Биирдэ Арамааскы аҕата илимиттэн киһи сототун уҥуоҕар майгынныыры хостоон сүрэҕэ хайда сыспытын, ийэтигэр кистии-саба сибигинэйэрин истибиттээх. Ону били Томпоҕо тимирбит хаайыылаахтар баржаларыттан устан кэлбит киһи уҥуоҕа буолуон сөп диирэ. Ол да иһин, оччолорго сиргэ-уокка оҕону-урууну батыһыннаралларын эр дьон сөбүлээбэттэрэ уонна туох кистэлэ кэлиэй, биир үксүн аҕалар көҥүл тахсыбычча дууһалыын сынньаналлара, аһыыллара-сииллэрэ баар суол. Биллэн турар, ону дьиэтээҕи “КГБга» аһаҕастык кэпсиир кырачааны, аҕата буолбатаҕына, атын кыттыгастар сөбүлээбэттэрэ чуолкай.

Ити булт “политикатын” барытын кырачаан Арамааскы хантан билээхтиэй... Сүрэҕэ эппэҥнэс буола үөрэн, эрэл кыымын кыбытан, сорудаҕы толоро буута быстарынан дьиэтигэр ыстанна. Элбэхтэ  дьэдьэннээбит чараҥынан тыргыллар ыллык устун элэстэнэн иһэн, сылгы лыаҕа үрүмэччини көрөн ымсыырда эрээри - эккирэппэтэ. Бириэмэлээҕэ буоллар хайаан да эккирэтэн тутуо, доҕотторугар киһиргиэ хааллаҕа. “Чэ, бэйи үрүмэччи буоллар хааллын,  хата чаанньыкпын илтэхпинэ аҕам кустуу илдьэ барар, саанан ыттарар. Оо, төһө эрэ үчүгэй...”, - диэн санааттан уол өссө тэптэн сүүрдэ, үөрүү-көтүү балысханыттан дьиэрэҥкэйдээн ылла.

Тыын быһаҕаһынан тыынан дьиэтигэр ойон киирэн хаһыытаата:

- Ийээ, ийээ кытаат! Чаанньык ханна баарый, аҕала оҕус, ыксаа. Кустуу баран эрэбит...

- Бай, ханнык чаанньык? Ылбыттара дии! Ээ хайдах сааһыы барсыаххыный! Ыл тохтоо... – диэн ийэтэ саҥарарын кулгааҕын таһынан истэн ааста... Эмискэ хаалларан барыахтара диэн куттанар санаа үүйэ-хаайа тутта... Оһох үрдүгэр кытыыга турар уулаах ылтаһын чаанньыгы харбаан ылла да, таһырдьа ыстанна. Ийэтэ соһуйан кэннигэр тугу эрэ далбаатыы, ыһыытыы хаалла...

Арамааскы чаанньыгар баар уута ыһылла-ыһылла, өрүс диэки тэбинэн иһэн, ийэтэ эппитин санаан сүрэҕэр ыттарда. Хайдах эрэ илдьэ баралларыгар саарбаахтааһын оҕо уйан сүрэҕин аалан, муммут кус оҕотун курдук буолан ылла. Ол эрээри син биир барыам диэн эрэл санаа кыыма иннин диэки дьулурутар. Хайдах эрэ аҕата: “Һыллыый, чэ, киир оҥочоҕо... Манна мин аттыбар тутуһан олор”, - диэҕин олуһун да баҕарар.

Оо, онно көрүө этигит, уол оҕо барахсан бултуур-алтыыр баҕалаах, көтүөҕүн кыната эрэ суох чэпчэкитик элэстэнэн иһэрин... Кини хааныгар өбүгэлэрин булчут хаана оонньуур, кини сүрэҕэр булчут хоһуун сүрэҕэ тэбэр... Оҕо барахсан “чаанньыкпытын умнубуппут... кытаат ыстан” диэбиттэригэр төһөлөөх долгуйбутун, үөрбүтүн эриэхсит. Ордук аҕата “чаанньыгы” буолбакка, “чаанньыкпытын” диэн кинини илдьэ барыах курдук бэрт эйэ-дэмнээхтик соруйбута - кынаттаатаҕа...

Итиччэ ыксаан иһэр уол өр гыныа баара дуо, Төбүлэх кытылын үрдүгэр кэлэн хорус гына түстэ. Арай көрбүтэ ким да, туох да суох... Уу-чуумпу... Өрүс иэнэ тугу барытын мэлдьэһэрдии килэйбит... Арай ыраатан эрэр мотуордаах оҥочо “ыый-ыый” дыыгыныыр,  кытылга харах уута доҕуһуоллаах эрэһэ долгун чалымныыр…

Арамааскы хаҥас илиитинэн хараҕын уутун сотто туран, аҥар илиитигэр тутан турар, чаанньыгын, дьэ, өйдөөн көрдө уонна кыһыытыттан: «Барыта эйигиттэн!» - диэт «буруйдаах» ылтаһын чаанньык эрэйдээҕи, маҕыйа түһээт, ууга кыыратта. «Буруй эрэ Моттойоҕо», - диэбиттии, болтойуоҕунан болтойбут лаппычах чаанньык сүүрүккэ оҕустаран, үөрбүттүү эргичиҥнии-эргичиҥнии вальстаан, аллараа уста турда. Ити аата аны бу киэһээ, ийэтин кытары чаанньык барахсан дьылҕатын чыпчахайдаах ахтыһыы содула, эмиэ Арамааскы үрдүнэн барар буолла бадахтаах…