23.04.2020 | 12:15

Килбиэннээх үлэ куората – Дьокуускай (1941-1945 сс.)

Килбиэннээх үлэ куората – Дьокуускай (1941-1945 сс.)
Ааптар: Киин Куорат
Бөлөххө киир

Эн куолаһыҥ кыайыыны аҕаллын!

Сардаана АВКСЕНТЬЕВА, Дьокуускай куорат баһылыга:

– Сотору Улуу Кыайыы күнэ буолуоҕа. Аҕа дойду Улуу сэриитэ, миэхэ, бастатан туран, биирдиилээн дьон дьылҕата, ийэлэр харахтарын уута, огдооболор уонна тулаайахтар… уонна күүтүүлээх Кыайыы күнүн үрдүк үөрүүтэ. Биһиги, аныгы көлүөнэ дьон, Улуу Кыайыыны уһансыбыт өбүгэлэрбитигэр хайдах махтаныахпытын сөбүй? Мин санаабар, биһиги махталбыт — кинилэр тустарынан өлбөөдүйбэт өйдөбүлбүт. Кинилэр сырдык ааттарын, хорсун холобурдарын тыыннаахпыт тухары өйдүү-саныы сылдьыы — биһиги ытык иэспит. Улуу Кыайыы күнэ чугаһаабытынан, мин маннык этиилээх таҕыстым. Онон, салҕыы болҕойон ааҕаргытыгар көрдөһөбүн. Арассыыйа Бэрэсидьиэнин кулун тутар 1-гы күнүнээҕи уурааҕынан, “Килбиэннээх Үлэ куората” ытык аат Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыайыыны уһансыыга, байыаннай уонна гражданскай оҥорон таһаарыынан, маассабай геройдуу үлэнэн, бэриниилээх буолуунан кылааттарын киллэрбит куораттарга иҥэриллэр. Миэхэ Дьокуускай олохтоохторо Пантелеймон Петров, Айаан Васильев уонна Андрей Высоких (@profi_market), ону тэҥэ Виктор Федоров бу ытык аат Дьокуускай куоракка иҥэриллэрин туруорсуохха диэн этиилээх тахсыбыттара. Кэллиэгэм Сергей Сергеев Оборона министиэристибэтин архыыбыттан Дьокуускай бу дьоһун ааты ылар кыаҕын мэктиэлиир докумуоннары булары ситистэ. Бу туһунан муус устар 7 күнүгэр Саха өрөспүүбүлүкэтин салалтатыгар суругунан иһитиннэрдим. Дьокуускай куорат Дуумата бу этиини эмиэ өйөөтө. Бар дьонум, кыайыыны уһансан тыылга үлэлээбит дьоммутугар махтанан, http://www.pobedaykt.ru сайтка киирэн, бу көҕүлээһини өйүүргүтүгэр ыҥырабын. Эбээлэргит, эһээлэргит, ийэлэргит, аҕаларгыт, үлэ кэлэктииптэрэ тыылга геройдуу үлэлээбиттэрин туоһулуур докумуоннаах буоллаххытына, doblest@pobedaykt.ru электроннай почтаҕа ыытыҥ. Биллэрин курдук, быйыл Ыам ыйын 9 күнүн уруккубут курдук бэлиэтиир кыахпыт суох. Ол гынан баран ханнык да ураты балаһыанньа, түгэн бу бырааһынньык улуукан суолтатын өлбөөдүтэр кыаҕа суох. Баҕар, быйылгы ураты балаһыанньа биһиэхэ, аныгы дьоҥҥо, саамай чугас дьоммутун, дьиэ кэргэммитин кытта бүгүҥҥүтээҕэр хас эмэ бүк уустук кэмнэри туораабыт көлүөнэҕэ сүгүрүйэр кыаҕы биэрээри үөскээбитэ буолуо.

Куорат олохтоохторун Улуу Кыайыыга

 кылааттара сыаналаныахтаах

 “Килбиэннээх Үлэ куората” ытык ааты Дьокуускай куорат ыларын ситиһиэххэ диэн, былырыын «Киин куорат» хаһыаппыт баһылыгы кытта нэһилиэнньэ көрсүһүүтүн тэрийэригэр, кыраайы үөрэтээччи, историк Пантелеймон Пантелеймонович Петров-Хардыы тыл эппитэ:

– Улуу Аҕа дойду сэриитин күүдэпчилэнэр алдьархайдаах уота-күөһэ Саха сирин хаппатаҕа. Фронтан төһө да ыраах тыылга олордоллор, ийэ дойду көмүскэлигэр бүтүн норуот биир сомоҕо күүс буола кубулуйбута. Өстөөҕү өлөрө-өһөрө, аҥаардас Дьокуускай куораттан 17 тыһ. тахса эр киһи сэриигэ аттаммыта. Куоракка баара-суоҕа 52 тыһ. киһи хаалбыта. Ол эрэн норуот хаһаайыстыбатын бары салааларыгар фроҥҥа барбыттар оннуларыгар обургу оҕолор, дьахталлар, биэнсийэлээхтэр эбии кэлэн, үлэ тэтимин түһэрбэтэхтэрэ. Куорат уруккутун курдук үлэлии турбута. Ол эрэн сэрии ыарахан тыына тута биллибитэ. Соҕурууттан ас-таҥас, эмп-том кэлиитэ быста аҕыйаабыта. Ону мэҥэһиннэрэ аччыктааһын, ыарыы өрө турбута. Ордук тыа сирин оройуоннарын олохтоохторо быста дьадайбыттара, ыарыыттан уонна хоргуйууттан элбэх киһи суорума суолламмыта. Хаалынньаҥнар туох баар күүстэрин холбоон, холкуостаахтар өлгөм үүнүүнү ылан, оробуочайдар оборонаҕа наадалаах араас тэрили оҥорон таһааран, кыайыыны уһансыбыттара. Бытархан тымныыга, куура хаппыт куйааска дьон-сэргэ үлэтин тохтоппотоҕо. Бу чахчы хоту дойду норуотун хорсун быһыыта этэ.

Дьокуускай куоракка кииннээн, 1942 сылтан ССРС уонна АХШ икки ардыгар түһэрсиллибит ленд-лиз дуогабарынан байыаннай сөмөлүөттэри көмө быһыытынан фроҥҥа тиэрдэр 1-й авиаперегоночнай дивизия штаба тэриллибитэ. Дьокуускай аэродрома уонна порт сулууспата ыарахан уйуктаах бомбардировщиктар, сылбырҕа истребителлэр түһэллэрин хааччыйар тутууларын, көтүтэр лүөччүктэргэ сынньанар усулуобуйаларын тэрийиигэ куорат олохтоохторо күргүөмүнэн күүс-көмө буолбуттара. Авиадивизия барыта 5 авиаполк уонна 1 транспортнай полк сулууспаларын хабара. Авиадивизияны Сэбиэскэй Союз Геройа биллиилээх авиатор И.П. Мазурук хамаандалаабыта. Сэрии сылларыгар Аляска – Сибиир авиатрассата норуоттар икки ардыларынааҕы суолталааҕа. Онон Дьокуускайга араас үрдүк сололоох тойоттор, үлэһиттэр кэлэн ааһар буолбуттара. Ол курдук АХШ вице-президенэ Г.Уоллес, сенатор У.Уилки, дипломаттар А.Громыко, М. Литвинов, ССРС тас дьыалаларын миниистирэ В.М. Молотов уо.д.а. куораты көрөн, сэргээн ааспыттара.

Авиадивизия сэрии сылларыгар барыта 8000-тан тахса араас тииптээх бомбардировщигы уонна истребители Аляскаттан Дьокуускайга тохтоон, Красноярскай аэродромугар тириэрдибитэ. Сөмөлүөттэри онно кынаттарын көтүрэн, поездка тиэйэн, фронт диэки илдьэллэрэ. Итиччэ элбэх сөмөлүөтү көтүтэн аҕалыы сиэртибэтэ, саахалланыыта хайаан да тахсар этэ. Ону ол диэбэккэ, бытархан тымныыга тиэхиньикэ тулуйбатын тулуурдаах лүөччүктэр кыайа-хото туппуттара. Ийэ дойду кинилэр хорсун быһыыларын үрдүктүк сыаналаабыта. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1944 с. сэтинньи 5 күнүнээҕи ыйааҕынан, авиадивизия Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыта уонна «1-я Краснознаменная перегеночная авиадивизия» диэн ааттанар буолбута.

Дьокуускай олохтоохторо фроҥҥа араас көмөнү оҥорууга инники кэккэҕэ сылдьыбыттара. «Советская Якутия» диэн таанкалар колонналарын тутууга, байыаннай сайыамнарга сурутууга, ичигэс таҥаһы хомуйууга, сөмөлүөттэри уонна хараабыллары тутууга о.д.а. тэрээһиннэри киэҥник тэнитэргэ, нэһилиэнньэ бары араҥатын хабар хамсааһыннары далааһыннаахтык ыытарга куорат бастыҥ үлэһиттэрэ тыл этэллэрэ, ыҥырыы таһаараллара. Сэрии кэмигэр Өлүөнэ өрүс пароходствотын, куорат электростанциятын чулуу үлэһиттэрэ, куорат бастыҥ учууталлара, быраастара үлэҕэ үрдүк ситиһиилэрин иһин, ССРС правительствотын уордьаннарынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара.

Куорат олохтоохторо, үлэһиттэрэ, оскуола үөрэнээччилэрэ сэрии сылларыгар бүттүүн:

  1. Оборона пуондатыгар 26 944 039 солк.;
  2. «Советская Якутия» таанкалар колонналарын, «Дьулуруйар Ньургун Боотур», «Якутский школьник», «Клавдий Краснояров» таанкалары, «Советский полярник», «Имени Потребкооперации» эскадрилья сөмөлүөттэри, «Медработник Якутии» санитарнай сөмөлүөттэри, торпеднай катердар эскадраларын тутууга барыта 15 644 863 солк.;
  3. Үп-мал лотереятыгар 6 159 000 солк.;
  4. Оккупацияттан босхоломмут оройуоннары, куораттары чөлүгэр түһэрэргэ 3 248 428 солк.;
  5. Арҕааҥы фроҥҥа күндү бэлэхтээх эшелоннары тэрийэргэ 2 700 000 солк.;
  6. Государственнай байыаннай сайыамнарга 55 467 400 солк. суумалаах 1945 с. сыананан үбү-харчыны хомуйбуттара;
  7. Арҕааҥы фронт байыастарыгар 75 596 таҥас-сап баһыылкаларын хомуйан ыыппыттара.

Итини барытын аахтахха, бүтүн Саха сириттэн оборона пуондатыгар хомуллубут үп-харчы үс гыммыт биирин ылар. Көстөрүн курдук, баара суоҕа 50-60 тыһ. ахсааннаах киһилээх Дьокуускай куорат Ийэ дойдуну көмүскүүр туһугар сүүнэ кылааты киллэрбитэ.

Аҕа дойду сэриитигэр хаан тохтуулаах, үгүс сиэртибэлээх кырыктаах кыргыһыылар барбыт куораттара сэбиэскэй кэмҥэ «Город-Герой» диэн бочуоттаах ааты ылбыттара. Билигин «Город воинской славы (Албан аат куората)» диэн ааты иҥэрэр буоллулар. Онтон тыылга Кыайыыны уһансыбыт куораттар олохтоохторо, араас уопсастыбаннай тэрилтэлэр «Город трудовой славы» диэн ааты туруорсар хамсааһыннары РФ бэрэсидьиэнэ В.В. Путин өйөөбүтэ уонна 2019 с. ахсынньы 14 күнүгэр Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «О почетном звании Российской Федерации «Город трудовой доблести (Килбиэннээх үлэ куората)» сокуон бырайыагын киллэрбитэ. Дьүүллэһии кэнниттэн Федеральнай мунньах икки палаатата утуу-субуу сокуону ылыммыттара. 2020 с. кулун тутар 1 күнүгэр РФ бэрэсидьиэнэ В.В. Путин сокуоҥҥа илии баттаан, күүһүгэр киллэрбитэ.

Сокуоҥҥа көрүллэринэн, «Килбиэннээх үлэ куората» бочуоттаах ааты сэрии сылларыгар Кыайыы туһугар уһулуччу килбиэннээх үлэнэн сүүнэ кылааты киллэрбит куораттарга РФ бэрэсидьиэнэ бэйэтин уурааҕынан иҥэрэр. Онно төрүөтүнэн куорат олохтоохторо үлэҕэ үрдүк ситиһиилэрин иһин, ССРС правительствотыттан судаарыстыбаннай наҕараадалары ылбыттара, куоракка сэрии сылларыгар үлэлээбит тэрилтэлэр эмиэ наҕарааданан хайаан да бэлиэтэммиттэрэ туоһу буолуохтаах. Үсүһүнэн, куорат олохтоохторун маассабай дьоруойдуу үлэлэрин кэрэһилиир докумуоннар баар буолуохтаахтар.

Уоттаах сэрии сылларыгар ити биһиги Дьокуускай куорат туһунан үөһээ кэпсээбит түгэннэрбит барыта сокуон ирдэбиллэригэр эппиэттииллэр. Онон, өскө, Саха Өрөспүүбүлүкэтин киин куората ити бочуоттаах ааты ыллаҕына, Кыайыы паркатыгар куорат гербэтэ ойуулаах уонна бэрэсидьиэн ыйааҕа суруктаах улахан обелиск тутуллуоҕа. Ыам ыйын 1 уонна 9, Куорат күннэригэр сэрии ыар сылларыгар ийэ дойду көмүскэлигэр килбиэннээх үлэлэринэн Кыайыыны уһансыбыт дьоммут сырдык өйдөбүллэригэр сибэкки дьөрбөтүн ууруохтара.

Дьокуускай киэҥ уонна дириҥ историятын чинчийэр научнай үлэбинэн сиэттэрэн, «Килбиэннээх үлэ куората» үрдүк уонна бочуоттаах ааты тапталлаах куораппыт ыларын туһугар биир бастакынан тыл көтөхпүппүнэн киэн туттабын. Куорат салалтата, чуолаан баһылык Сардана Владимировна, тута өйдөөн уонна өйөөн, билигин докумуоннар хомуллан, Ил Түмэҥҥэ туттарылыннылар

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Сыана үрдээһинэ
Сонуннар | 22.03.2024 | 18:00
Сыана үрдээһинэ
(2024 сыл олунньу ыйдааҕы көрдөрүүтүнэн)
Сергей:  «Уолаттар санаалара-оноолоро харахтарыгар көстөр»
Дьон | 21.03.2024 | 18:00
Сергей: «Уолаттар санаалара-оноолоро харахтарыгар көстөр»
Оҕо сылдьан разведчиктаах киинэлэри умсугуйан көрөрбүт, кинилэр курдук буолуохпутун баҕаран, сэриилээх оонньуурбут, саһа, сыбдыйа, сыылла сылдьан өстөөхтөрбүтүн самнарарбыт.  Разведчик диэн тылы иһиттэхпинэ, тута харахпар Штирлиц уобараһа көстөр. Кини өстөөхтөр уйаларыгар тиийэн, былааннарын, дьайыыларын биһиги дьоммутугар тиэрдэн, кыайыыны ситиһэргэ улахан кылаатын киллэрсэр.   Ол аата дьиҥнээх разведчик хайдах буолуохтааҕый? Кини боростуой саллаат...
Социальнай биэнсийэ эбиллэр
Сонуннар | 16.03.2024 | 18:00
Социальнай биэнсийэ эбиллэр
Муус устар 1 күнүттэн социальнай биэнсийэ 7,5 бырыһыан үрдүүр. Бу туhунан 262 N-дээх уурааҕы кулун тутар 5 күнүгэр Арассыыыйа Бырабыыталыстыбата бигэргэттэ. Индексация кээмэйэ ааспыт сылга биэнсийэлээхтэргэ олох таһымын алын кээмэйин улаатыытынан ааҕыллар. Бу төлөбүргэ анаан социальнай пуонда бүддьүөтүгэр 37,5 млрд солк. көрүлүннэ. Статитстика көрдөрөрүнэн, Арассыыйаҕа 4 мөлүйүөнтэн тахса киһи социальнай...
Рулет арааһын астыахха
Тускар туһан | 23.03.2024 | 10:00
Рулет арааһын астыахха
Бүгүн ааҕааччыларбытыгар астыырга чэпчэки уонна судургу, ол эрээри олус минньигэс уонна тотоойу сокуускалар ырысыаптарын бэчээттиибит. Бырааһынньыктааҕы сандалыгытын киэргэтиэхтэрэ, өрөбүллэргэ сонун бүлүүдэ буолуохтара.