ХАЙА

Тимир Алтан биэрбит каартатын ылан, тэнитэн көрдө уонна аартык нөҥүө Тостубут систэн салгыы өссө биир бөһүөлэк баарын бэлиэтии көрдө. Ол дэриэбинэ Буерак курдук икки хайа икки ардыгар турар эбит. Эмиэ Буеракка курдук бөһүөлэк ортотунан өрүс устар эбит. Алтан картата киниэнинээҕэр быдан сиһилии буолан биэрдэ. Манна ыллыктар, үрүйэлэр итиэннэ кутталлаах сирдэр барыта суруллубуттар. Сороҕун каарта хаһаайына Алтан, биитэр кини уорбут киһитэ, бэйэтэ хара черниилэнэн уруһуйдаабыт.

- Хантан ылбыккыный бу каартаны? – диэн Тимир ыйытта.

Алтан тылынан чыбыырҕатта.

- Эһэбиттэн хаалбыта. Мин арыалдьыппын. Манна баар сирдэри биэс тарбах курдук билэбин. Онон, мин көмөбүттэн таах да аккаастанаҕыҥ, миигинэ суох тыыннаах хаалбаккын.

- Оттон эйиигин кытта бытааннык өлөбүн даа? – диэн Тимир тулуйбакка тылын быктарда. – Картаҕыҥ төһөҕө атыылыыгыҥ? Мин харчылаахпын, - Тимир илиитин түөһүгэр кириэстии тутта уонна толкуйдаабыт дьүһүнүн тутунна.

- Каартаны ылыаххын баҕараҕын дуо? Каартаны ылар буоллаххына миигин эмиэ ылаҕыҥ.

- Бу каартан соҕотох да? Уонна суох дуо?

- Суох, сороҕо дьиэбэр дэриэбинэҕэ баар. Уонна бу удьуорбут кэриэс мала.

- Чэ сөп, - Тимир каартаны бүк тутан баран, Алтаҥҥа төттөрү биэрдэ уонна эргиллэ түһээт, баран истэ. Онуоха:

 - Тохтоо! – диэн кини саҥа аргыһа хаһыытыы биэрдэ. – Эн тугуй, миигин манна соҕотохтуу хаалларан бараары гынаҕын да?

Тимир эрэйдэммиттии өрө тыынан баран, Алтан диэки көрдө.

- Тугуй, ол бэйэҥ сатаан булан тиийбэккин дуо, маннааҕыгын дии.

- Иккиэ буолан, сэргэх буоллаҕа, - диэн Алтан хардарда уонна кини диэки кыратык доҕолоҥноон хааман истэ. – Син биир биир сиргэ барабыт дии, туохтааҕый. Уонна оттон оһолломмут киһини хааллараары гынаҕын дуо?

- Мэһэйдээмэ миэхэ, -  диэн бэриммиттии кыыһыран, Тимир сана аллайда.

Алтан кини тылларын ыҥырыы быһыытынан ылынна. Уонна доҕолоҥноон, Тимир кэнниттэн батыһан истэ.  Хойуу хаардаах сири кытыытынан эргийэн хаамарын көрөн, Тимир Алтаны кырдьык да олохтоох киһи быһылаах дии санаата. Тоҕо диэтэр, эрдэ Тимир хаста да хаарга батары түһэ сылдьыбыта. Тимир хаарын тэбэнэр кэмигэр, Алтан талах булан оонньуу сырытта.

- Соччото суох сир, -  диэтэ кини Тимир хонордуу оҥостубут сирин көрөн. – хайаттан хаар халҕаһата түстэҕинэ, барытын бүрүйэн кэбиһиэ.

- Тоҕо ол халҕаһа эмиэ түстэ? – диэн Тимир тулуйбакка саҥарда, - халлаан ып-ыраас дии.

- Күн киириитин көрүүй, кыһыл дии. Ол аата буурҕа түһэр. Сарсын эбэтэр түүн, – диэн Алтан киэбирэн эппиэттээтэ. 

- Оччо айылаах өйдөөх буоллаххына, хайдах аппаҕа түһэн хаалбыккыный? - Алтан эмискэ сирэйэ биллэ уларыйда.

- Ыксыы сылдьыбытым, – диэн баран тарбаҕын өрө көтөхтө уонна, - хайаларга ыксалынан сылдьыа суохтааххын, - диэн хардарда уонна тоҕо киһи хайаларга ыксаабакка сылдьыахтааҕын туһунан быһааран кэпсээн барда.

Тимир номнуо саҕаланыаҕыттан истибэккэ баран истэ, уонна хонуохтаах сиригэр тиийэн тохтоото. Кини балааккатын биир өттүттэн томтор хаххалыыр, иккис өттүттэн ойуур. Онон, түүнүн тыал даҕаны үрдэҕинэ кини тыалтан хаххалаах буолуохтаах этэ. Кини үөһээ томтор устун хааман истэ. Кини үрдүнэн хайалар өрө кэчигирээн истилэр. Хайалар төбөлөрүн халыҥ былыт сабар. Онтон хаар халҕаһата түһэр түгэнигэр кырдьык кини утуйар сиригэр түһүөн сөп диэн өйдөөтө. Ол эрэн, балаакката томтор анныгар турар буолан, кинини томтор хаххалыахтаах. Тимир тииһин хам ытырда. Кини томтортон аллараа халыйан түстэ. Онуоха,

Мин эмиэ, - диэн эмискэ Алтан саҥата хайаттан сүүрэн түһэр үрүйэ курдук кини санааларыгар сүүрэн киирдэ.

- Мин киниэхэ тугу да биэрбэппин, тоҕо биэриэхтээхпиний? Бу харчыны мин хаартыга чиэһинэйдик оонньоон сүүйбүтүм. Онуоха кини кыыһыран миигин хаба тардан ылбыта уонна...

- Түксү! – диэн Тимир кинини саба саҥарда. Алтан чуумпуран хаалла.

- Балаакканы оччотугар ханна туруор диигин?

Алтан толкуйдаабыттыы сэҥийэтин тарбанна, онтон тула өттүн көрүтэлээтэ уонна кинилэртэн балачча тэйиччи турар  кыра булгунньах диэки ыйда. Онно үүнэн турар мастар эҥин суохтар,  бэстэр быыстарыгар тараҕай оҕонньор оройун курдук турар. 

- Биһиги онно уот да сатаан оттуо суохпут, - диэн Тимир утарда. – Уонна түргэнник тоҥуохпут, көрбөккүн дуо икки өттүттэн сатаҕай дии. Хаххалыыр туох да суох.

- Эн миигиттэн ыйыттыҥ, мин хоруйдаатым, – Алтан илиилэрин саратта. Кини тарбаҕын бүөлээбэт бэрчээккэлээх уонна хайдах тоҥмото буоллар, -  мин ол онно тохтотуом этэ.

Баҕар Алтан кинини үлүтэн өлөрөн, халаан баран Буеракка төннөр былааннаах сылдьара буолаарай. Эбэтэр бэйэтин дэриэбинэтигэр. Тимир толкуйга түһэн, Алтаны уорбалаан көрөн турда. Онуоха Алтан өйдөөбөтөхтүү,

- Тугуй? – диэтэ.

- Ээ суох, - диэн Тимир хоруйдаата.

Кини суумкатын ылла, сылбах мастары уонна кыра булгунньах диэки хаарга батары түһэ түһэ хаама турда. Алтан кэнниттэн батыһан истэ. Кини хаарга аахайбакка, батары түспэккэ хаамарыттан Тимир кыйахана санаата. Булгунньахха күүстээх тыал. Ону ол диэбэккэ Тимир умса түһэн, хаарга дьаама хаһан барда. Түгэҕэр сылаас буоллун диэн бэлэмнээбит харыйа лабааларын уурталаата. Үлэнэн үлүһүйэн кини алтан баарын кытта умунна, онтон өйдөөн кэлэн көрбүтүгэр, киһитэ уот оттуллар сирин тула харыйа лабааларын соһон аҕалан тэлгии сылдьар эбит. Күн улам саҕахха саһан истэ, ойуурга борук-сорук түстэ. Кинилэр сирдэринээҕэр мастар быыстарыгар быдан хараҥа буолла. Үөһээ халлааҥҥа сулустар чоҕулуһаллар. Кинилэр оҥостон бүппүттэригэр халлаан биллэ хараҥарда. Им балай буолла. Тыал кытта чуумпурбут. Тимир бэрчээккэтин устан, ытыстарыгар амынньыардары ылан уокка быраҕаары куурда олордо. Онтон, эмискэ бырахпытыгар, уот кыыма көтөн таҕыста.

- Уотунан аптыыгын дуо? – Алтан ыйытта, - Таҥара эйигин кытта миигин булсуһуннарбыт быһылаах.

- Эн балааккан ханна баарый? – диэн Тимир ыйыталаста.

- Мин эмиэ аптаахпын, ол эрэн мууһунан аптыыбын, - диэн эмискэ Алтан хардарда.

- Ол иһин да хаарга батары түспэт эбиккин дии, - диэтэ Тимир. Алтан күллэ.

- Хайдах, мин ол айылҕаттан сымсам дии. Ама эдэр тойон ымсыырар ду?

Тимир иһигэр кыйахана түстэ, тугу эрэ этээри гынан баран, тохтоон хаалла. Эдэр тойон? Кини чопчу тугу да бэйэтин туһунан эппэтэҕэ. Сүрэҕэ эмискэ тугу эрэ соччото суоҕу сэрэйдэ.

Мааны плащтаах булчут эмискэ Буеракка кэлэн уҥа-хаҥас харчынан ыһыахтанар, бөһүөлэги барытын атыылаһар харчылаах аты сылгыһыкка бэлэхтиир. Төбөтүттэн атаҕар диэри мааны таҥастаах. Сөпкө толкуйдаан саҥарар. Аристократ буолара сонно биллэр.

- Эн барытын билэҕин диэ.

Буерак – кыра дэриэбинэ. Туох да буолбат. Эн ханна тугу гыммыккын хас биирдии бөһүөлэк ыта билэр.

Тимир саарбахтаабыттыы тарбахтарын сарбатта. Кини атаҕын аннынааҕы хаар сымнаан, ууллан, аны кытаатан муус буолан барда. Алтан кини сирэйин манаан олордо.

- Наадаалаах этэ миэхэ, эдэр тойоттору кэтиир, үспүйүөннүүр. – диэтэ.

- Эн хайдах аппаҕа түһэн хаалбыккыный?

- Бытыктан куотан испитим. Кини хаартыга миэхэ хотторон, абаран өһүргэнэн турбута. – Алтан саннын хамсатта уонна төттөрү харыйа лабааларыгар олорунан кэбистэ. – Ол эрэн кини түргэнник уоскуйар. Аҕыйах ый дэриэбинэҕэ саһан олоруом, онтон кини миигин бырастыы гыныа. Онон мин балааккам суох. Суох миэхэ. Ол эрэн, - Алтан суумкатын таптайда, - утуйар мөһөөччүктээхпин уонна үчүгэй винолаахпын.

Тимир кинини соһуйбут харахтарынан көрдө уонна:

- Эн бу хайа аартыгын биир эрэ бытыылкалаах уҥуордаары сылдьаҕын дуо? – диэтэ

- Уонна утуйар мөһөөччүктээх. Мин дьиҥэр бүгүн түүн номнуо дьиэбэр тиийиэхтээх этим. Аппаҕа түһэн хаалбатаҕым буоллар.

Хас да сөкүүндэни быһа Тимир кинини одуулаан көрдө. Алтан налыйан олорорун көрөн сөхтө. Кини манньыатаны илиитигэр эригтэ олордо. Ытыстара ол эрэн иччитэх. Хаартыһыт уонна албынчык. Түөкүн. Тимир биир да түгэн Бытыгы балыйбыттарын саарбахтаан көрбөтө.

 Аартыгы биир күнүнэн уҥуордаабаккын, – диэн эмискэ Тимир эттэ, кини Алтан утары олордо, – мин каарталары көрбүтүм.

-        Эн каарталарын диэн туһата суохтар, – диэтэ Алтан. Кини улахан тарбахтарын быыстарыгар эмиэ манньыата баар буола түстэ, – ити каарталарынан сирдэттэххинэ, эн куобах курдук эргиччи ыстаҥалыы сылдьыаҥ. Ол эрэн, бүгүн эн үөрүүлээх күнүҥ, мииигин көрүстүн. Мин каарталарбыттан чопчу каарта аан дойду үрдүнэн кимиэхэ да суох.

Сарсын аартыгы уҥуордуур санаа Тимири толкуйдатта. Кини сүрэҕэ күүскэ тэбэн барда. Эмискэ хайалар быыстарынан хас да күн соҕотох хаамартан куттанна. Кини айаҥҥа 3 күнү ыытыахтааҕа. Ол кэннэ өссө үөһээ тахсарыгар эмиэ хас да күн барыахтааҕа. Ол эрэн, айан кылгас буолар чинчилээҕэ. Баҕа санааны толорор сулус кини иннигэр тыган турар курдуга. Алтан кинини одуулаан көрө олордо, онтон эмискэ ытыһынан атаҕын таптайда. Тимир соһуйан дьигис гынан ылла.

- Хайа, эдэр тойон? Нэҥэй аргыскын балааккаҕар хоннороҕун дуо?

- Чэ сөп, - диэтэ Тимир,  - ол эрэн, сэрэтэбин, миигин халыаҥ да, мин эйигин туох да иһин хантан баҕар булуом.

- Булаҕыҥ, булаҕыҥ, - диэн Алтан күллэ, – туох да иһин булуоҕуҥ.