Хатаска ырыа тула муһуннулар

Биһиги, сахалар, олох олорорго, тула эйгэни ылынарга, өй-санаа күүһүн иҥэринэргэ ырыа быстыспат ситимин тута сылдьыы көмөлөһөрүн өбүгэлэрбит барахсаттар саҕаттан эппитигэр-хааммытыгар, өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥэриммит норуоппут. Манна үрдүкү салалтабыт Ырыа күнэ диэн анал күнү ылыммытын ахтан, махтанан ааһарбыт хайаан даҕаны наада курдук.

Дьокуускай Хатаһыгар «Тускул» култуура киинигэр 2021 сылтан  Ырыа суруйааччылар (мелодистар) түмсүүлэрэ тэриллэн, нэһилиэк олоҕор көхтөөхтүк кыттар. Түмсүүгэ Алексей Калининскай-Луҥха, Исай Брызгалов, Николай Андросов, Василий Сорокин-Айгылаан курдук ааттаах-суоллаах, дьон-сэргэ билиниитин, тапталын ылбыт дорҕоонноох уонна эдэр талааннар бааллар.

Алексей Кириллович Калининскай-Луҥха аата билиһиннэриини эрэйбэт. Ырыа туһа диэн олоҕун анаабыт, сүҥкэн үлэни ыыппыт ытыктанар, убаастанар киһибит Хатаска олохсуйан, Хатаска ырыа туоната кэҥииригэр өҥөтө улаханын билинэбит. Ырыа эйгэтигэр бастакы хардыылары оҥоро сылдьар Сайнаара Данилова кыра эрдэҕиттэн ырыа-хоһоон эйгэтигэр улааппыта. Аҕата Иннокентий гитаратын тута сылдьар, уус-уран самодеятельность көхтөөх кыттыылааҕа этэ, ийэтэ Мария Хатас норуодунай тыйаатырын солбуллубат артыыската, ийэтин өттүнэн эһээлээх эбээтэ эмиэ сцена бэтэрээннэрэ этэ. Сайнаараҕа ырыаны айар дьоҕур олоҕун уустук кэмигэр эмискэ, соһуччу киирбит. Дьолго, бу түгэҥҥэ кинини өйдүүр-өйүүр, «чэ, кытаат» диир киһи баар буолан биэрэн, “Махталлаах буолуоҕуҥ” диэн ол бастакы ырыата бэрт түргэнник фонограммаланан, устуудьуйаҕа уһуллан, «Виктория» араадьыйа долгуннарыгар мэлдьи иһиллэр. Ити курдук билигин уонча ырыата араадьыйаларга тыаһыыр, бэйэлэрин дьоллоох чаастарын күүтэ сытар айымньылар эмиэ бааллар. Ырыа-хоһоон хонуутугар киэҥник биллэр хоһууннар Мэхээс Сэмэнэп, Сэргэй Сэмэнэп-Сэгэй бииргэ төрөөбүт эдьиийдэрэ Маргарита Индеева эмиэ мелодияны айыыга сэргээһини ылар холонуулардаах. Ол курдук, сахалыы сэмэйдик тэтэрээт, альбом быыһыгар ууран сыппыт айымньыларыттан түмсүү бастакы кэнсиэригэр фонограммалатан, доҕуһуоллатан, эр-биир киэҥ дуолга таһаартаан эрэр. Алена Пинигина-Чөмчүүнэ, этэргэ дылы, күөгэйэр күнүгэр сылдьар, дьөһөгөй айанын тэтиминэн олох устун айанныыр кэмэ. Тырымнас тыллардаах, ытыс ымыыта хомус доҕуһуоллаах, дууһа кылын таарыйар кырыымпа арыаллаах бииртэн биир саҥа ырыа куйаартан түһэрдии айыллан иһэр. Алена биир уратытынан ырыаларын ханнык эмит билэр ырыаһытын өйүгэр оҥорон туран айара буолар. Хатаска Татьяна Окорокова уонна ырыа – арахсыспат өйдөбүллэр. Татьяна кыра эрдэҕиттэн толорооччу, ырыаһыт эбит буоллаҕына, билигин үөрэтээччи, уһуйааччы уонна кэлин сылларга ырыа айааччы. Зоя Пестерева эмиэ оскуола саҕаттан ырыа эйгэтигэр өйдүүн-санаалыын чугас. Төһө даҕаны олох-дьаһах хардыытынан уонунан сылларга ырыаттан ыраах эйгэҕэ сырыттар, бу кэлиҥҥи икки сылга тапталлаах эйгэтигэр эргиллэн, сүтэрбитин булбуттуу, сэргэхсийэн сылдьар. Оскуолатааҕы кэмнэригэр суруйбут ырыаларын сөргүтэн, саҥаларга холонор. Дэгэрэҥ ырыа туонатыгар толорооччу да, уһуйааччы да быһыытынан киэҥник биллэр Николай Протасов түбүктээх үлэҕэ үтүрүттэрэн, айыллыбыт ырыаларын ыллаабатаҕа, ыллаппатаҕа даҕаны хас эмит сыл буолбут. Николай Васильевич бу түмсүү долгунугар олорсон урукку ырыаларын “хостоон” таһааран, ыллата биэртэлээн, айымньыларыгар атын, саҥа салгыны киллэрэ сылдьар. Олох суолун устун ырыа ылбаҕай ыллыгынан айанныыр аартыгы арыйбыт киһи бу суолтан хаһан даҕаны туораабат, ырыа барахсан умсугутар күүһэ, уйан туоната сүрэхтэн, өйтөн-санааттан тахсыбат. Ол биир чаҕылхай туоһутунан саха тыллаах, саха санаалаах бары билэр киһибит, ытыктаныан ытыктанар Исай Брызгалов кэнники сылларга урукку ырыаларыгар майгыннаабат, төрүт дорҕоон дуораана иһиллэр, дьиҥ сахалыы тыыннаах ырыалары суруйталаабыта буолар. Омос көрдөххө куруутун тугу эрэ иһиллии сылдьар курдук уу чуумпу, наҕыл, номоҕон көрүҥнээх Галина Ксенофонтова хотугулуу күүстээх энергиялаах, тэтимнээх ырыаларын истибит эрэ сөҕөр. Бары сөбүлүүр ааптарбыт Николай Андросов соторутааҕыта «иэйии кутуллан түһэрэ хайдаҕын бу сылларга эппинэн-хааммынан билэ сылдьабын» диэн санаатын үөрэ-көтө үллэстэн турар. Дьэ ол кутуллар иэйиини куоттарбакка, айымньы оҥорон таһаарарга сүрэх-бэлэс, тулуур-дьулуур наада буолара мөккүөрү үөскэппэт. Николай бэйэтэ киһи быһыытынан дэлэй-холой майгылаах, биэрэрин бэскэ ыйаабатах, бэлэхтиирин биһириир буолан, ырыалара эмиэ киэҥ-куоҥ эйгэлээхтэр. Василий Сорокин-Айгылаан – дьиҥ-чахчы олох оргуйар үөһүгэр сылдьар, айар-тутар аартык аанын тэлэччи аһан аатын-суолун оҥостубут сайаҕас, сайдам эдэр киһи. Ыллам-дьэллэм, аһыныгас, киһини өйдүүр-өйүүр майгылаах күтүөппүтүн биһиги, хатастар, таптыыбыт, убаастыыбыт. Кини мелодияны кытта тэҥҥэ тутан ырыатын хоһооннорун бэйэтэ суруйар түгэнэ элбэх.

Бу түмсүү бастакы улахан хамсааһынынан ноталаах, тыллардаах, кюар кодтаах «Ырыам айар куйаара» диэн ааттаах ырыанньык буолбута. Ырыанньыгы презентациялыыр улахан кэнсиэр кэннэ Николай Андросов уонна Галина Ксенофонтова ырыаларыгар куонкурустар, кэнсиэрдэр ыытыллыбыттара. Оттон быйылгы айар сезоҥҥа сүбэлэһэн, кэпсэтэн, ырытыһан баран, мелодияны айааччылары, тылын суруйааччылары, ырыаны толорооччулары бииргэ түмэр, сомоҕолуур, ырыа дьайар эйгэтин кэҥэтэр сыаллаах-соруктаах «Ырыа дьаарбаҥката» диэн сонун киэһэни ыыттылар. Сүрдээх үчүгэй, дириҥ ис хоһоонноох, инникигэ эрэллээх кэпсэтии, сэһэргэһии таҕыста. Бу киэһэ хоһоон айааччылар айымньыларын мелодистарга бэлэх ууннулар, мелодистар ырыаларын ыллаан иһитиннэрдилэр, ырыаһыттар ону үөрэ-көтө ылыннылар.

«Ыллыыр киһиэхэ олус наадалаах, туһалаах, киһи эрэ истэ олоруох курдук кэпсэтии таҕыста. Хаһан даҕаны маннык хабааннаах тэрээһиҥҥэ сылдьыбатаҕым, баарын даҕаны истибэтэҕим. Ырыа хайдах, хаһан, ханна үөскээн-төрөөн тахсара туһугар бэйэтэ туспа кэпсээн буолара истэргэ астык эбит», - диэн тэрээһин кыттыылааҕа Уруйдаана Иванова санаатын үллэһиннэ. Бу киэһэ Николай Андросов биир ырыатын түөрт куоласка арааран, үлэлиир кэлэктиибигэр ыллатаары сылдьарын туһунан кэпсээтэ. Бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор Филипп Охлопков эмиэ тэрээһинтэн дуоһуйууну ылбытын бэлиэтээтэ. «Хоһооҥҥо, ырыаҕа иитиллибит көлүөнэ киһитэ буоларым быһыытынан ырыа суруйааччылары уруккуттан сэргиибин, кэрэхсиибин. Бу сылларга кэлбит иэйиилэрбин, дуоһуйууну ылбыт түгэннэрбин ойуулаан, хоһоон суруйарга, ырыа матыыбын оҥорорго холонор буола сылдьабын. Этэргэ дылы, бу хайысхаҕа “эдэр” киһи буоларбынан, миэхэ тус бэйэбэр олус туһалаах тэрээһини мүччү туппатахпыттан үөрдүм», - диэн кэпсиир сэһэргэһээччим. Ырыаттан ыраах эйгэлээх Надежда Баишева эмиэ ырыанан үлүһүйбүтэ уонча сыл буолбутун сэһэргээтэ: «Бастаан ырыаһыт быһыытынан буспутум-хаппытым, ансаамбылларга, хорга  сылдьыбытым. Онтон ырыа эйгэтэ киһини байытар, кэҥэтэр дииллэрин эппинэн-хааммынан билэммин, эдьиийим суруйан хаалларбыт хоһооннорун ырыа гынан таһаарарга холоно сылдьабын».

Дьэ ити курдук Хатас ырыа айааччылара «Тускул» Култуура киинигэр мустаннар, сэргэх, кэрэхсэбили ылар тэрээһини ыыттылар. Николай Михайлович Андросов сонун этиилэри киллэрдэ, инникигэ былаан торумнанна. Онон мантан антах, Галина Никитична Шахурдина ырыатыгар ылланарыныы, түмсүү тэнийэн-кэҥээн, ырыалара бар дьоҥҥо ыалдьыттыыллара, хоһоонноро хоноллоро үксүүрүгэр эрэлбит күүһүрдэ.