11.02.2023 | 14:00

Хадаҥҥа гражданскай сэрии хайдах ааспытай?

Ол туһунан биһиэхэ олоро сылдьыбыт ырааҕынан аймахпыт Чойоох Киргиэлэй – Григорий Сахтаев диэн ааттаах-суоллаах, Иннокентий Дмитриевич Григорьев-Туораах эһэтэ оҕонньор кэпсиирэ. Булчут, сылгыны, ынаҕы көрөр, отчут-масчыт киһи этэ..
Хадаҥҥа гражданскай сэрии хайдах ааспытай?
Ааптар: Аан дойду тустуутугар сэттэ төгүллээх чемпион, икки төгүл иккис миэстэлээх, барыта тоҕус төгүл чемпион уонна призер, Бүтүн Арассыыйатааҕы“Слада” нуучча тустуутун академиятын чилиэн кэрэспэдьиэнэ Владимир Дмитриевич Данилов суруйдум
Бөлөххө киир

1922 с. Хадаҥҥа ыһыах буолар, ыһыахха кэлбит дьонтон баҕалаахтары Курсуйга олорор баай киһи Григорий Попов ыйыытынан-кэрдиитинэн Кэлбигир кыра уола Степан Архипов испииһэккэ киллэртиир. Үөрэхтээх киһи буолан, син добуочча элбэх киһи суруйтарар.

Бииргэ төрөөбүт убайа Тоһукканы киллэрэр. Чаччыкы уола  Алексей Васильев – Уус Алексей киирэр. Соторутааҕыта кыһыл буола сылдьыбыт Дьөлгөөһөй үрүҥнэргэ суруйтарар, бэриниилээҕин биллэрэн, Хадаҥҥа Ревком бэрэссэдээтэлэ буола сылдьар киһини Прокопий Намыловы муомахтаан өлөрөр.

Ревком чилиэнэ Степан Кугасовы тутан аҕалан, Хаанды алааһыгар Сүөдэр Могусов кинээс дьиэтигэр тимир чуумпурунан таһыйан сабырҕаппыттар, үөгү-хаһыы бөҕө буолбут. Онуоха кинээс Сүөдэр Могусов кэргэнэ Өксүүнньүйэ дьиэтигэр баар бириэмэтэ эбит. Өксүүнньэ ол бириэмэҕэ эдэр дьахтар. Үөттүрэҕин ылан, хаһыытыы-хаһыытыы, Степан Кугасовы тимир чуумпурунан таһыйа турар киһиэхэ сулбу ойон киирбит да, сыыһа-халты сырбаталаабыт. Ол кэннэ: “Олорор иэримэ дьиэбэр тыыннааҕым тухары кири-хоҕу, аньыыны-хараны оҥорторуом эрэ суоҕа, онон тохтооҥ, уоскуйуҥ!!!” – диэн хаһыытаабыт. Бандьыыттар бэйэлэрэ да соһуйбуттар. Кинээстэрин ойоҕо кыыһыран турбутугар, үөгүлээн, хаһыыран киирэн барбытыгар. Ревкомнарын киһитин кырбыылларын, тимир чуумпурунан таһыйалларын тохтоппуттар.

Сунтаартан Сунтаар хомуньуустарын ячейкатын сэкирэтээрэ Елисей Васильевич Попов диэн эдэр фельдшер киһини тутан таһааран: “Илиибитин дьэ хаанныыр инибит”,- диэн үөрэ-көтө олордохторуна, штаб начаалынньыга бэйэтинэн кэлэн киһилэрин өрүс уҥуор штабтарыгар Бириистэҥҥэ таһаарбыт уонна бандьыыттары барыларын онно илдьэ барбыттар. Бириистэҥҥэ Чоҥхоох атыыһыт байан-тайан олорбут сирэ. Елисей Попову штабтарыгар аҕалан баран, эмчит-быраас киһилэрэ суох буолан, өлөрбөккө илдьэ сылдьарга быһаарыналлар уонна бары көрө-кэтии сылдьалларыгар бирикээстииллэр. Сотору буолан баран Тойбохойтон Петр Павлов киһитэ илдьэ бараары кэлбитин, аккаастаан төннөрөллөр.

1922 сыл атырдьах ыйыгар кыһыллар борокуотунан иһэллэрэ иһиллэр. Бириистэҥҥэ сытар бандьыыттар бэлэмнэнии бөҕө буолаллар. Борокуот кэлэн тохтуур сиригэр окуопа бөҕө хаһаллар.

Строд борокуота Сунтаарга кэлбит сураҕа иһиллэр. Бириистэн бандьыыттара мунньахтыыллар. Ким баҕалаах бары тыл этэллэр. Елисей Васильевичка эмиэ тыл этиттэрэллэр, “Үөрэхтээх киһи, дьэ, туох диирин истиэххэ”, - диэн буолар.

Елисей Васильевич кылгастык тыл эппит, маннык диэбит: “Дьэ, доҕоттор, маннык: кыһыллар икки станковой пулеметтаахтар үһү, биир станковой пулемет 1 мүнүүтэҕэ 250 буулдьаны таһаарар, икки пулемет 1 мүнүүтэҕэ 500 буулдьаны таһаарар, онон эһиги кыһылларга утары ытыаластаххытына, 4-5 мүнүүтэ иһигэр кус оҕолорун курдук 3-4 тыһыынча буулдьаҕа таптаран өлөн-өһөн хаалаҕыт. Бары оҕолоох-уруулаах, сүөһүлээх-астаах дьонноргут, онон сэриилэспэккэ куота охсуохха наада”. Баар дьон бары хаһыытаһа түспүттэр, “Үөрэхтээх киһи сөпкө этэр!” – диэн буолбут. Дьиэҕэ тарҕаһар кыһалҕа тирээбит. “Онон бары ыраахтан борокуоту көрөн баран тарҕаһыаҕыҥ”,– диэн буолбут.

Бириистэҥҥэ алаас уҥуор тахсан сыппыттар. Арай сытан баран көрбүттэрэ – Егор Дормидонтов, Хаар диэн ааттаах киһи, сирэйэ-хараҕа туран хаалбыт, бөстүөнүнэн эстэр туурка саатын сомуогун туруоран баран сытар дьону үрдүлэринэн ойуолуу сылдьар үһү. Ону көрөн олус куттаммыттар. Алҕас саатын төлө тутан эстэҕинэ биһигини пулеметтарынан ытыалыахтара диэн көрдөһөн, саатын сомуогун түһэрбиттэр, саатын-бөстүөнүн барытын былдьаан ылбыттар, күүстэринэн охторон сытыарбыттар.

Ол сыттахтарына борокуот тиийэн кэлбит. Чугаһаан баран амбаар дьиэ сарайын пулеметынан ытыалаан чачыгыраппыттар.

Борокуот кэлэн тохтообут, аҕыйах мүнүүтэ буолаат, сыыры сүүсчэкэ нуучча дабайан тахсыбыттар уонна дьиэҕэ саба сүүрэн тиийбиттэр. Аһаҕас аанынан, түннүктэринэн дьиэҕэ киирэннэр маатыралыы-маатыралыы остуолу охсуолууллара иһиллэрэ үһү. Бандьыыттар көрөн баран тарҕаспыттар.

Сунтаар оройуонугар ити курдук гражданскай сэрии хаан тохтуута суох түмүктэммитэ. Манна сүрүн оруолу коммунистическай бюро сэкирэтээрэ Елисей Васильевич Попов ылбыт курдук көрөбүн. Кини ытыаласпакка дьиэҕэ тарҕаһарга эппитин ылынан, дьиэлэригэр тарҕаһан, хаан тохтуута буолбатах, эйэ олохтоммут.

Е.В. Попов Хадаҥҥа өр үлэлээбитэ, күтүөт буолан элбэх оҕолордоох. Оҕолоро, сиэннэрэ Саха сиригэр элбэхтэр. Мин киниэхэ элбэхтэ эмтэммит киһибин. Елисей Васильевич көмөтүнэн  89 саастаах оҕонньор билигин да доп-доруобай, оһуокайдыыр, олоҥхолуур.

Саха сирин дьонугар барыгытыгар доруобуйаны баҕарабын!!!

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Оҕоҕун иккистээн ыытар саҕа ыарахан суох...
Сонуннар | 30.03.2023 | 14:00
Оҕоҕун иккистээн ыытар саҕа ыарахан суох...
Ийэлэри кытта кэпсэттэҕим аайы, кинилэр тулуурдарыттан, кытаанах санааларыттан сөҕөбүн. Тастарыгар таһаарбакка, истэригэр төһөлөөх айманалларын айбыт таҥара эрэ билэн эрдэҕэ. Ол да буоллар, «атын ийэлэргэ хайдах эрэ көмө буолларбыт, баҕар, сүбэбит-амабыт тиийиэ» диэн, аһаҕас кэпсэтиигэ тахсалларын иһин тус бэйэм махтанабын уонна бары Ийэлэргэ сүгүрүйэбин.   Анна Ивановна Николаева, саллаат ийэтэ, куорат олохтооҕо:...
Остуоруйаттан саҕыллыбыт дьарык
Дьон | 25.03.2023 | 14:00
Остуоруйаттан саҕыллыбыт дьарык
Хаһыаппыт бүгүҥҥү таһаарыытыгар айылҕа биир кэрэ бэлэҕин – сибэккини оҥорор Мария Попова бу дьикти дьарыга остуоруйалаах кинигэттэн саҕыллыбытын, ол кинигэтэ аны олоҕун аҥаарын булсуһуннарбытын уонна «Кэрэни көрбүт / Не хороните меня без Ивана» киинэҕэ кини туох сыһыаннааҕын туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.   – Үтүө күнүнэн, кэрэни оҥорор Мария! Куйаар ситиминэн эн олус...
Өлгөм үүнүү элбэх үлэни эрэйэр
Дьон | 30.03.2023 | 14:00
Өлгөм үүнүү элбэх үлэни эрэйэр
Сааскы ылааҥы күннэри баттаһа, күннээҕи түбүктэн ордон, кэрэ аҥаардар ким иистэнэр, ким оҕуруот олордуутун саҕалыыр. Ханнык баҕарар үлэни өрө тутар дьонтон биирдэстэринэн Любовь Петровна Луковцева буолар.
Ирина Саввина:  Арассыыйа үрдүнэн итинник мөһөөччүгү ким да тигэн, толорон биэрбэт
Дьон | 30.03.2023 | 10:00
Ирина Саввина: Арассыыйа үрдүнэн итинник мөһөөччүгү ким да тигэн, толорон биэрбэт
«Мэтээл туһугар буолбакка, кыайыы туһугар» диэн ырыаҕа ылланарын курдук, иистэнньэҥ кыргыттар күннэри-түүннэри, өссө үлэ чааһын кэнниттэн кэлэн биир кэппиэйкэни эрэйбэккэ, биир хайҕал тылы күүппэккэ үлэлииллэр эбит. Барыта кыргыттар диэхпин, хамаандаларыгар биир соҕотох эр киһи эбиллибит, кини туһунан ааҕан иһэн билиэххит.   Дзержинскэй уулусса 76 нүөмэригэр, “Технопарк” дьиэтигэр анал байыаннай дьайыыга сылдьар...