Ый сырдыгар ыллык

-Сайаана, мин эйиэхэ биири бэлэхтиэм, - уолчаан истиҥник мичээрдээтэ.

-Тугу?

-Ол саамай сырдык сулуһу, - Ньургун сып-сырдык сулуһу ыйда.

-Эн онно, ама, тиийэҕин дуо? – кыысчаан олус диэн дьиибэргээтэ.

-Суох. Ол гынан баран, тоҕо тиийиэхтээхпиний. Сулус диэн умайа сылдьар уот үһү, ону мин эйиэхэ ылан биэрдэхпинэ, эн илиигин сиэтиэҥ. Маннык сиртэн көрөргө аналлаах эбит.

-Оччоҕо хайдах бэлэхтиигиний? – Сайаана курустук тутунна.

-Хомойума, Сайаана, - Ньургун кыыһы төбөтүттэн сыллаан ылла. – Мин ити сулуһу эйиэхэ бэлэхтиибин. Ол аата эн кинини көрө-көрө миигин саныаҥ, оттон мин – эйигин.

-Оттон эн уонна хаһан да кэлбэккин дуо?

-Дьонум кэлбэппит дииллэр.

Оҕолор эмискэ тимир биэдэрэ тыаһын иһиттилэр. Көрбүттэрэ, дьиэ аттыгар ыы-быччары балыктаах кыра биэдэрэ турар эбит. Сайаана аҕата бу киэһэ аҕалбыт балыга. Кыыс сүүрэн тиийдэ. Быыкаа балыктар эрэйдээхтэр өссө да тыыннаахтар, аппаҥнаан, мөхсөн бөҕө.

-Тыый! Ньургун, көрүүй, балыкчааннар тыыннаахтар эбит дии!

Ньургун мүчүк гынна.

-Мин аҕам эмиэ сороҕор балыктаан кэлэр. Балыктар куруук тыыннаах буолааччылар, - уолчаан өрө тыынан ылла.

-Оттон биһиги кинилэри өлөрөн сиэри сылдьабыт дии! – Сайаана хараҕа ууланан, доҕорун диэки эрэммиттии чоҕулуччу көрөн турда.

-Ытаама, Сайаана, биһиги балыкчааннары быыһыахпыт! – уол биэдэрэни икки илиитинэн көтөҕөн, үрэх диэки хаамта. Кыыс кэнниттэн сүүрэн кэлэн, биэдэрэ тутааҕын аҥаар өттүттэн тутуста.

Оҕолор көмөлөөн балыктаах биэдэрэни уу үрдүгэр тиэрэ туттулар. Соһуччу быыһаммыт балыкчааннар, үөрүүлэриттэн оонньуу-оонньуу, үрэх устун уһуннулар. Сайаана уонна Ньургун, илиилэриттэн сиэттиһэн, балыктарын сүтүөхтэригэр дылы кэтээн турдулар.

***

...Ити кэнниттэн лоп-бааччы сүүрбэ сыл ааста. Сайаана телескобун хомунан, өрүс кытылыгар барардыы оҥоһунна.  Массынатыгар киирэн олороотун кытта ийэтэ эрийдэ.

-Хайа, тоойуом, туох сонун? Үлэҥ төһө бэркэ баран иһэр?

-Барыта үчүгэй, ийээ. Үлэм бэркэ салаллан иһэр. Бу билигин аппаҕа баран иһэбин. Аппа үрдүттэн халлаан үчүгэйдик көстөр. Сотору борук-сорук буолуо, онон тиэтэйэбин. Бу киэһэ эмиэ хаартыскаҕа түһэрэбин, уһун выдержка наада, онон хараҥа буолаатын кытта саҕалыахтаахпын.

-Ээ, сөп. Чэ, кытаат.

-Сөп, ийээ.

-Ээ, тоойуом... Мин биири ыйытаары гыммытым. Тус олохпут хайдаҕый, туох эмэ уларыйыы таҕыста дуо?

-Оо, дьэ, ийээ, эмиэ саҕаланна! Мин үлэлиибин, бокуойум суох, онон уларыйыы тахса илик.

-Ээ, чэ, сөп-сөп. Хаһан сиэн көрөр дьоллонорум буолла.

-Ийээ, сиэн көрүөҕүҥ, онно олох долгуйума. Ол гынан баран, билигин буолбатах. Чэ, мин ыксыыбын. Пока.

-Чэ, пока.

...Сайаана аппа үрдүгэр телескобун уонна аппараатын сөптөөх хайысхаҕа туһаайан, киһи көмөтө суох хаартыскаҕа түһэрэр гына бэлэмнээн баран, аллара түһэн, эбэҕэ сөтүөлүү киирэргэ сананна. Халлаан лаппа хараҥарбыт. Сып-сырдык толору ый көннөрү да харахха олус кэрэтик көстөр. Кыыс аа-дьуо таҥаһын устан, купальнигын кэтэн, ууга киирдэ. Уу өссө да сылаас. Астына-дуоһуйа харбыы-харбыы, Сайаана кытылтан балачча тэйдэ. Иһигэр саныыр: «Ийэм барахсан сөпкө этэр. Биир эмэ үчүгэй киһини булан, ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн, олоҕум оннун оҥостуохха баар эбит. Оччоҕо дьэ, кырдьык, бу олоххо миэстэбин буллум диэх этим. Оҕолорбор киэҥ куйаар кэрэтин көрдөрүөм, хайдах курдук кэрэ сиргэ олорорбутун өйдөтүөм, сир-халлаан арыллыбатах кистэлэҥнэригэр ааны сэгэтэн, билиигэ-көрүүгэ тардыһалларыгар олук ууруом. Ол эрээри... билиҥҥитэ биир да сөптөөх киһини була иликпин. Арааһа, бэйэм аһара үчүгэй киһини кэтэһэбин дуу, хайдах дуу. Син үчүгэй уолаттар билсэ сатыыллар даҕаны, кинилэр бары биитэр дьаарай булчуттар, биитэр куорат олоҕор үөрэнэн хаалбыт дьон, оттон сорох-сорохтор аһыы утаҕынан үлүһүйэллэр. Арай, биир эмэ испэт-аһаабат, айылҕаны чахчы таптыыр, кыылы-сүөлү аһынар, уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ куйаар кэрэтин кэрэхсиир киһини көрсөрүм буоллар, бэрт да буолуо эбит... »

Эмискэ өрүс долгуннурда. Сайаана ыксаан, олус күүскэ харбаата, ону кытта атаҕын иҥиирэ тардан хаалла. Кыыс уолуйан, илиитинэн харбыы сатаан баран, туох баарынан хаһыытаата: «Ээй! Көмөлөһүөҥ! Тимирэн эрэбин, көмөлөһүүҥ!» Кутталыттан куолаһа да кыайан тахсыбат курдук. Чугаһынан киһи баар сибикитэ биллибэт. «Быһыыта, соҕотох этим буолбат дуо», - диэн Сайаана өйдүү биэрдэ, күүһүн барытын түмэн долгуну кытта туста сатаата да, айылҕа күүһүн хантан кыайыа баарай. Сотору сэниэтэ эстэн, уу анныгар тимирэ турда. Салгына тиийбэккэ, хаста да ууну эҕирийдэ. «Ама, мин олоҕум манан бүттэҕэ дуу? Тоҕо кылгаһай, – кыыс өйө-санаата эмискэ дьэҥкэрэн кэллэ, хараҕар ийэтин эрэнэ күүппүт сирэйэ субу баардыы көһүннэ. – Пахай, сирэ-тала оонньуу сылдьыбытым, бэйэм кэннэ биир да оҕону төрөтөн хаалларбакка, бу олохтон баран эрдэҕим. Биир эмэ уолу чугаһатан, саатар, биир оҕоломмутум буоллар, ийэм эрэйдээх сиэнин илдьэ хаалахтыа эбит... Наар үлэбин эрэ сырса сылдьаммын, миигин салҕыыр утум хаалларбакка баран эрдэҕим...». Тулалыыр эйгэ улам сүтэн, түүл-бит курдук буолан барда... Арай, ханнык эрэ көстүбэт күүс кыыһы анныттан үтэн дагдатарга дылы гынна...

Сайаана соһуччу өйдөнөн, тыынын былдьаспытынан, олоро биэрдэ. Аттыгар бэйэтин саастыыта уол олорор эбит. Кыыс тыынын ылан, быыһаммытын өйдөөн, дөйүөрэн олоро түһэн баран, уол диэки хайыста.

-Улахан махтал эйиэхэ. Мин отой өллүм дии санаатым ээ. Ыҥыра сатаабытым да, ким да суох курдук этэ.

-Мин оол-онно сылдьыбытым, - уол кытыл улаҕаатын диэки хараҕынан ыйда. – Ким эрэ хаһыытыырын истэммин, туох буоллаҕай диэн сүүрэн аҕай кэлтим. Онтукам манна эн сытар эбиккин.

-Оччоҕо ууттан эн таһаарбатаҕыҥ дуо?

-Суох, хайыы-үйэ тахсыбыт этиҥ. Мин тыын эрэ киллэрдим.

-Сайаана дьиктиргээн эбэ диэки көрбүтэ, дьэҥкир уу нөҥүө элбэх да элбэх кып-кыра балыктар ый уотугар үрүҥ көмүс хатырыктарынан күлүм гынаат, устан хааллылар.

-Эн манна тоҕо соҕотоҕун сөтүөлээтиҥ? Түүннэри буола-буола?

-Ээ, мин үлэлии сылдьар быһыым. Баҕар, күлүөҥ эрээри, сулустары, куйаары ырытабын. Онно, үөһэ, телескобум баар, хаартыскаҕа түһэрэ турар.

-Дуо? Интэриэһинэй эбит, - уол күлүөх санаата да суох.

-Оттон эн балыктыы сылдьаҕын дуо? Бултаан иһэҕин дуу?

-Эс, суох, доҕор. Мин балыктаабат киһибин. Эгэ, бултуом баара дуо. Балыктар олохторун-дьаһахтарын, майгыларын, араас түгэҥҥэ хайдах быһыыланалларын үөрэтэбин. Уопсайынан, уу эйгэтинэн дьарыктанабын. Билигин диссертация суруйа сылдьабын, онтукайбар бу түүннэри-күнүстэри матырыйаал хомуйабын.

Сайаана итэҕэйиминэ уолу саҥата суох тобулу көрөн олордо. Уол кыбыстан умса тутунна.

-Ээ, билэбин-билэбин, дьиҥнээх эр киһиэхэ барсыбат үлэ.

-Тоҕо?! Наһаа үчүгэй дии!

-Кырдьык үчүгэй дии саныыгын дуо?

-Хата уонна! Мин санаабар, төттөрүтүн, дьиҥнээх эр киһи айылҕаны таптыахтаах, аһыныгас сүрэхтээх буолуохтаах.

Уол саҥата суох олоро түһэн баран, халлаан диэки хайыста:

-Бу киэһэ табыллар буолбуппун.

-Ону хантан биллиҥ? – Сайаана уолу батыһан, халлааны көрбүтэ, сып-сырдык сулус тыкпыт эбит.

-Ити сулуһу кыра эрдэхпиттэн сөҕө көрөбүн. Сулус сырдыктык тыгар буоллаҕына, санаабар, үлэм табылларга дылы, тугу көрдүүрбүн кэбэҕэстик булар курдукпун. Ити мин сирдьит сулуһум диэхпин сөп.

-Ити сулус аата Вега диэн. Мин эмиэ кыра сылдьан тоҕо эрэ наар ити сулуска харахпын хатыырым, кини сырдыгын, кэрэтин сөҕөрүм. Ол идэбин таларбар төһүү буолбут буолуохтаах. Вега сулус уон икки аҥаар тыһыынча сыл анараа өттүгэр хотугу сулус үһү, билиҥҥи Чолбон курдук. Оттон уон үс аҥаар тыһыынча сылынан төттөрү хотугу полюска чугаһыахтаах.

-Тыый! Тоҕо бэрдэй! Элбэҕи билэҕин быһыылаах.

-Оттон эн уу туһунан элбэҕи билэриҥ буолуо.

-Уу туһунан диэ... Холобур, балыктар олохторун тухары улааталларын билэбин. Оттон хас сыл олорбуттара хатырыктарын эргимтэтинэн ааҕыллар. Арай, аныгы технологиялары туһанан, номнуо олохторун толору олорбут, кэмнэрэ кэлэн өлбүт балыктары, буортурбат гына хомуйан ыла үөрэнэр киһи, балыктааһын арыый да аҕыйыа, балык ахсаана аһара кыччыа суоҕа этэ.

-Кырдьык да, бэрт буолуо эбит.

Уоллаах кыыс сулустаах халлааны манньыйа одуулаан, долгун тыаһын иһиллээн, чуумпуран олоро түстүлэр. Онтон уол, эмискэ өй ылан, кыыска илиитин уунна:

-Арба даҕаны, мин Ньургун диэммин.

Кыыс сүрэҕэр быдан дьылларга саспыт дьикти иэйии уһуктарга дылы гынна.

-Сайаанабын...