Ыарыы өрө турар кутталлаах

     Корона вируһа уҕарыйыахтааҕар өрө барар куттала үөскээн эрэр. Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан өрөспүүбүлүкэбитигэр от ыйын 2 күнүттэн хааччахтааһын иккис түһүмэҕэ саҕаламмыта.

Ааспыт бээтинсэҕэ, ол эбэтэр от ыйын 3 күнүгэр, хаһыаппар суруйар сыаллаах куорат атыы-эргиэн кииннэрин, уопсастыбаннай миэстэлэри чуҥнаатым. Дьэ, балаһыанньа хайдах эбитий? Аан бастаан “Сайсары” бааһынай ырыынагар сырыттым. Манна оҕуруот аһынан “эргинии” ырааппыт. Атыылаһааччылар да, атыылааччылар да үгүстэрэ мааскаларын “киэр илгибиттэр”. Атыы-эргиэн хамаҕатык барар, кумааҕы харчы хачыгырас тыаһа атыыһыттар иҥсэлэрин көбүппүт. Салгыы “Айсберг” атыы-эргиэн диэки атахпын салайа тутабын. Соһуйуом быатыгар, “һуу, хааччах дьэ бүттэ” диэбиттии, киһи хара баһаам. Ийэлэр оҕолорун көтөҕө сылдьаллар. Сорох төрөппүттэр бэйэлэрэ уонна оҕолоро мааската суох сылдьаллар. Эчи, сэрэммэттэрин сөхтүм. Итиннэ кэлээскэлээх ийэ, манна – кэлээскэлээх аҕа.  

Аны кытайдар ырыынактарыгар “Столичкаҕа” ойон-тэбэн тиийэбин. От ыйын 2 күнүгэр саҥа арыллыбыт буолан, киһи аҕыйах. Үс ый үлэлээбэккэ олорбут буоланнар, тирээпкэлэрин быылын тэбэнэ-сахсына сылдьаллар. Саҥа-иҥэ хойдубут, күлүү-салыы элбээбит. Сэрэх дьон диэх курдук, бары мааскалаахтар. Эн манна мааска кэппэтэх кытайы күнүс тымтыктанан да булуоҥ суоҕа. Сорох отделларга өрөмүөн үлэтэ ыытылла турар. Аттыбар турар дьахтар наадалаах малларын атыылаһаары туран, сыанатын түһэрсэ сатаабытыгар, атыыһыта “нээт” диэн кыйахаммыттыы саҥарда. Үс ыйдаах харантыынтан “буомурбуттар” быһыылаах. Настарыанньалара суох... Хас да атыы-эргиэн кииннэригэр сырыттым. Сорох маҕаһыыннар үлэлээбэккэ турбут буоланнар, дьэ саҥа аһылланнар, социальнай дистнацияларын  кээмэйдии, оҥоро сылдьалларын түбэһэ көрдүм. Бука, санитарнай ирдэбили толорон эрдэхтэрэ буолуо. Ол эрээри, “Прометей” түөлбэ биир маҕаһыыныгар киирбитим, атыылаһааччылар бэйэ-бэйэлэригэр чугас туралларын бэлиэтии көрдүм. Атыыһыт аатыгар эрэ мааска кэтэн турар, мунна “аһаҕас”. Оптуобустарга мааскаҕа ирдэбил кытааппытын көрбөтүм. Мааската суох дьон, төрөппүттэр оҕолорун кытта кыһалҕата суох киирэн айанныы тураллар. Уулуссаҕа сылдьар дьону көрдөххө,  үксүлэрэ мааскаларын уһулбуттар, кыһалҕата суох туттуу-хаптыы. Уопсастыбаҕа маннык балаһыанньа буоллаҕына, арааһа, ыарыыбыт өрө турар куттала билигин да сүтүө суох курдук көрдүм.

                         Хааччахтааһыны эрдэ сымнаттылар

Марфа Стручкова – Тууйа, иистэнньэҥ:

–  Аан дойдуну аймаабыт «Covid-19» ыарыы туһунан сонуннартан, ыалдьыбыт дьон кэпсээниттэн, билэр эмчиттэрбититтэн киһи олоҕор, ордук сааһырбыт дьоҥҥо олус суостаах, уодаһыннаах буоларын истэ-билэ сылдьабыт. Анал эмп-томп суоҕуттан бэйэм эмиэ наһаа дьиксинэбин. Хааччахтааһын ирдэбиллэрин уонна эмчиттэр сүбэлэрин төһө кыалларынан тутуһабын да, куруук сэрэнэ-сэрбэнэ, сэрэхэчийэ сылдьартан сылайыы- элэйии буолла. Ол гынан баран, күн-түүн аайы ыалдьааччы үксүү турарын үрдүнэн, хааччахтааһыны олох эрдэ сымнаттылар дии саныыбын. Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕор эппиэтинэстээх буолуохтаах. Элбэхтик ыраас салгыҥҥа, күҥҥэ сылдьан, айылҕаны кытта алтыһан, дойдубут эмтээх отторун-мастарын хомуйан, ис турукпутун бэйэбит күүһүрдүнүөҕүҥ.

                                  21-с үйэ - эпидемия үйэтэ

Татьяна Петровна Иванова, көрбүөччү, эмчит, психолог,  милииссийэ бэтэрээнэ:

– 21-с үйэ  эпидемия үйэтэ буолар. Улахан уларыйыылар буолуохтара. Ыарыы  былыргыттан баар, ол көбөн кэлээччи. Харчы таҥаралаах учуонайдарбыт билигин вируһу вируска холбоон күүстээх сыстыганнаах ыарыыны оҥорон тарҕаталлар. Онно куһаҕаҥҥа киһи сатаабата туох баарый? Вируһу айарга 11 сыл наада дииллэр. Оттон вакцинаны –  7 сыл. Бу турбут коронавирус формулата пневмония уонна ВИЧ холбоспутун курдук. Онон эмиэ да “өйдөөх вирус” туһааннаах дьоҥҥо түргэнник тиийэр. Ыарыы барыта “иччилээх”. Сахалыы эмтээһиҥҥэ ол  “иччилэр” ааттарын билэр буоллахха, ыарыы кэннинэн тэйэр. Уопсайынан, сир-дойду иччилэрин хомоппокко, киртиппэккэ сылдьыахха наада. Элбэх киһи куһаҕаннык тыллаһар, сиргэ силлии-хаахтыы, бөҕү быраҕа сылдьаллар, онтон да атын түктэри кэмэлдьи элбэх. Ордук уу иччитэ өһүргэс, кыыһырдаҕына ыарыы бөҕөнү ыһар. Ким да буоллун, кини хараҕа суох, онно алҕас да түбэһиэххэ сөп. Ууга, уокка силлээмэҥ, ииктээмэҥ, куһаҕаны быраҕымаҥ, сири-уоту маанылыы эрэ сылдьыҥ. Куйаар барытын истэр-көрөр. Тоҕо диэтэххэ, салгын атомтан турар, атом иһэ ядро, ядро иһэ таҥара диэбит курдук. Ону учуонайдар да баччааҥҥа диэри кыайан быһаарбаттар. Духуобунай эрэ дьон быһааран билэллэр. Хас биирдии киһи кыратыттан чиэһинэй буоллаҕына, этэ-сиинэ ыраас, бөҕө, ыарыыга кыайтарбат. Маны бэйэбинэн билэбин, итэҕэйиҥ. От ыйыгар үчүгэйдик сөтүөлээҥ, күөх окко күөлэһийиҥ, буор куккутун бөҕөргөтүҥ. Айаннааҥ, хочоттон хочоҕо сылдьан салгын кутун хамсатыҥ. Үрүҥ илгэ аһы аһааҥҥыт, тылгытын-өскүтүн сайыннаран, ийэ куккутун бөҕөргөтүҥ.

  Сөптөөх хааччахтааһын барда диибин. Дьон өйдөннүлэр, харыстанар уонна дьону харыстыыр буоллулар. Уопсастыбаннай тырааныспарга, миэстэлэргэ маасканы, бэрчээккини кэтэллэр, суумкаларыгар ыраастанар сириэстибэлэри укта сылдьаллар, дистанцияны тутуһаллар, мэнээк сэлэспэттэр. Тэрилтэлэргэ киирээккин кытта илиигин анал сириэстибэнэн ыстараллар. Мин аһара хааччахтааһыны утарабын.

                   “Үһү” диэнинэн олорумуоҕуҥ, муунтуйумуоҕуҥ

Людмила Васильева, атыыһыт: 

– Бу коронавирус ыарыы аан дойду  дьонун олоҕун барытын аймаата. Сарсыардааҥҥы сонун, киэһээҥҥи кэпсэтии күннээҕи олохпут сиэригэр кубулуйда. Сорохтор куттанабыт, сэрэнэбит, сорохтор улахаҥҥа уурбаттар. Саатар бассаабынан информация үксэ “үһү” диэнинэн ыытыллар. Ким итэҕэйэр, ким итэҕэйбэт, дьиҥнээҕи да суруйбуттарын кыайан быһаарбаккын. Онон дьон мунаахсыйара да сөп курдук. Мин эмиэ билбэппиттэн, ардыгар  мунан-тэнэн ылабын. Биири ааҕан баран дьэ куттал бөҕөтө, ханна да барыаххын-кэлиэххин билбэккин. Иккис суруйуу барыта сымыйа, ханнык да ыарыы суох диэн буоллаҕына эмиэ мунаахсыйан ылаҕын.  Үс ый “хаппахчыга” олоруу кэнниттэн тахсан куорат дьонун көрөн, сэргэхсийэн туох да ыарыы суоҕун курдук сананан сылдьар эмиэ да үчүгэй курдук эрээри... Билигин да дьон ыалдьа турар дииллэр. Оптуобуска, маҕаһыыннарга элбэх киһи, үксэ эдэрдэр, мааската суох сылдьар, эбэтэр муннулара аһаҕас буолар. Билигин ыарыы өрө көбө турар кэмигэр мааската суох сылдьар эрдэ буоллаҕа дии. Үлэбэр бу соторутааҕыта таҕыстым. Үлэлиир сирим автовокзал аттыгар баар. Онно кэлэ-бара көрдөххө, умнаһыттарбыт өссө элбээбит курдуктар. Улахан аҥаардара мааската суох сылдьаллар. Автовокзал таһыгар тохтобулга, элбэх киһи сылдьар сиригэр күлүккэ сөрөнөн, кэлэр-барар дьону тардыалаһаллар, харчы көрдүүллэр.  Дьэ, бу итирэн баран, кири-буору булкуйааччылар, уопсастыбаҕа дьиҥнээх кутталы үөскэтэр дьон сылдьаллар. Мин санаабар, хааччахтааһын миэрэтин олох биир да киһи икки нэдиэлэ устата ыалдьыбата диэн кэнниттэн биирдэ уһулуохха сөп дии саныыбын.

                               Сымнатыыны утарабын

Евдокия Ивановна Павлова, фольклорист :

–Дьон хааччахтааһын сымнатыллан босхо барда. Сорох сорохторо харыстанар сыалга туттуллар маасканы, бэрчээккини кэппэт буоллулар. Маасканы сыанаҕа атыылыыллар, дьон-сэргэ ол иһин атыыласпат. Хас биирдии киһи тус гигиенатын тутуһуон наада. Бу ыарыы нэһилиэнньэлээх сирдэргэ тарҕанара өссө кутталлаах. Онно биир эмит киһи эмискэ бу ыарыынан сутуллар түбэлтэтигэр медицинскэй өҥө тута оҥоһуллубата биллэр. Аны туран, сайыҥҥы кэмҥэ үөһэнэн-алларанан айан, сырыы элбиир. Дьон кэлэр-барар, айанныыр. Ол иһин дэриэбинэ олохтоохторо сөпкө сэрэхэдийэллэр. Тастан киһи кэлэрин сөбүлээбэттэрэ биллэр. Социальнай ситимҥэ бу уодаһыннаах ыарыыттан эмтэммит дьон бэйэлэринэн видеонан тахсан кэпсииллэрэ, киһиэхэ тиийимтиэ, ылыннарыылаах. Маны хайҕыахха эрэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, билигин да бу ыарыы баарыгар итэҕэйбэт дьон элбэх. Күндү Сахам сирин дьоно, бэйэҕитин харыстаныҥ, дьаҥ ыарыытыгар ылларымаҥ!

                                   Эдэр киһи, кырдьаҕаһы харыстаа!

Маргарита Михайловна Борисова, СӨ үтүөлээх артыыһа, Саха театрын артыыһа:

– Бу дьаҥтан билэр, билбэт дьоммут олохтон туорууллара олус ыарахан эбит. Онон бэйэ-бэйэни харыстаныы өссө күүһүрүөхтээх дии саныыбын. Биллэн турар, ким баҕарар дьиэҕэ хаайыллан олороруттан муунтуйара биллэр. Ыччат өттө бөлөхтөһөн, мааската суох сылдьара киһини долгутар. Кинилэр эмиэ дьиэлэригэр аҕа саастаах дьонноохторо буолуо. Ону да харыстыахтарын сөбө буолуо. Сэрэҕи сүтэримиэххэ наада. Хааччахтааһын миэрэтэ хаһан эрэ сымнатыллара биллэр этэ. Саха киһитин сиэринэн, билиҥҥи маннык дьалхааннаах кэмҥэ айылҕаҕа чугас буолуохха. Курус санааны киэр кыйдаан, инникигэ эрэллээх буолуохха.

                      Хас биирдии киһи эппиэтинэһин умнубатар...

Тамара Гаврильевна Плюк, педагог:

– Сыстыганнаах дьаҥмыт күн-түүн эбиллэн иһэрэ киһини дьиксиннэрэр. Куһаҕан дьайдаах ыарыы билиҥҥитэ кыайтара илик. Онон аан дойдуну барытын тилийэ сабардаата. Барыта бэйэбититтэн тутулуктааҕын бары сөпкө этэллэр. Саатар бассаап ситимигэр киһи уйулҕатын аймыыр суруйуулар тарҕаналлар. Сорохторо аһара үлүннэриилээх да буоллар... киһи эрэ итэҕэйиэн курдук. Дьэ, ол иһин дьон мунаахсыйар, кими итэҕэйиэхтэрин билбэттэр. Көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ нөҥүө ыарыыттан хайдах харыстанар туһунан сэрэтии үлэтэ ыытыллар эрээри, сорох киһи хаһыаты аахпат, тэлэбиисэри көрбөт. Үгүстэрэ бассаап “хонуутун” маныыртан ордубаттар. Онтон нэһилиэнньэни аһара бобуу, хааччахтааһын эмиэ икки өрүттээх ээ. Бары биир киһи курдук харыстанан, чөл буолар боростуой ньымалары тутуннахпытына, көмүскэллээх буолуо этибит. Кэлии дьону күүскэ хонтуруоллууллара буоллар... Амманы, атын да кэрэ сирдэри сабыталыыллара эмиэ оруна суох. Амма – айылҕа бэлэҕэ. Биһиги – айылҕа оҕолоробут, бары биир тэҥмит. Онно сылдьыы бэрээдэгин үөрэтии, өйдөтүү –  бу туспа суол. Дьэдьэн үүнүүтүн эрэ саҕана дьон кэлэрин күөмчүлээһин хайдах эрэ иһиллэр. Бары баҕа санаабыт диэн  бу ыарыыны кыайдаллар, хас биирдии киһи тус эппиэтинэһин умнубатар ханнык диэн.