Уйбаан УҺУУНУСКАЙ: «Куораппар үчүгэйтэн үчүгэйи оҥорон хаалларыахпын баҕарабын!»

Ыам ыйын 5 күнүгэр биһиги хаһыаппыт кылаабынай эрэдээктэрэ, суруналыыс, суруйааччы, публицист, уопсастыбаннай деятель Иван Петрович УШНИЦКАЙ 60 сааһын туолла. Тумус туттар киһибит туохха барытыгар ураты көрүүлээх, тыыппалаах уонна тус позициятын ыһыктыбат дьулуурдаах киһи. Кини киин куоракка хайдах кэлбитин, олоҕун бэлиэ түгэннэрин уонна Дьокуускайы сайыннарар баҕа санааларын тула кэпсэттибит.

– Туймаада диэн дьоллоох, тускулаах туона. Саха дьоно куруутун дьулуһа турар сирэ. Манна кэлэн үөрэҕи-билиини ылаллар, быһата, саха бастыҥ дьоно барыта Дьокуускайтан үүнэн тахсар.

Куоракка талаһыы кэнники өссө күүһүрдэ. Биир өттүнэн бу сөп. Иккис өттүнэн ыарахан соҕус, тоҕо диэтэххэ, тыаҕа интеллигенция хаалбат курдук балаһыанньата үөскээн эрэр. Үчүгэйгэ, кэрэҕэ, билиигэ тардыһыы баар буолуохтаах. Ол эрэн үөрэнэн, сайдан баран төттөрү төрөөбүт сиргэ эргиллии эмиэ наада.

Билигин Дьокуускайтан Москваҕа, атын омук сирдэригэр көһөр буолан хааллылар. Өйдөөх, кыахтаах оҕолорбут “ханна эрэ ол диэки”, “онно” олохсуйа хаала сатыыллар...

Мин бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаевка өр сылларга көмөлөһөөччүнэн үлэлээбитим. Кинини арыаллаан элбэх улуустары, дойдулары кэрийбитим, норуоттар икки ардыларынааҕы түһүлгэлэргэ бииргэ сылдьыспытым. Кини Азербайджан бэрэсидьиэнэ Гейдар Алиевы холобурга тутааччы. Алиев биирдэ түүр тыллаахтары барыларын түмэн баран мунньахтаабыт уонна: “Эһиги төрөөбүт дойдулааххытын өйдөөҥ. Төрөөбүт дойдугутугар хайаан да эргиллэн кэлиэхтээххит уонна үтүөнү оҥоруохтааххыт”, – диэбит. Онон ханнык баҕарар киһи толкуйа, санаата төрөөбүт дойдутугар туох үчүгэйи оҥоруон сөбүн туһунан буолуохтаах эбит диибин.

Мин 46 араас дойдуга сылдьыбытым. Ханна да сырыттарбын “Ок-сиэ, дойдубар маннык баара буоллар!” диэн үчүгэйи кэрэхсии көрөр этим. Билигин сааһырдым, 60 саас диэн эмиэ элбэх саас. Киһи бу сааһыгар кэлэн элбэҕи саныыр, толкуйдуур эбит. Өссө тугу оҥорбут киһи дии саныыгын...

Ыра санаа – “Сибэкки кырдала”

– Дьокуускайга сыһыаннаах биир идея үөскээбитэ. Ити Университет ааныттан саҕалаан Ленин проспегар тиийэ, Теплай күөл кытылын “Сибэкки кырдала” диэни оҥоруохпун баҕарабын. Бастатан туран, ньургуһуннар баар буоллуннар. Айти-технологиялары туһанан, кыһыннары ньургуһун үүнэн турарын курдук көстүөн баҕарабын. Светомузыка, лазернай проекция барыта туһаныллыан сөп. Ону кытта ыллыыр ыскамыайкалар. Ол ыскамыайкалартан тахсан кэлэр остуолга саахымат, дуобат, садуоба, о.д.а. оонньуу арааһа барыта баар буоллун, төлөпүөннэрин иитэр кыах баар буоллун... Оо, бэрт да буолуо этэ!

Мээр Сардаана Владимировнаҕа кэпсээбиппин сэргээбитэ, билиҥҥи баһылык, эдэр киһи, өйүө диэн эрэллээхпин. Технология өттүн “Майтоналар” кыайыахпыт дииллэр. Бэлисипиэт суола, сүүрэр суол баар буолуо, күөлгэ кубалар устуохтара, фонтан музыкаҕа уйдаран үҥкүүлүөҕэ – маныаха Архитектуралар үлэлэһэн аҕай эрэллэр дии.

– Итинник идеялар хайдах көтөн түһэллэрий?

– Үөһээ халлаантан көтөн киирэллэр быһыылаах. Эмискэ толкуйдаан таһаарабын. Урут “Эдэр саас – 100” шоуну нэдиэлэ иһинэн толкуйдаан олоххо киллэрбитим. Тахсаары турар хаһыатым нүөмэрин көрбүтүм – 99. Онон 100-с нүөмэрбитигэр улахан шоу тэрийэр эбиппит диэбитим.

Оттон ньургуһуну өрө тутар өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһыным саха философиятыгар тирэҕирэр. Ньургуһун тоҥ буору тобулан тахсарын курдук, күүстээх эрэ киһи бу олоххо тулуһар. Чочур Мырааҥҥа световой, лазернай шоу оҥоруохха сөп этэ. Үрдүгэр смотровой балаһаакка – Эбэбитин үөһэттэн көрүө этибит. Өлүөнэ кытылыгар турар куораппытыгар өрүһү көрө илик ыччаппыт элбэх буолуохтаах. Инньэ гынан туризмы да тардыа этибит.

Дьоллоох Дьокуускайга

– Куоракка бастаан кэлбиккин кэпсээ...

– Ийэм оскуолабын бүтэрэрим саҕана: “Туох баар улуу дьон бары куоракка киирэн киһи буолаллар. Эн куоракка киирэҕин, мин эйигин кытта барсабын”, – диэбитэ. Кэлэн хат буолбут саҥаспар көмөлөһөөрү Павловскайга тахсыбыта. Оҕолоно сылдьан ол саҥаһым былдьаммыта, ийэм кини кэнниттэн өр буолбатаҕа, батыһан бараахтаабыта. Ол курдук, 1978 сыллаахха ийэм алгыһын ылынан, Дьокуускай буоругар үктэммитим.

Оччолорго куоракка балаһыанньа ыарахан. Уулуссаҕа да, оптуобуска да саханы сахалыы саҥардыбаттар... Маҕаһыыннарга ынырык уочарат. “Елочкаҕа” эдьиийбэр олорбутум. Кини кыра оҕолордоох буолан, олорго үүт ылаары күнү быһа маҕаһыыҥҥа уочаракка турарым. Олохтоох уолаттар кырбаары баҕа бөҕөлөрө.

Офицер буолбут Дьөгүөр диэн убайдаах этим. Оччолорго миэхэ самбо уонна бокса албастарын үөрэтэрэ. Ол иһин ол уолаттартан куттаммат этим. Оскуолаҕа сылдьан, билигин төһө да спортивнай суруналыыс быһыытынан биллибитим иһин, харахпынан мөлтөх буоламмын, физкультура уруогар биирдэ да сылдьыбатах киһибин. Ол гынан баран тэлгэһэҕэ ыытыллар тустууларга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ буолбут уолаттары син быраҕаттыырым. Оннук биирдэ үүт ыла тиийбитим, “уолаттар” кэтэһэн тураллар. Самбо приемнарынан барыларын аспаалга тамнаталаан баран маҕаһыыҥҥа киирдим. Атыыһыттар “ити уолаттар быһахтаахтар” диэн кэтэх аанынан куоттарбыттара... Ол 80-с сыллардааҕы Дьокуускай этэ. Аспаалга тамнаабытым кэннэ тыыппат буолбуттара.

Сарсыарда 7 чааска туран сүүрэ барарым. Оччолорго “Елочкаҕа” ити чааһынай коттеджтар суохтар, сирэ ойуур этэ. Онно тахсан сүүрэрим. Салгыы библиотекаҕа барарым. Күммүн барытын чааһынан сааһылаан сылдьар оҕо этим. Нэдиэлэ биир күнүгэр кинигэ маҕаһыыныгар саҥа кинигэ тахсара. Ону көтүппэтим.

Куоракка кэлэрбэр доҕорум автошколаҕа үөрэнэ кэлсибитэ. Киэһэ аайы тахсан Сайсары күөл кытыытынан дьаарбайарбыт. Арай биирдэ киэһэ хааман истэхпитинэ, халлааҥҥа чаҕылхай баҕайытык сулус тырымнаата. Ол тырымнаан баран биир дьиэ үрдүгэр кэлэн түстэ. “Эс, бу туохха эрэ буолла ээ!” – диэтим. Онтон кыргыттар ырыалара иһилиннэ: “Ньургуһуннар тыллаллар, мин хонуубун киэргэтэллэр...”. Уолаттар культпросвет уопсайыгар көтөн түстүбүт. Киирдибит, кэпсэттибит, дьон улаҕаатыгар турар кыыһы бэлиэтии көрдүм. Кэлэр нэдиэлэҕэ үҥкүүлэригэр кэлиэх буоллум.

Онно тиийбиппит, кыргыттарбыт үҥкүүлүү сылдьаллар. Били көрбүт кыыһым үҥкүүлээн кыҥнаҥныы сылдьар эбит. Ону көрөөт да, “мин олоҕум аргыһа бу сылдьар эбит” дии санаабытым.

Бу билигин куорат киинигэр 14-с дьиэбитигэр олоробут. Наһаа ынырык усулуобуйалаах дьиэлэргэ олорон кэлбиппит. Эдэр суруналыыс буоламмын командировкаларга элбэхтик ыыталлара, ол иһин сүүрэн кэлэн кэргэммэр оттор маһын, мууһун бэлэмнээн баран айаҥҥа турунар буоларым... Кып-кыра оҕолордоох, хат киһини дьиэҕэ бэйэтин хаалларан барарым элбэх этэ. 4 оҕолонон, 4 сиэннэнэн дьоллоох Дьокуускай ыала буолан олоробут. Оҕолорум, сиэннэрим бары манна төрөөбүттэрэ. Ол иһин мин, махталым бэлиэтигэр,  куораппар тугу эрэ үчүгэйи оҥорон хаалларыахпын баҕарабын.

Куоракка киириэхпиттэн ылата дьоммуттан тэйбитим. Соҕотох эдьиийдээхпин, Александра Петровна Ушницкая диэн култуура туйгуна, кини ийэбин солбуйбута. Офицер убайым Егор Сергеев, гроссмейстер убайым Петр Ушницкай аҕалыы сыһыаннарынан аҕабын суохтаппатахтара.

18 сааспар суруналыыс буолбутум

– Куоракка бастаан кэлэн баран бэйэбин сиппэтэх курдук санаммытым. Үөрэххэ икки сылынан биирдэ киирэр эбиппин диэбитим. Икки сыл иһигэр бэйэбин чочуйабын, билиибин кэҥэтэбин диэн сыал-сорук туруоруммутум. Элбэҕи ааҕар, суруйар этим. Ону сүгүн олордуохтара дуо... Спорт тиэмэтигэр суруйан, куонкуруска кыайан кэбиһэн, 1980 сыллааҕы Москва Олимпиадатыгар барар чиэскэ тиксэн хаалбытым. Арай наҕараадалааһыҥҥа ыҥырбыттарыгар тиийдим: “Бай, Иван Ушницкай диэн оҕонньор буолуо диэбиппит, олох даҕаны оҕо эбиккин буолбат дуо!” – дии көрүстүлэр. Оннук 18 састаахпар, туох да үөрэҕэ суох киһини, “биһиэхэ маннык уол наада” диэннэр, “Эдэр коммунист” хаһыакка үлэҕэ ылан кэбистилэр. Төрөөбүт күммэр, ыам ыйын 5 күнүгэр, оччолорго Сэбиэскэй Бэчээт күнүгэр, үлэҕэ ылыллыбытым туһунан бирикээһим таҕыста. Бастакы командировкам – Олимпиада. Ол буоллаҕа дии, дьылҕа бэлэҕэ диэн. Дьоллоох да киһибин.

Ол иннинэ истибэттэргэ харабыллаабытым, оо, онно кинигэ бөҕөтүн аахпытым. Онтон почтаҕа хаһыат сортировщигынан үлэлээбитим, онно да сирдэрбэтэҕим.

Чахчы, Дьокуускайга кэлбит буоламмын дьолбун булбутум.

Эйгэм дьонугар махтанабын

– Киһи – эйгэтинэн. Кэнники мин наһаа хоттордум, ыарытыйдым. Кэлэктиибим баар буолан, кыргыттарым өйүүр буоланнар, уйдаран сылдьабын. Билигин да наһаа элбэх матырыйааллаахпын, хас да кинигэ тахсыан сөп. Онон биир эйгэҕэ сылдьар дьоммор махтанабын. Киһи киһинэн киһи буолар.

Суруналыыстыка күүһэ диэн наһаа улахан. Биһиги, сахалар – интеллектуальнай омукпут. Ханна да тиий, биһиги курдук өйдөөх омук аҕыйах. Билиинэн, үөрэҕинэн даҕаны баһыйарбыт элбэх.  Суруллубут суоруллубат. Билигин бэчээккэ тахсыбыт барыта история кэрэһитэ буолуоҕа. Үлэлиир дьон ону өйдүөхтээхпит.

Бу соторутааҕыта, олус үчүгэй кэпсэтии буолла. Ил Дархан Айсен Николаев кулун тутар 17 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан Саха Бэчээтин күнэ олохтонно. Бу күҥҥэ Күлүмнүүр аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ туттарыллыахтаах. Онтон наһаа үөрэбин. Бэйэбит туспа Бэчээт күннээх нация буоллубут, тылбыт-өспүт кыахтааҕыттан үөрэбин.

– Кумааҕы хаһыат устунан суох буолуо диибит дии...

– Саха сирэ – саамай ааҕар регион диэн өйдөбүлү үөскэтэбит. Онтубутун өрө тута сылдьан бигэргэтиэххэ наада. Хаһыат барыта сабылыннаҕына даҕаны: “Сахалар хаһыаттарын тута сылдьаллар үһү!” – диэхтэрин наада.

90-с сылларга дьокутааттаабытым. Ыччат хамыыһыйатыгар үлэлээбитим. Москваҕа сылдьан миниистир Птицыны көрсөн, ыччат хаһыатын тэрийии туһунан кэпсэппитим. Канадаҕа баран хаалбытым, бастакы үс нүөмэрбин онно сылдьан төбөбөр оҥорбутум. Кэлэн таһаарбытым. Сурутуунан рекорд олохтообуппут, наһаа түргэнник 52700 тиражка тахсыбыппыт.

Миигин наар спортивнай суруналыыс быһыытынан билэллэр. Дьиҥэ, саамай суолталаах үлэм историяҕа сыһыаннаах этэ.

Мин личность быһыытынан улаатан тахсарбар саамай улахан өҥөлөөх Иван Николаев уонна Олег Сидоров бааллар. Тройка репрессиялаабыт эбит буоллаҕына, биһиги тройка реабилитациялаабыппыт диэн билигин саныыбын.

– Репрессия тиэмэтин суруйаргар ким өй угарай? Бэйэҥ интэриэһиргээн барбытыҥ дуу?

– Арай үлэлии сылдьан наар дьон биографияларын үөрэтэбин. Бары 1937 сыллаахха өлбүттэр. “Расстрелен” эҥин диэн суруйбаттар, көннөрү тириэлээн баран төрөөбүт сыллара уонна 37-с сыл суруллар. “Туох алдьархайай?” – диибит.

Дьэ, арыллыы буолла. Баанньалыын (Иван Николаевтыын – аапт.) биһиги архыыпка тиийэбит. Оччолорго Обком эрэ ирдэстэҕинэ архыып арыллар. Томтосовтан киирэн сурук ыллыбыт, күллэ, баран да туһата суох, тимир ааны тоҥсуйан баран төннөн кэлиэххит диэн ис хоһоонноохтук саҥарда.

Биһиги бардыбыт. Киэһэ 9 чааска тиийдибит. Үчүгэй гостиницаҕа түһэр санаалаахпыт, тоҕо диэтэххэ, үчүгэй гостиницаҕа түспүт киһини анараалар “бу кыахтаах дьон эбит” дии саныахтаахтар. Куһаҕан гостиницаҕа түспүппүт буоллар, “кыаҕа суох дьон кэлбиттэр” диэхтэрэ диибит. Оччолорго дьокутааттар эрэ түһэр “Россия” гостиницаларыгар тиийэн түстүбүт.

– Бэйэҕит харчыгытынан уйунаҕыт дуо ол?

– Ээ, арба, ол иннинэ комсомольскай конференция буолла. Онно Афанасий Мигалкин ыҥырыы таһаарда: “Бу Уйбаан Уһуунускай уонна Уйбаан Николаев улахан дьыаланы оҥоро сылдьаллар, архыыпка баран үлэлииллэригэр көмөлөһүөххэ”,  –  диэн тыл эттэ. Коробка уурбут, бэйэтэ харчы укта. Иккиһинэн Уйбаан Макаров, үсүһүнэн Иван Андросов харчы уктулар. Оннук харчы хомулунна. Ол көмөнөн бардахпыт дии.

– Арыллар кэмэ кэлбит дуо? Барыта “Совершенно секретно” буолуо дии?

– Суох. Дьэ, тиийдибит. Киэһэ 9 чаас саҕана тэлэбиисэр сонуннарын холбоотум. М.С. Горбачев тахсан кэллэ: “Сарсыҥҥыттан туох баар архыыбы барытын аһабыт!” – диэбитин “ураа!” хаһыынан көрүстүм.

Ити Микоян, ити Рыков, ити Киров, о.д.а дьыалаларын бастакынан биһиги көрбүппүт. Биир да киһи арыйан да көрбөтөх этэ.

– Үлэлээбит үлэҕиттэн ордук суолталааҕым диэн тугу ааттыаҥ этэй?

– 1990 сыллаахха кулун тутарга Борис Ельцин Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Ол иннинээҕи күн кинини өйүүр миитиҥҥэ сылдьыбытым. Ыччат съеһигэр сылдьар этим, онно кэлэн баара-суоҕа 20 мүнүүтэ тыл этэн баран барар, боппуруостарга хоруйдаабат диэбиттэрэ. Онно сүүрэн тиийэн национальнай регионнары хайдах көрөрүн туһунан ыйытан саайбытым. Бастакы мин ыйыппытым, кэннибиттэн дьон сүүрэн кэлбитэ. “Сколько хотите – берите Суверенитет!” – диэбитэ. Онтон мин астынабын уонна киэн туттабын. Биһиги онтон улахан кыаҕы ылбыппыт.