Уус Александр ШАДРИН: «Искусство муҥутуур чыпчылҕан түгэнэ мууска баар»

Былыр уустары ойуун кэнниттэн иккис кэккэҕэ туталлара. Оннук ытыктыыллара, талааннарыгар сүгүрүйэллэрэ. Уус идэтэ сахаларга көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр, аҕаттан уолга барар, бэйэтэ туспа эйгэлээх, дириҥ суолталаах өйдөбүллэрдээх, сакральнай тыыннаах төрүт дьарыкпыт. 
Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр муус, хаар, мас оҥоһуктарга маастар, СӨ култууратын туйгуна, норуот маастара, Уус Алдан, Нам улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, муус оҥоһуктарынан саханы аар-саарга аатырдыбыт, искусство бу көрүҥэр урааҥхай удьуора чахчы талааннааҕын, тыыппалааҕын дакаастаабыт  Александр Иванович ШАДРИН ыалдьыттыыр.

Алексадр Иванович – Нам олохтооҕо, билигин уолаттарын кытта хаар, муус оҥоһуктары өссө үрдүк таһымҥа таһаарар, туризмы сайыннарар бырайыактарын олоххо киллэрээри түбүгүрэ сылдьар.

– Мин 1955 сыллаахха тохсунньу 30 күнүгэр Уус Алдан оройуонугар Чэриктэйинэн Алдан уҥуор баар Благодатнай диэн кырачаан бөһүөлэккэ төрөөбүтүм. Онно, 20-чэ ыаллаах быыкаа бөһүөлэккэ, хара саһыл иитэр ферма өрө күүрүүлээхтик үлэлээбитэ. Оччолорго, билигин санаатахпына, сүрдээх сайдыылаах бөһүөлэк эбит – балыыһа, оскуола, уһуйаан, библиотека, кулууп, баанньык барыта баара, сылгылаах, сүөһүлээх да этэ. Таас эҥээр буолан Уус Алдан аһа-үөлэ уунан тиэллэн кэлэригэр, борохуот тохтууругар сөптөөх дириҥ биэрэктээх буолан таһаҕас, дьону тиэйэр уу ааллара онно тиийэн тиксэллэрэ.

Ол курдук начаалынай оскуоланы Саһыл ферматыгар бүтэрбитим кэннэ, киин сиргэ үөрэннин диэн, дьонум Дүпсүҥҥэ таһаарбыттара. Оскуолабын онно бүтэрбитим.

Бэһис кылаастан ыла спорка сыстан барбытым. Хайыһардыыр, сүүрэр, баскетбол, волейбол оонньуур этим, тустан да көрбүтүм. Дүпсүн оскуолата оччолорго туризмынан Саха сиригэр, дойду таһымыгар күрэхтэргэ бастыыр этэ. 6-с кылаастан онон дьарыктанан барбытым. Үрдүкү кылааска сылдьан сүрүн хамаандаҕа киирэн, үстэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастаан, дойдубут киин куораттарынан путевканан сынньанан кэлбиппит – билигин саныырга сүрдээх үчүгэй эбит.

Уруһуйга кыра эрдэхпиттэн үчүгэй этим

– Оскуолабын бүтэрэн баран биир сыл физика кабинетыгар лаборанынан үлэлээбитим. 1974 с. Намнааҕы педучилищеҕа үөрэнэ киирбитим, Изо, черчение, труд учууталын идэтигэр. Икки сыл үөрэнэн баран аармыйаҕа ыҥырыллыбытым. Урукку уолаттар хайаан да байыаннай сулууспаны ааһыахтаах курдук сананарбыт. Иркутскай уобаласка сулууспалаабытым.

Оччотооҕу аармыйа 2 сыллаах. Онно тиийэн уруһуйдуурбун билэннэр, полковой худуоһунньугунан ананан сылдьыбытым. Спортпун бырахпатаҕым – сүүрүүгэ (кросс) дивизиябар 2-с миэстэни ылбытым. Онно хамаандаҕа киирэммин, Сойуус суолталаах күрэхтэһиигэ Свердловскай куоракка сүүрэммин, 20 иһигэр киирбитим – ону эмиэ олохпор улахан ситиһиибинэн ааҕабын.

Уруһуйдуур, уһанар идэбин бу билигин 66 сааспар диэри ыһыктыбакка илдьэ сылдьарым Намнааҕы педучилищеҕа ылбыт үөрэҕим өҥөтө диибин. 1977 с. аармыйаттан кэлэн баран Намҥа үөрэхпин салҕаабытым. Бүтэрэн баран, бастаан Уус Алдаҥҥа Суоттуга анаммытым, учууталлаабытым.

1984 с. кэргэннэммитим, кини дойдутугар Ленскэйгэ баран 7 сыл олорбуппут. Онтон уларыйыы-тэлэрийии буолбутугар, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар дойдум диэки таласпытым. Уус Алдаҥҥа төннөн кэлэн оскуолаҕа үлэлээбиппит, кэргэним – музыка учуутала. Бу кэлин Намҥа көһөн олохсуйбуппут.

Дойдубар оҕолору уруһуйга үөрэтээччинэн үлэлээбитим. Ол кэмҥэ Суорун Омоллоону, Раиса Реасовнаны кытта ыкса алтыһан, Суотту музейыгар элбэхтик үлэлээбитим. Үгүс тутуулар барбыттара, мин киэргэтии үлэтигэр үлэлэһэр этим. Хаар, муус оҥоһуктарбын дьэ бастаан онно саҕалаабытым.

1996 сыллаахха бастаан Мэҥэ Хаҥаласка Баһылай Атласовтаах хаар, муус оҥоһук куонкуруһун тэрийбиттэригэр баран кыттыбыппыт. “Бриллианты Якутии” диэн Сотоҕо ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы күрэх этэ.

– Оччолорго биһиэхэ муус, хаар оҥоһук соччо тарҕана илик буоллаҕа...

– Оннук. Олох саҥа көрүҥ буоллаҕа дии. Тугу да билбэппит. Үчүгэйэ диэн өрөспүүбүлүкэ үбүлээн, атын омук сирдэриттэн улахан таһымнаах маастардары ыҥыран кытыннараллар этэ.  Японияттан, Швецияттан, Арассыыйа араас куораттарыттан элбэх маастар кэлэн киирсэр этэ. Биһиги онно табаарыһым Николай Семенович Семеновтыын хамаанда буолан кыттан, төрдүс миэстэ буолбуппут. Өйдөбүнньүк бриллианынан наҕараадаламмыппыт. Онно дьоппуон маастардара мууска хайдах үлэлииллэрин көрбүппүт, киһи син биир көрөн үтүктэн үөрэнэр буоллаҕа дии. Бары куонкурустарга кыттыбыт уопуттаах дьон этилэр. Мууһунан оҥоһук ордук уран, нарын чаастарын хайдах оҥороллорун, ону силимнииллэрин барытын көрө сылдьан, кэлэн бэйэбит композициябытыгар ону-маны эбии оҥорон эбэн иһэбит. Киһи син сатыыһы дии санаан, онтон ыла күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри мууһунан дьарыкпын бырахпаппын, сөбүлээн уһанабын, куонкурустарга кыттабын.

Олимпиадаҕа кыттаары, 70 куонкуруска кыайбытым

– Кыттыбыт, кыайбыт-хоппут куонкурускун киһи ааҕан сиппэт буолбут эбит дии... Ордук күндүргэтэриҥ ханныгый?

– Ээ, анаан-минээн ааҕан көрбүт диэн суох. Ол эрэн Сочи олимпиадатын иннинэ “Гран-при России” диэн атыыр күрэх буолбута. Ол иннинэ Сочига путевка былдьаһыыта диэбит курдук күрэхтэри тэрийбиттэрэ. Онно сыл аайы Арассыыйа 8 куораттарынан сылдьыбытым. Ыҥырыллыбыт уонна баҕалаах дьон кытталлар, соҕотох киирэҕин, напарник-көмөлөһөөччү диэн суох буолуохтаах. Ол путевканы ылаары,  соҕотоҕун кыттан, 4 сыл устата 72 куонкуруһу ааспыт эбиппин. Иккитигэр эрэ иккис, үһүс миэстэлэммитим, 70 күрэҕэр бастаабыт эбиппин.

Ол 72 куонкуруһу ааһан, Сочига тиийэн муус куонкуруһугар бастаабытым. 10 аан дойду чулуу маастара – 5 континентан иккилии маастар киирсибиппит. Арассыыйаттан иккиэ этибит, мин бастаабытым, Америка уола иккис буолбута, иккис Арассыыйаттан кыттыбыт уол үһүстээбитэ. Усулуобуйата сүрдээх уустук этэ, наар 15 кыраадыс сылаас турбута, ол иһин албастыырга санаммытым. Киэһэ кыратык сөрүүдүйэр, күн киирэр, оччоҕо эрэ оҥоһукпун оҥоро-оҥоро салапааҥҥа суулаан, күн көрбөт сирин талан, хаар анныгар көмөн кистээн иһэбин. Атыттар ону билбэттэр дуу, өйдөрө тиийбэт дуу, 15 кыраадыска оҥорбуттара олох уулла турар, күн аайы ону көннөрөн тахсаллар. Дьүүллүүр сүбэ көрөрүгэр сорохтор үлэлэрэ “тыыннаах” тиийбэтэҕэ.

Мин жюри көрөрө 3-4 чаас хаалбытын кэннэ, суон чаастарын, фундаменын эрдэ бэлэмнээбиппэр, ордук нарын-намчы өттүлэрин дьэ хаар анныттан таһааран аҕалан килиэйдэтэлээн кэбиспитим. Инньэ гынан мин оҥоһугум саамай бүтүн курдук буолан тахсыбыта. Уонна, биллэн турар, таһыма үрдүгүн да бэлиэтээбиттэрэ.

Олимпийскай оонньууну тэрийээччилэр муус оҥоһукка култуурунай салаатыгар олимпиадаҕа киирэр куонкурус тэрийиэххэ диэн санааламмыттара. Билиҥҥитэ кэпсэтиитэ бара турар диэн иһитиннэрэллэр.

Онтон атын аан дойду таһымнаах күрэхтэргэ атын дойдуларга кыттыым элбэх буоллаҕа дии. Кытай Харбин куоратыгар улахан күрэх буолар, сүүһүнэн маастар кэлэр. Бүтүн куораты тутан таһаараллар, ол муус куорат иһигэр күрэхтэрин ыыталлар. Атын сиргэ буолар күрэхтэрдээҕэр таһымнара, тэрээһиннэрэ уһулуччу. Биирдиилээн да кыттыахха сөп. Хамаанданан уолаттарбын, дьиэ кэргэммин кытта тахса сылдьыбыппыт, 5 сыл бастаабыппыт –  биирдэ хаарга, түөртэ мууска. Хаарга Улуу Кытай көһөрүллэ сылдьар знамятын туттаран ыытар күрэхтээхтэр, ону үстэ дойдубар тутан кэлбитим. Биир знамябын бэйэбэр хаалларбыттара, иккини куоппуйаларын оҥорторуохпун баҕарабын.

Бу Олимпиадаҕа уонна Кытайга ылбыт ситиһиилэрбинэн историяҕа хаалар суолу оҥордум диэн астына саныыбын.

– Ол аайы кэлэргитин-бараргытын ким уйунар?

– Оччолорго өрөспүүбүлүкэ өйүүр этэ. Тас сибээс министиэристибэтэ, Култуура министиэристибэтэ, улуус да сүрдээҕин өйүүллэрэ. 10-ча сыл үп-харчы көстүбэккэ улахан куонкурустарга тахсыбат буолан хаалбыппыт. Кэнники тэрийээччилэр бэйэлэрин суоттарыгар ыҥыран кытыннарар буолбуттара. Биллэн турар, эскизкин көрөллөр, сөбүлээтэхтэринэ ыҥыраллар. Оччоҕуна кэлэргин-бараргын, аһылыккын, түһэр сиргин барытын уйуналлар. Билиҥҥи күрэхтэр бары оннук тэрээһиннээхтик ыытыллар буоллулар.

Оҥоһуктарым саха төрүт өйдөбүллэригэр тирэҕирэллэр

– Күрэстэһии төһө элбээн иһэрий?

– Сыл аайы конкуренция сытыырхайан иһэр, саҥа маастардар тахсан иһэллэр. Кэлин кыттарга уустук соҕус буолла. Ол гынан баран үөрүйэх, сатабыл, уопут диэн баар буоллаҕа дии, син биир элбэҕи быһаарар. Эскизпитин барытын бэйэбит айабыт-тутабыт. Мин оҥоһуктарым үксэ саха төрүт өйдөбүллэригэр чугастар. Сорох күрэххэ тиэмэтин эрдэ биэрэллэр, ардыгар көҥүл тиэмэни биллэрэллэр. Олоҥхо уобарастарыгар олоҕуран эскизтэри оҥорооччубун. Омуктар билбэт тиэмэлэрэ буолан, эпоспытын наһаа интэриэһиргииллэр.

Магадаҥҥа буолар норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустарга үстэ бастаан турабын. Былырыын буолуохтаах этэ даҕаны, бу дьаҥ мэһэйдээтэ. Ыарыы хаптайдаҕына, син биир кыттыам диэн баҕа санаалаахпын.

Мууһунан уһаммытым 25 сыла

– Быйыл хаарга, мууска үлэлээбитим 25 сыла буолар. Нам аннынан боротуокалаах сиргэ хамаҕатталар 3 га сири бэлэхтээбиттэрэ – муускун уонна хааргын сайыннар диэн. Уолаттарбыныын онно чааһынай турбааза тутан эрэбит. Саха сиригэр хаар, муус искусствотын сайыннараары үлэлээн эрэбит. 100-тэн тахса киловаттаах трансформатор кэлэн турда. Анныттан боротуокаттан муус таһааран уһаныахпыт, үрдүгэр сылаас дьиэлэри тутар былааннаахпыт.

Саха сиригэр искусственнай хаарынан дьарыктаныахпыт диэн былааннаахпыт. Технологиятын биллибит, үөрэттибит, элбэхтик көрдүбүт-иһиттибит. Харбиҥҥа, Благовещенскайга, Норвегияҕа, Швецияҕа искусственнай хаарынан күүскэ дьарыктаналлар.

– Айылҕа хаарыттан төһө уратылааҕый?

– Искусственнай хаар адьаһын кытаанах буолар, айылҕа хаарынан улахан үчүгэй оҥоһугу оҥорбоккун, оттон искусственнайыҥ муус курдук кытаатан хаалар. Кытайдар 50-ча миэтэрэ үрдүктээх дыбарыастары, таҥара дьиэлэрин тутан таһаараллар дии...

Биһиэхэ айылҕабыт кытаанах, искусственнай хаары сөптөөх кэмигэр оҥоруохха наада. Наһаа тымныыга эмиэ сатаммат.

– Уолаттарыҥ эн дьыалаҕын салҕыыллар?

– Иккиэннэрин наар илдьэ сылдьабын. Сыстаҕас, дьоҕурдаах уолаттар. Сыл аайы атын улуустарынан сылдьан мууһунан, маһынан уһаналлар.

Аҕам оҕонньор маһынан уһанар этэ. Сэбиэскэй кэм саҕанааҕы дьиэ тутуута, киэргэтиитэ барыта киниэхэ табыллар этэ.

Училищеҕа үөрэммитим уонна ханна да соҕуруу улдьаарбакка, эмиэ манна 2004 с. Намнааҕы педакадемияҕа эбии үөрэммитим туһалаата. Киһи олорорун тухары билиитин хаҥатар. Хас биирдии учууталгыттан билиини иҥэринэҕин. Элбэх сурунааллары, кинигэлэри көрөбүн, искусство эйгэтигэр уларыйыылары кэтиибин.  Интэриниэт баар буолан, атын куонкурустары көрөн үөрэтэбин, дьон тугу саҥаны айбытын көрө олорор кыахтаахпыт.

Мууска уһуйбут үөрэнээччилэрим элбэхтэр. Нам колледжыгар мууска устудьуоннары сыһыарбытым, билигин үлэлии сылдьааччылар бааллар. Ханна да сырыттарбын такайар, көҥөммөккө сүбэлиир-амалыыр, көрдөрөн биэрэр идэлээхпин. Ол иһин “Учууталбыт” диэн ааттыыр ыччат элбэх эбит. Былырыын 65 сааспын бэлиэтиир быыстапкабар аан дойду араас муннуктарыттан “учууталбытыгар эҕэрдэ” диэн суруктар тигинээн кэлэн үөрдүбүттэрэ.

Муус оҥоһукка сорох чаастара олох чараас, нарын-намчы буолуохтарын наада. Уонна оҥоһук барыта сабардамнаах соҕус буолуохтаах. Муус оҥоһугу иннин оҥорон баран, кэннин оҥорбокко хаалларыллыбат. Тула өттүттэн көрүллэр оҥоһукка кубулуйуохтаах. Бастаан саҕалыырбыт саҕана эрбииттэн уонна ыстамыаскаттан ураты инструмена суох этибит. Билигин хаачыстыбалаах инструмент наһаа элбээтэ, талбыккынан туттуоххун сөп.

Муус искусство баарын тухары сайда туруоҕа. Балык ыамнаах, киһи күннээх. Үчүгэйтэн үчүгэй маастардар үөскүү туруохтара.

Аал Луук Мас тутуутун туһунан

– Билигин уустарга төһө өйөбүл баар дии саныыгын?

– Урукку курдук буолбатах, уустарга болҕомто ууруллар. Куонкурустар, быыстапкалар наар буолаллар. Олох көмө суох диэбэппин. Граннар, субсидиялар бааллар, биллэриилэр тарҕаналлар. Баҕалаах киһиэхэ бырайыак суруйан, былааннанан үлэлээн, ирдэбиллэргэ эппиэттиир гына туттан-хаптан араас бырагыраамаларга кыттар кыах бэриллэр. Онно күрэстэһии дьэ баар, куонкуруһу ааһыаххын наада. Дьулуур уонна баҕа санаа баар буоллаҕына, судаарыстыба өттүттэн өйөбүл баар диибин.

– Муус диэн, мин санаабар, наһаа уйан дии, хаарыан оҥоһуктар ууллан хаалаллар... Үйэтэ суох айымньы буолан хаалар курдук....

– Ону мин искусство чыпчылҕан түгэнэ ордук күндү буолар диэн быһаарабын. Айылҕа сокуона – КЭЛЭР уонна БАРАР. Эн мууһу кыһан оҥорбуккун көрбүт киһи хаһан эрэ санаан кэлэн кэпсиир,  өйүгэр илдьэ сылдьар.

– Маска эмиэ үйэлээх тутуулардааххын дии...

– Түөрт Олоҥхо ыһыаҕар – Уус Алдаҥҥа, Горнайга, Мииринэйгэ уонна Ньурбаҕа  Аал Луук Мастары уолаттарбын кытта оҥорбуппут. Кэлин тендер, патент буолан хаалла. Кыттабыт да, ааспат курдук буолан хаалабыт. Сиэргэ-туомҥа, төрүт үгэскэ сыһыаннаах тутуу итинник ньыманан барарын олоччу сыыһа дии саныыбын.

Мин улуустарынан кыра оҕолортон саҕалаан бар дьон кыттарын курдук, улахан куонкурус тэрийтэрэр этим – “Эһиги Аал Луук Маскыт хайдах буолуон баҕараҕыт?” диэн. Онно нэһилиэнньэ көхтөөхтүк кыттар, идеятын этэр этэ. Ону түмэн “эһиги Аал Луук Маскыт маннык буолуохтаах” диэн эскиз оҥорон көрдөрөр этим, ону дьон бигэргэттэҕинэ эрэ тутуллара. Оттон билигин оннук буолбатах...

Аал Луук Мас ханна тутулларынан ол улуус маастардара туталлара ордук буоллаҕа дии. Олохтоох мастан, олохтоох дьон илиитинэн... Манна атын кэлии дьон кэлэн тутара эбэтэр наар куонкуруска кыайбыт биир маастар 16 мөлүйүөҥҥэ улуус аайы тутара олуона соҕус. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ быһаарар быһыылаах... Норуот ону сөбүлээбэт диэн аһаҕастык этэбин. Ол иһин бу быһыы-майгы тосту уларыйахтаах дии саныыбын.

Саамай кыраһыабай Аал Луук Мас диэни былырыын дьон интэриниэтинэн талбыттара. Онно Горнай Аал Луук Маһын дьон үрдүктүк сыаналаабыттар этэ. Горнайдар, кырдьык, көрөллөр-истэллэр, сыл аайы тупсараллар, булгунньаҕар сибэкки олордоллор. Аал Луук Мас диэн биирдэ тутулунна да бэйэтинэн турар тутуу буолбатах, көрүөххэ-истиэххэ, тупсарыахха, байытыахха наада. Билигин улуус-улуус аайы баар Аал Луук Маска эдэр оҕолор эксээмэн иннинэ тахсан көрдөһөр, сиэр-туом толорор буолбуттар эбит.

– Билигин тугунан дьарыктана сылдьаҕын?

– Уус Алдаҥҥа Саха сирин норуоттарын Спартакиадата буолар, онно үс сакааска үлэлэһээри сылдьабыт. Урут Олоҥхо Ыһыаҕар Аал Луук Мас туппуппут, кыратык реставрация оҥоруохтаахпыт уонна икки сиргэ сквер тутуохтаахпыт. Бу күннэргэ бырайыактара бигэргэниэхтээх.

Турбазабытынан бырайыактарга, куонкурустарга, субсидияларга киирсэбит. Бэйэм туох да тэрилтэтэ суох көннөрү пенсионербын, кыра уолум ИП-тынан бары бииргэ тутуспутунан үлэлиибит. Туризмынан дьарыктаныан баҕалаах киһи баһаам, онон бу эйгэҕэ эмиэ күүстээх күрэстэһии баар буолла.