Утум салҕанар

Ааспыт үйэ 30-с сылларыгар Саха сирин араадьыйата саҥа үөскээбит кэмэ этэ. Ол курдук сэтинньи 30 күнэ саха араадьыйатын төрөөбүт күнүнэн ааҕыллар. Бу күн аан бастаан эфиргэ сахалыы, нууччалыы  «Дьокуускай саҥарар» диэн этии дорҕоонноохтук дуораһыйбыта. Бастакы биэриигэ Саха сирин биллиилээх судаарыстыбаннай деятеллэрэ кыттыбыттара. Киэҥ сири хабаары, Дьокуускайы сэргэ 15 громкоговоритель Нам, Покровскай, Өктөм, Табаҕа сэлиэнньэлэригэр турбуттара. Сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэ саҥа көрүҥэ тута нэһилиэнньэ улахан сэҥээриитин ылбыта. 
Бастакы эфирдэргэ былаас уорганнарын иһитиннэриилэрин, хаһыат матырыйаалларын, өрөспүүбүлүкэ салайааччылара тыл эппиттэрин ааҕаллара. Ол иһин араадьыйа бастаан «араадьыйа-хаһыат» диэн ааттанара. Итинник 300-тэн тахса нүөмэр тахсыбыта. 1934 сыллаахха араадьыйанан биэрии Кэмитиэтэ тэриллиэҕиттэн «араадьыйа-хаһыат» аҥаардас араадьыйа хайысхатынан үлэлээн барбыта. 

Оччолорго техническэй кыах аччыгый буолан, араадьыйа биэриилэрэ бүтүннүү дииктэр сатабылыттан тутулуктаах этилэр. Норуот кинилэри улаханнык ытыктыыр, сөбүлүүр, кинилэргэ сүгүрүйэр этэ. Саха араадьыйатын бастакы дииктэрдэринэн Илья Новгородов, Ангелина Некрасова, Нина Черкашина, Харлампий Аржаков үлэлээбиттэрэ.
Саха тыллаах дииктэрдэртэн саамай чаҕылхайдара, чулуулара Илья  Дмитриевич Новгородов буолар. Кини төрөөбүт тылын эҥкилэ суох билэринэн, дииктэр быһыытынан саҥарар маастарыстыбатынан, киэҥ билиитинэн-көрүүтүнэн барыларыттан чорбойор этэ. Саха араадьыйатын пуондата 40-с сылларга эрэ төрүттэммит буолан, Илья Дмитриевич уонна оччолорго үлэлээбит дииктэрдэр саҥалара, хомойуох иһин, уһуллубакка хаалбыт. 
Новгородовтар оҕолорун үөрэттэрээри, 1929 сыллаахха Уус Алдан оройуонуттан Дьокуускайга көһөн кэлбиттэрэ. Аҕалара күн сириттэн эрдэ күрэнэн, Илья 5 кылаастан оскуолаттан уурайан, ийэтигэр көмөлөһөр буолбута. Инньэ гынан кини типографияҕа үлэҕэ киирбитэ. Саха суруйааччыларын айымньылара кини илиитинэн ааһар буолан Илья элбэхтик ааҕар этэ. Билиэн-көрүөн баҕарар, билиитин төһө сатанарынан хаҥаттар уолу таба көрөн корректор дуоһунаһын биэрбиттэрэ. 1934 сыллаахха Илья Новгородов Араадьыйа кэмитиэтигэр кэлбитэ. Сонно тута чуор куоластаах, саҥарар дьоҕурдаах уолу дииктэринэн ылбыттара. Кини хара бастакыттан бэлэми ааҕыынан эрэ муҥурдаммакка, өрөспүүбүлүкэ «Тиһэх сонуннарын» бэлэмнэһэрэ. 

Араадьыйа кэмитиэтэ 30-с сыллар ортолоруттан социальнай суолталаах, уопсастыбаннай-политическай уонна култуура тэрээһиннэриттэн быһа эфирдэри ыытар буолбута. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ араадьыйатын истээччилэрэ мунньахтартан, кэнсиэрдэртэн, параадтартан быһа эфирдэри сэргээн истэллэрэ. Итинник эфирдэри тэрийээччилэртэн биирдэстэринэн ол саҕана номнуо эрэдээктэр буолбут Илья Дмитриевич Новгородов этэ. 
Төрөөбүт тылын дириҥник баһылаабыт Илья  Дмитриевич норуотун уус-уран айымньытыгар улахан болҕомтотун уурбута. Ол курдук кини «Саха фольклора» диэн биэриитигэр остуоруйалар, норуот ырыалара, ону сэргэ саха духуобунай баайа – олоҥхо биллиилээх маастардар толорууларыгар тахсаллара.  

Дэгиттэр талааннаах Илья Новгородов айымньылаах үлэтин, олоҕун уоттаах сэрии туора соппута. Кини Кыһыл аармыйа кэккэтигэр 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Сержант Новгородов генерал Белов салайааччылаах 61-с  аарымыйаҕа аатырбыт Курскай Тоҕойго сэриилэспитэ. 1943 сыл атырдьах ыйыгар Орел куорат аттыгар Илья Дмитриевич өлөрдүү бааһырбыта. Көмүс уҥуоҕа Орловскай уобалас Богословскай бөһүөлэгэр көтөҕүллүбүтэ. Кини баара-суоҕа 28 эрэ саастааҕа...
Илья Новгородов айымньылаах үлэтэ быстыбатаҕа. Кыыһа Ольга Ильинична аҕатын туйаҕын хатаран, 60-с сылларга саҥа тэриллэн эрэр Саха телевидениетигэр биир бастакынан режиссер буолбута. Чаҕылхай үлэтин иһин Ольга Новгородова өрөспүүбүлүкэ суруналыыстарын бастыҥ наҕараадатынан – Е.Ярославскай бириэмийэтинэн наҕараадаламмыта. «Геван» биэриини атаҕар туруоран баран, Ольга Ильинична Саха сирин телевидениетин пуондатын тэрийбитинэн барбыта. Сыралаах үлэтэ сыаналанан, Ольга Новгородоваҕа “СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ” аат иҥэриллибитэ. Кини кыыһа Наталья – араадьыйа суруналыыһа, Москва куоракка үлэлиир. Онон утум салҕанар.