07.05.2021 | 10:57

Утум салҕанар

Утум салҕанар
Ааптар: Айыына ДОНСКАЯ
Бөлөххө киир

Ааспыт үйэ 30-с сылларыгар Саха сирин араадьыйата саҥа үөскээбит кэмэ этэ. Ол курдук сэтинньи 30 күнэ саха араадьыйатын төрөөбүт күнүнэн ааҕыллар. Бу күн аан бастаан эфиргэ сахалыы, нууччалыы  «Дьокуускай саҥарар» диэн этии дорҕоонноохтук дуораһыйбыта. Бастакы биэриигэ Саха сирин биллиилээх судаарыстыбаннай деятеллэрэ кыттыбыттара. Киэҥ сири хабаары, Дьокуускайы сэргэ 15 громкоговоритель Нам, Покровскай, Өктөм, Табаҕа сэлиэнньэлэригэр турбуттара. Сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэ саҥа көрүҥэ тута нэһилиэнньэ улахан сэҥээриитин ылбыта. 
Бастакы эфирдэргэ былаас уорганнарын иһитиннэриилэрин, хаһыат матырыйаалларын, өрөспүүбүлүкэ салайааччылара тыл эппиттэрин ааҕаллара. Ол иһин араадьыйа бастаан «араадьыйа-хаһыат» диэн ааттанара. Итинник 300-тэн тахса нүөмэр тахсыбыта. 1934 сыллаахха араадьыйанан биэрии Кэмитиэтэ тэриллиэҕиттэн «араадьыйа-хаһыат» аҥаардас араадьыйа хайысхатынан үлэлээн барбыта. 


Оччолорго техническэй кыах аччыгый буолан, араадьыйа биэриилэрэ бүтүннүү дииктэр сатабылыттан тутулуктаах этилэр. Норуот кинилэри улаханнык ытыктыыр, сөбүлүүр, кинилэргэ сүгүрүйэр этэ. Саха араадьыйатын бастакы дииктэрдэринэн Илья Новгородов, Ангелина Некрасова, Нина Черкашина, Харлампий Аржаков үлэлээбиттэрэ.
Саха тыллаах дииктэрдэртэн саамай чаҕылхайдара, чулуулара Илья  Дмитриевич Новгородов буолар. Кини төрөөбүт тылын эҥкилэ суох билэринэн, дииктэр быһыытынан саҥарар маастарыстыбатынан, киэҥ билиитинэн-көрүүтүнэн барыларыттан чорбойор этэ. Саха араадьыйатын пуондата 40-с сылларга эрэ төрүттэммит буолан, Илья Дмитриевич уонна оччолорго үлэлээбит дииктэрдэр саҥалара, хомойуох иһин, уһуллубакка хаалбыт. 
Новгородовтар оҕолорун үөрэттэрээри, 1929 сыллаахха Уус Алдан оройуонуттан Дьокуускайга көһөн кэлбиттэрэ. Аҕалара күн сириттэн эрдэ күрэнэн, Илья 5 кылаастан оскуолаттан уурайан, ийэтигэр көмөлөһөр буолбута. Инньэ гынан кини типографияҕа үлэҕэ киирбитэ. Саха суруйааччыларын айымньылара кини илиитинэн ааһар буолан Илья элбэхтик ааҕар этэ. Билиэн-көрүөн баҕарар, билиитин төһө сатанарынан хаҥаттар уолу таба көрөн корректор дуоһунаһын биэрбиттэрэ. 1934 сыллаахха Илья Новгородов Араадьыйа кэмитиэтигэр кэлбитэ. Сонно тута чуор куоластаах, саҥарар дьоҕурдаах уолу дииктэринэн ылбыттара. Кини хара бастакыттан бэлэми ааҕыынан эрэ муҥурдаммакка, өрөспүүбүлүкэ «Тиһэх сонуннарын» бэлэмнэһэрэ. 

Араадьыйа кэмитиэтэ 30-с сыллар ортолоруттан социальнай суолталаах, уопсастыбаннай-политическай уонна култуура тэрээһиннэриттэн быһа эфирдэри ыытар буолбута. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ араадьыйатын истээччилэрэ мунньахтартан, кэнсиэрдэртэн, параадтартан быһа эфирдэри сэргээн истэллэрэ. Итинник эфирдэри тэрийээччилэртэн биирдэстэринэн ол саҕана номнуо эрэдээктэр буолбут Илья Дмитриевич Новгородов этэ. 
Төрөөбүт тылын дириҥник баһылаабыт Илья  Дмитриевич норуотун уус-уран айымньытыгар улахан болҕомтотун уурбута. Ол курдук кини «Саха фольклора» диэн биэриитигэр остуоруйалар, норуот ырыалара, ону сэргэ саха духуобунай баайа – олоҥхо биллиилээх маастардар толорууларыгар тахсаллара.  


Дэгиттэр талааннаах Илья Новгородов айымньылаах үлэтин, олоҕун уоттаах сэрии туора соппута. Кини Кыһыл аармыйа кэккэтигэр 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Сержант Новгородов генерал Белов салайааччылаах 61-с  аарымыйаҕа аатырбыт Курскай Тоҕойго сэриилэспитэ. 1943 сыл атырдьах ыйыгар Орел куорат аттыгар Илья Дмитриевич өлөрдүү бааһырбыта. Көмүс уҥуоҕа Орловскай уобалас Богословскай бөһүөлэгэр көтөҕүллүбүтэ. Кини баара-суоҕа 28 эрэ саастааҕа...
Илья Новгородов айымньылаах үлэтэ быстыбатаҕа. Кыыһа Ольга Ильинична аҕатын туйаҕын хатаран, 60-с сылларга саҥа тэриллэн эрэр Саха телевидениетигэр биир бастакынан режиссер буолбута. Чаҕылхай үлэтин иһин Ольга Новгородова өрөспүүбүлүкэ суруналыыстарын бастыҥ наҕараадатынан – Е.Ярославскай бириэмийэтинэн наҕараадаламмыта. «Геван» биэриини атаҕар туруоран баран, Ольга Ильинична Саха сирин телевидениетин пуондатын тэрийбитинэн барбыта. Сыралаах үлэтэ сыаналанан, Ольга Новгородоваҕа “СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ” аат иҥэриллибитэ. Кини кыыһа Наталья – араадьыйа суруналыыһа, Москва куоракка үлэлиир. Онон утум салҕанар.

Сонуннар

Ордук ааҕаллар

Иван Туласынов:  Муусука дьикти алыбар куустаран
Дьон | 23.11.2023 | 14:00
Иван Туласынов: Муусука дьикти алыбар куустаран
Тапталлаах «Киин куорат» хаһыаппыт бүгүҥҥү нүөмэригэр быйылгы «Алампа» аатынан норуот бириэмийэтин «Бастыҥ  ырыа айааччы» лауреата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, үтүөлээх үлэһитэ, самодеятельнай композитор, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ырыа айааччыларын түмсүүтүн чилиэнэ, Бүлүү куорат бочуоттаах олохтооҕо Иван Туласыновы кытта кэпсэтиибин ааҕыҥ.   – Иван Иванович, үтүө күнүнэн! Быйыл бэһис сылын норуот номох оҥостубут, таптыыр...
Эргиччи талаан баар киһитэ — Карл Нутчин!
Дьон | 23.11.2023 | 21:00
Эргиччи талаан баар киһитэ — Карл Нутчин!
Бу интервьюга Карл Алексеевич тута сөбүлэспитэ, туох эрэ саамай күндүнү кытта көрсүһэр курдук – оҕо сааһа, үөрэммит сыллара, тапталлаах кэргэнэ, талан ылбыт идэтэ, олоҕо-дьаһаҕа барыта бу биһиги кылгас кэпсэтиибитигэр ахтыллан ааһар. Кини сахалыы сэмэйэ, холкута, муударайа хайдах эрэ сэбиэскэй кэм  дьиҥнээх эр киһитин, саха саарынын, биһиги аҕаларбытын санатта.   Карл Алексеевич...
«Харчы» сериал туохха үөрэтэрий?
Сонуннар | 23.11.2023 | 10:00
«Харчы» сериал туохха үөрэтэрий?
Бу күннэргэ “Саха” Национальнай көрдөрөр-иһитинэрэр хампаанньа ханаалыгар “Харчы” сериал көстө турар. Чахчы олоххо баары ойуулуур-дьүһүннүүр киинэни көрөөччү олус сэҥээрдэ. Тустаах уорганнар “Массыанньыктартан сэрэниҥ!” диэн хас муннук аайы да үөгүлээтэхтэринэ, албыннаппыт дьон ахсаана аҕыйыа суох курдук... Ол туһунан ИДьМ нэдиэлэтээҕи субуоккалара сэһэргииллэр, дьон оҕуруктаах өйдөөх массыанньыктар угаайыларыгар киирэн биэрэн, нэдиэлэҕэ холбоон...