Тыа хаһаайыстыбата сөптөөх өйөбүлү ылыахтаах

Куорат сиригэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта хайа баҕарар кэмҥэ тыын суолталаах. Аҥаардас олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарааччылар куораты аһатан олороллорун да иһин.

Олохтоох дьаһалта тыа хаһаайыстыбатыгар управлениетын начаалынньыга Николай Николаевич Степановы көрсөн, ити эйгэ сылы хайдах көрдөрүүлээх түмүктээн эрэрин, «Дьокуускай куорат» куорат уокуругун агропояһын сайыннарыы» диэн муниципальнай тус сыаллаах бырагыраама чэрчитинэн быйылгы субсидиялар тустарынан кэпсииригэр көрдөстүбүт.

– Николай Николаевич, куорат уокуругар тыа хаһаайыстыбатын өйүүр муниципальнай тус сыаллаах бырагырааманан ыытыллар үлэни билиһиннэрэргэр көрдөһөбүт.

– «Дьокуускай куорат» куорат уокуругун агропояһын сайыннарыы» диэн муниципальнай тус сыаллаах бырагыраама баар. Ити бырагырааманан субсидиялары түҥэттибит. Ол курдук, сылгы иитэр баазаны оҥосторго диэн 1 мөл. солк. көрбүппүт. Манна 5 бааһынай хаһаайыстыба кыттан, 1 мөлүйүөнү үллэстэр буоллулар. Дьиэ кыыллара – сылгылар, ынахтар куорат иһигэр киирэн бэйдиэ сылдьаллар. Ону тохторор сыалтан кинилэри тутан хаайар сири оҥоруохтаахпыт. Ол оҥоһуутун субсидиятын куонкурсугар кыттан, Хатастааҕы агрооскуола ылла. Онон тыа хаһаайыстыбатын кыылларын хаайар сир Хатас территориятыгар оҥоһуллуоҕа. Быйыл аан бастаан белковай битэмииннээх минеральнай концентрат ыларга субсидия көрдүбүт. Быйыл саас сылгыларга ыарахан кэм этэ, ол иһин сылгы аһатарга диэн 300 тыһ. солк. харчыны көрдүбүт.

– Билиҥҥи үйэҕэ тыа хаһаайыстыбатыгар тиэхиньикэтэ суох сатаммаккын, ити хайысханан туох өйөбүл баарый?  Үчүгэй тиэхиньикэ сыаналааҕа чуолкай.

– Оннук, тиэхиньикэ билигин сыаналаах. Ити өттүнэн кэпсиир буоллахха, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин ыларга «возмещение» диэн баар, ол аата тыраахтыр эбэтэр атын тиэхиньикэни ылбыт буоллахтарына, 50%-наах көмө оҥоробут. Итиннэ көрүллүбүт харчыны сыл бүтүөр диэри хаһаайыстыбаларга ыытыахпыт.

– Оҕуруот аһын харайар кыһалҕа быһаарылынна дуо?

– Быйыл хортуоппуйу харайарга «овощехранилище» оҥоһуутугар 500 тыһ. солк. көрдүбүт, сыл бүтүөр диэри эмиэ ыытыахпыт. Үүнээйигэ субсидия баар, быйыл хайа да сыллааҕар элбэх харчыны – 9 мөл. 431 тыһ. 600 солк. көрдүбүт. Хаһаайыстыбалар хортуоппуйу, хаппыыстаны, моркуобу «Горснабка» туттараллар, кыһын устата ол бородууксуйа куорат уһуйааннарыгар түҥэтиллэр. Быйыл бородууксуйаларын туттараат харчытын утарынан  ыллылар, итини улахан ситиһии диэххэ наада. Урукку өттүгэр лаппа хойутаан, аныгыскы сылыгар биирдэ ылаллар этэ.

– Бэрт эбит дии. Үүт туттарыытыгар 50 солк. субсидияҕыт туох диэн буолла?

– Быйыл өрөспүүбүлүкэбит ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. биэрдэ. Бу чааһынай дьоҥҥо улахан көмө диэххэ наада, нэһилиэнньэ ынахтаах өттө наһаа үөрдэ. Уопсайа биһиэхэ 560 төбөҕө харчы түстэ, ону ылыахтаах дьоҥҥо барыларыгар тириэртибит. Сылгыга 1100 солк. кэлбитэ, ону эмиэ биэрбиппит.

2021 сылга үүтү туттарыы былаана 1248 туонна этэ, ити 50 солк. субсидиялаах үүт. Бүгүҥҥү күҥҥэ 2250 туонна үүтү ыан олороллор, ол аата былааммытын номнуо аһара толордубут. Былааммытын куоһарбыппыт кэннэ 50 солк. субсидиябытын биэрбэтилэр. «Туймаада» экоферма, «Баҕарах» курдук улахан хаһаайыстыбаларбыт 50 солк. субсидияларын салгыы ылбатылар. Итиннэ харчыта көрүллүбүтэ буоллар, тэрилтэлэр барыска тахсыахтаах этилэр. Онтубут, хомойуох иһин, бүгүҥҥү күҥҥэ суох. Дьон наһаа кэтэспитэ, туруорсубута даҕаны, билиҥҥитэ сатаммата диирбитигэр тиийэбит.

– Кырдьык, хобдох балаһыанньа буолбут. Атын, үөрүүлээх соҕус сонуну кэпсэтиэх, былааҥҥыт туолуута хайдаҕый?

– 2021 сылга окко былааммыт 10748 туонна этэ, маны биһиги 100% толордубут. Ынахпыт төбөтө элбии турарынан сибээстээн, эбии от атыылаһарга бэлэммит. Забайкальскай кыраайтан бу күһүн икки массыына от кэлбитэ. Саҥа дьыл кэнниттэн өссө 300-чэкэ туонна ылабыт диэн былааннанан олоробут. Сиилэскэ былааммыт 300 туонна этэ. Ол гынан баран быйыл улахан кураан дьыл буолан, былааммытын 32% эрэ толордубут. Сенажка былааммытын эмиэ толорботубут, тоҕо диэтэххэ кураан салгынынан эрэ буолбат, «почвеннай» диэн эмиэ буолар. Сир кууран, сенажпыт үүммэтэ. Дьокуускай куорат үрдүнэн уонна хас да улууска кураанынан сибээстээн ыксаллаах быһыы-майгы балаһыанньата биллэриллибитэ. Сайын устата туруорсан, отторо үүммэтэх хаһаайыстыбалар докумуоннарын Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр хомуйан ыыттыбыт, уопсайа 6 мөл. 714 тыһ. солк. хоромньуга. Бурдукпут эмиэ курааннаан улаханнык үүммэтэ. Хортуоппуй быйыл үчүгэй. Хаһаайыстыбалар элбэх ууну кутаннар, эрдэттэн үлэни ыытаннар, көрдөрүү үчүгэй буолла диэн бэлиэтиэххэ наада.  Барыта 11 712 туонна хортуоппуйу хомуйдубут, былааммытын толордубут. Аһаҕас грунт диэн баар – хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ уонна да атын үүнээйилэр. Манна уопсайа 5482 туоннаны хомуйдубут. Сабыылаах груҥҥа үүнэр оҕуруот аһын (тэпилииссэ) уопсайа 3 323 туоннаны хомуйдубут.

Субсидиянан туһаммыт хаһаайыстыбалар санааларын билсиэҕиҥ.

Үүт туттарааччы аҕыйыы турар

Агафья Алексеевна Черноградская, "Хатас" ГКФХ бэрэссэдээтэлэ:

– 2006 сыллаахха тэриллибиппит.  Кэтэх хаһаайыстыбалартан үүтү тутууну саҕалаабыппыт. Онтон массыына арендалаан үүппүтүн Дьокуускайдааҕы үүт собуотугар туттарар буолбуппут. Санпин ирдэбилинэн, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уонна управлениетын, үүт собуотун көмөлөрүнэн үүт пуунун арыйбыппыт. Онтон ыла ас-үөл бырагырааматыгар үлэлэһэбит, куораты аһатабыт. Пандемия да кэмигэр өрөбүлэ, бырааһынньыга суох үлэлиибит. Сылын аайы былааммытын толоробут, быйыл уустук сыл буолан кыччаппыттара. Төһө да кураан сайын уонна оттуур сирбитигэр барар суолбутун халаан уута хаайар да буоллар, от былаанын эмиэ толордубут. Өрүс тас үөһэ (протока) сайыны быһа толору турар, туоруурбут олус уустук, тиэхиньикэни туоратар пароммут суох, дизель сыаналаах. Саҥа саҕалыырбытыгар 30 үүт туттарааччы баар эбит буоллаҕына, билигин 11 эрэ хаалла. Ити 35 тыһыынчалаах субвенциянан туһаммат дьон.

Тыа хаһаайыстыбатын управлениета субсидиянан улаханнык өйүүр

Наталья Борисовна Зотова, "Олимп" СХПК бэрэссэдээтэлэ:

– "Олимп" СХПК 2004 сыллаахха тэриллибитэ. Ол саҕана бэрэссэдээтэлинэн Н.В. Тимофеев үлэлээбитэ. Кооператив 1500 гектар сир учаастактаах, онно бааһына, оттуур ходуһа уонна мэччирэҥ сирэ киирэр. Бэрэссэдээтэлинэн 2013 сылтан үлэлиибин. 5 сыл тухары хортуоппуй уонна оҕуруот аһын үүннэрэргэ анаан 100 гектар бааһынаны чөлүгэр түһэрдибит, 150 гектарга быйыл элбэх сыллаах үүнээйилэри ыстыбыт. Ону сэргэ 20 гектарга хортуоппуйу, 31 гектарга атын оҕуруот аһын олортубут, үүнүүбүт куһаҕана суох. 6 тыһ. кв. м. сабыылаах груҥҥа оҕуруот аһын олордубуппут, оппут үүнүүтэ да куһаҕана суох. Кооператив сүрүн үлэтэ – үүнээйини, оҕуруот аһын үүннэрии, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин. Инники өттүгэр сылгы иитиитинэн дьарыктанары былаанныыбыт. Бааза тутуохпутун баҕарабыт. Быйыл 100 моонньоҕон угун олортубут, кэлин нэһилиэнньэҕэ тарҕатаары. СӨ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта быраҕыллыбыт бааһыналары чөлүгэр түһэрэргэ уонна нүөлсүтүүгэ улахан үлэни ыытабыт. Итини таһынан министиэристибэ уоҕурдууну уонна сиэмэни атыылаһарга көмөлөһөр. Бүгүҥҥү күҥҥэ хаһаайыстыбабыт чөлүгэр түһэр турукка сылдьар. Инники өттүгэр дохуот киллэринэн барыска тахсыахпыт. Олохтоох дьаһалта тыа хаһаайыстыбатыгар управлениета субсидиянан улаханнык өйүүр – хортуоппуйу уонна аһаҕас грунт оҕуруот аһын үүннэриигэ, тиэхиньикэ атыылаһыыга, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ.

Хатастар улаханнык үөрдүбүт

Николай Павлович Осипов, үүт туттарааччы, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ:

– Тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр өр сылларга үлэлээбит бэтэрээн буоларым быһыытынан, кэнники кэмҥэ Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев, СӨ Бырабыыталыстыбата, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ уонна Дьокуускай куораттааҕы управлениета тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар улахан болҕомтону ууралларыттан үөрэбин. Ити хайысханан араас бырагыраамалар уонна граннар үлэлииллэр. Управление начаалынньыга Николай Николаевич Степанов туруулаһан, куораттааҕы үүт собуотун кытта дуогабардаһан   харчыбытын абаансанан ыллыбыт. Ол иннинэ 4 ыйы быһа кыайан ылбакка сылдьыбыппыт. Биһиги, Хатас үүт туттарааччылара, онтон олус үөрэбит, махтанабыт уонна салгыы бииргэ үлэлиэхпит диэн эрэнэбит.

Ил Түмэн  бу күннэргэ тиһэх иккис ааҕыыга өрөспүүбүлүкэ 2022 уонна 2023-2024 сыллардааҕы бүддьүөтүн ылынна. Чуолаан тыа хаһаайыстыбатын өйөбүлүгэр 2022 сылга 12,4 млрд солк. көрүллүбүт, ол иһигэр 646 мөл. солк. – федеральнай бүддьүөттэн субсидиялар. Быйылгы сыл үбүлээһинин кытта тэҥнээтэххэ, тыа хаһаайыстыбатыгар ыытыллар ороскуот кээмэйэ 485 мөл. солк. эбиллибит. "Ынах сүөһү уонна сылгы этин, бурдугу оҥорон таһаарыыны, хортуоппуйу уонна аһаҕас сиргэ үүнэр оҕуруот аһын элбэтэргэ эбии үп көрүлүннэ. Тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга хас биирдии ынах төбөтүгэр бэриллэр харчы 35 тыһыынча солкуобайтан  45 тыһыынчаҕа диэри үрдэтилиннэ, оттон биэ төбөтүгэр 1,5 тыһыынча солкуобайтан 3 тыһыынчаҕа диэри эбилиннэ, итини сэргэ хотугу дьиэ табаларын иитиигэ үбүлээһин 4 122,6 солкуобайтан 4 995,5 солкуобайга диэри үрдэтилиннэ", – диэн чуолкайдыыллар Үп министиэристибэтигэр.

Сүөһүбүтүн эспэтэх киһи

Петр Григорьевич Неустроев, бааһынай хаһаайыстыбатын салайааччыта, Сатал олохтооҕо:

– 2017 сылтан бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, аҕабыттан хаалбыт хаһаайыстыбаны салгыы үлэлэтэ сылдьабын. Аҕам миэхэ уопсайа 40 төбө сылгыны биэрбитэ, онтум билигин 70 төбөҕө тиийдэ. Сааскыттан саҕалаан биэлэрбитин ыан кымыс оҥоробут. Сыл аайы сылгыга бэриллэр субсидияҕа тиксэбит, эбиэс атыылаһан  убаһаларбытын эбии аһатан абыранабыт. Бу сылгым төбөтүн эбэрбэр көмөлөһөр. Сыыйа сүүскэ тириэрдибит киһи диэн баҕа санаалаахпын. Былыр эбэбит саҕаттан ынах сүөһү ииттэн кэлбит буоламмыт, сорох ынахтарбыт ол сүөһүлэр сыдьааннара. Ынахпытын салгыы иитэр баҕалаахпыт даҕаны, мэччирэҥ боппуруоһа кытаанах. Сүөһү мэччирэҥэ буолуох сир барыта элбэх оҕолоохтор учаастактара буолла, дьиэлэр тэллэй курдук элбээн иһэллэр. Аны муоста туттахтарына, бэтэрээ Кыһыл Сыырынан магистраль буоллаҕына, отой да эстэбит. Дьиҥэр, билигин оҕолор көмөлөһөр буоланнар, судаарыстыба өйүүрүн тухары сүөһүбүтүн эспэтэх киһи диибит