Тэттик кэпсээннэр

Аграфена Семёновна Павлова-Арыпыана – СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Танара орто оскуолатын алын сүһүөх учуутала. Кэргэннээх, биэс оҕолоох, элбэх сиэн тапталлаах эбэтэ.

«Иистээх кыыс»

Дьүөгэм Настялыын биир хоско олоробут, бииргэ үөрэнэбит, бииргэ баскетболлуубут, быһата, олус чугас дьүөгэлиибит. Кини киһиэхэ үчүгэйи таба көрөрүнэн, ыарахан түгэҥҥэ дьээбэ тылынан, киһи санаатын көтөҕөрүнэн, ыксаллаах эксээмэҥҥэ этэн биэрэринэн отой ураты киһи... Мин обургу баран-кэлэн, сүүрэн-көтөн, биир сиргэ таба турбат киһиэхэ сүрүн сүбэһитим, кырдьыксыт кыыһым, кылгатан эттэххэ, сиэрдээх суутум...

Күннээҕи үөрэх, дьарык бүттэр эрэ, “устудьуон доҕорум...” ырыа ылланыыта, ыырбыт кэҥиир: ким эрэ эдэр сааһы баттаһа элээрэр, ким уруогун ситэрэр, ким эрэ уутун хамматаҕын ситиһэр...

Мин “Ким доҕордоох – ол дьоллоох” девиһинэн ойо-тэбэ сылдьабын. Настям барахсан киэһэ аайы кэтэһэр, хойутаатахпына долгуйар... Чэ мин да олус тардыллыбаппын, син сарсыҥҥыбын санааммын сөп соҕустук дьаарбайан кэлэбин.

Арай биир күн эппит чааспыттан хойутаан кэллим. Сэрэнэ-сэрбэнэ  сыбдыйан, бэл, сыыгыныы тыынан, хоспор киирдим. Бары утуйбуттар, утуйумуна... ол хас дьолломмут доҕордооҕу кэтэһэр да сылаалаах буоллаҕа эбээт... Уу чуумпу... Атаҕым төбөтүгэр үктэнэн, санаабар отой түү курдук сананан (кыргыттарым били ааммыт хаачыргыыр ырыатыттан уһуктубуттарын билбэт буоллаҕым), уопсай дьиэ сиэрдээх кэпсэтиитин бары да биир киһи курдук тутуһуохтаах ирдэбилин толорор баҕаттан, атаҕым төбөтүгэр сыбдыйаммын, ый уотунан сырдатынаммын, биэс тарбах курдук билэр ороммун илиим иминэн бэрийэбин...

Тугуй бу? Сыттыкпын ылаары гыммытыааам, тула өттө покрывалоҕа тигиллибит... син дьахтар аймахха сыһыаннаах киһи буоламмын, мучумааннаһа түһэн баран көтүрдүм... дьэ саҕаланна ээ... эппит тылга турбат куһаҕанын санатардыы, барыта хам тигиллэн... хаалбыттар... суорҕаным бырастыынаҕа, бырастыынам тэллэххэ... били, остуоруйаҕа курдук, бииртэн биири кыайдаххына ситиһии кэлэринии... ыарахан айан... дьэ, үлэхтээх кэмҥэ кэлбэт куһаҕанын лаппа биллим, тиритии-хорутуу, саатар хойутаабыт киһи, дьон уутун уйгуурдуо суохтааҕын, чахчыта, билэбин... Санаабар син өр букунастым, бэл, иэстэһиэх санаа киирдэ... ”Оччотугар...” диэн баран, эбээбиттэн эҥээрдэспит эйэм мэлийдэ, ийэбиттэн иҥэрбит ииһим иллэстэ эээээ... иннэлээх саппын туппутунан сонноох сиргэ дьулуруйдум...

Дьэ уонна сыалбын сиппит киһи быһыытынан утуйан хааллым... Кыргыттарым туралларыгар төрүкү эрдэһит киһи уһуктан, саарбах быһыыбыттан кэтэнэн, сүрэҕим битиргии тэбэн, таҥнар сиргэ көхсүбүнэн чэй испитэ буолан кэкэллэн олордум. Ол да буоллар испэр үөрүү кыыма баар, аанньа буолуо дуо, түүнү быһа сыҥырыачайданан иистэммитим да сыттаҕа...

Үөрэхпит буолара бу кэллэ, кыргыттарым күргүөмүнэн таҥныы-симэнии, сон кэтээри үөмэхтэһии... мин олоробун, “вешалка” диэки төрүт барбаппын...

Өтөр буолаат, Настям ыксаабыт саҥата: “Уой, бу тугуй?!” - дии-дии булумахтанар, сонун сиэҕиттэн илиитэ быкпат... бэргэһэтэ мээчик, эгэ, үтүлүгэ дуо... сотору-сотору “Груняяя...” диир уонна күлэн саҥата да иһиллибэт, аны онно кыргыттарбыт кыттыстылар... Сонун сиэхтэриттэн илиитэ быкпат гына, бэргэһэтигэр төбө киирбэт гына, үтүлүгүн бүтэй гына тикпиппин көрөн көрдөөх күлсүү... Дьэ ол курдук күнү быһа көр-күлүү уостан иһэн, эмиэ күөдьүйэр. Иэстэһии түмүгэр дьүөгэлэрим “Иистээх кыыс” диэн сүрэхтээбиттэрэ билигин даҕаны дууһабын манньытар.

Кэлин иистэнээччибин да, ким да иистээх дии илик. Көр, эдэр саас көрдөөх күлүүтэ, доҕор истиҥ сыһыана үйэҕэр умнуллубат ээ.

Дьикти куолас

Мин эмиэ ырыа куттаах киhибин. Сахалыы сайаҕас ырыаҕа уйдаран, кими баҕарар кытары тэҥҥэ түһэрсэр дьикти ырыаһыппын. Ол гынан соҕотохтуу хаһыын да ыллаппаттар. Биирдэ эмит иэйэн-куойан ыллаан истэхпинэ, “бүт эрэ!” диэччилэр. Дьиҥэр, ырыа тылын барытын билэбин, арай муусукатыгар сөп түбэспэппин дуу, хайдах дуу... ыллаатым эрэ, бары сирэйдэрэ хайдах эрэ буолан хаалар.

Ол да буоллар хорга, ансаамбылга хайаан да кытыннараллар, саамай ырыаһыттарын таһыгар туруораллар, дьэ онно баҕас күннүүбүн... Киһи барыта олус да бэркэ ыллаатыҥ диэччилэр, хас да сыл кэтээн көрдүлэр быһыылаах... аттыбар турар киһи курдук доллоһутарбын...

Арай биирдэ отой бэйэм курдук '”ырыаһыт'” аттыгар туруорбуттараа... кыргыттар хоһоон курдук күттэрэн бара турдубут ээ, аттыбар турааччым отой сирээн, сатаан ыллаабат аата... эҥин диэннээх. Дьиҥэр, мин ис сүрэхпиттэн кыһаллан, кэнниттэн түһэрсибитим ээ.

Аны, ыллаары гынным да, мичээр ханан да сыстыбат. “Туругурдун, 1 Маай!”- диэбит курдук мөссүөммүнэн былааһы ылабын быһыылаах. Иккиһинэн, хорга хаһан даҕаны маассабаһы көрөллөр, онон толуу көрүҥмүнэн  сыананы толору тураммын, тэрийээччилэр астынааччылар. Бу барыта учуоттанан, ырыа толоруутугар өрүү ыҥыраллар. Онон кэнсиэри көтүппэппин, миэстэм бастыҥтан бастыҥ ырыаһыт таһыгар!

«Ёжик в тумане»

Ахсынньы аам-даам тымныыта...Туман быыһынан чуолкай көрөөччү баара дуу, суоҕа дуу... Куораттарыгар кэлэн муна-тэнэ сылдьабын.

Бэҕэһээ оптуобуска олорсорбор ханна түһэбин диэбиппэр, “Колобокка түһээр” диэбиттэрэ. Дьэ, киирэн логлойон олорон, били нууччалыы-сахалыы саҥарар кыыһым хаһан: “Остановка “Колобок”,- диирин кэтэһии... Отой атыны туойар. Хата, син саҥалаах буолан, аттыбар бэйэм саастыыта дьахтар олорсубутуттан ыйыттым. “Хайыы, оннук остановка суох ээ”,- диир. - “Колобок” диэн икки маҕаһыын баар, ону эппиттэрэ буолуо, билигин сотору “Профлицей” диэн кэлиэ, онно түһэриҥ дуу”, - диэтэ. Онтон били чугдаарар кыыһым: “8 Марта”, - диэбитигэр: “Уже дуо?”- дии сыстым. Хата, били түһүөхтээх тохтобулум кэллэ. Саарбахтаатарбын да, түстүм. Туман быыһынан көрбүтүм, “Колобогум” барахсан, маҕаһыын истиэнэтиттэн ойон түһүөхтүү, бу үөрэн-көтөн иһэр. Хата, урут сылдьыбыт маҕаһыыным буолан, тута билэн үөрдэхпиэн! Куораттар барахсаттар, тумаҥҥа ханна сылдьалларын чопчу билээри, истиэнэлэрин былаһын тухары ол иһин уруһуйдууллар эбит. Мантан баҕас дьиэбин билэбин диэт, түһүнэ турдум.

Оонньоммотох оҕо саас

Өкүчү... Дьэ, дьикти. Мин санаам өрүүтүн тардыһар алааһа. Баҕар, сыырдарын сонургуурбуттан эбитэ дуу эбэтэр оҕо аймах сөбүлээн сынньанарыттан эбитэ дуу...

Сайын Өкүчү алааһа бэйэтэ да уоскуйбуттуу налыйан, киһи кута-сүрэ тохтуур сирэ. Эмиэ да лиҥкинэс тииттэр алаас хоту өттүн анысхан тыалтан харыстыахтыы биир субурҕа кэккэлээн, чуумпуга сууланан, саҥата суох иһийэн тураллар. Бүччүм кытаҕар намылыспыт лабаалаах хатыҥнар, үҥкүүлээн барыахтыы, кыракый да сиккиэргэ оргууй аҕай хоҥкуҥнуу суугунууллар. Ол кытах ортотугар кэрэ көстүүнү ситэрэн биэрэрдии кылыгырас уулаах, көҕөрүмтүйэ оонньуур күөлүн ньуура ыраахтан манньыта умсугутар.

Өкүчү алааһа үйэлэр тухары төһөлөөх өлүүнү-сүтүүнү, үөрүүнү-көтүүнү тэҥҥэ үллэстибитэ буолуой?! Уордаах сэрии ыар сыллара, олоҕу чөлүгэр түһэрии кэмнэрэ, сырдыкка тардыһан, маҥнайгы оскуола тэриллиитэ...

Ол ааспыт сыллар барыта бу алааска бэйэлэрин бэлиэ суолларын хааллардахтара.

Сэрии! Көһөрүллүү... Оонньоммотох оҕо саас... Бу нүһэр тыыннаах тыллар Өкүчү алааһын ыраас ньууругар суураллыбат сүдү аһыы буолан сөҥөн сыттахтара...

Ол саҕана бырда быстыбыт дьоннорунаан, бытарҕан тымныы түһүүтэ, кып-кыра бэйэтэ, дойдутуттан арахсан тиийэн кэлээхтээбитэ. Кини кырачаан төбөтүнэн тобулбат кыһалҕа кэлбитин хантан билээхтиэй?

Хараҥа балаҕан, көмүлүөк симик уота уонна сылбархай уу... Дьоно им сырдыыта баралларын үксүн түлүк уутугар баттатан билбэккэ да хаалаахтыыра. Күнүһүн сэмнэх таҥаһынан хаттанан, өлүү тооромоһунан үссэнэн, анал үлэтин толорон, кэтэҕэ кэкэйэрэ. Аччык ис хам ылыыта, томороон тымныы тыйыс тыалынан чараас таҥас нөҥүө чыпчыхайдыыра – кырачаан оҕо кутун куттуура, куһаҕан бит күлүктүү күөнтүүрэ. Ол халбарыппат хараҥа түгэн өр күүттэрбэтэҕэ. Сааһыары, күн саҥа сылаанньыйыыта, ийэтэ оронтон турбатаҕа. Ол күн дьонноро, сүөдэҥнэһэн, ийэтин хотон кэннигэр сытааччыларга таһаарбыттара. Ийэтэ киниэхэ анаан хаалларбыт бэйэтин өлүү тооромоһун халыйар харах уутунан былаан үссэммитэ. Кыракый тарбахтарынан түспүт кыырпахтары быыкайкаан ытысчааныгар тарыйа олорбута...

Кэтэһиилээх, күлэ-үөрэ мичийбит сайына тиийэн кэлбитэ. Борбуйун көтөхпүт киһи быһыытынан үлэ-хамнас үөһүгэр оройунан түспүтэ. “Үлэ!”, “Тыыл!”, “Кыайыы!” диэн тылларынан кынаттанан, утуйар ууну умнан, олох иһин охсуһуу кыһалҕата, кыраны, улаханы аахсыбакка, умса-төннө түһэрэрэ. Бэлиэр кыһалҕаны билбит харахтарынан тулатын сэрэммиттии одуулуура. Ол да буоллар ол көстөр тумулга уопсай ииҥҥэ кини ийэтэ, эдьиийэ, убайа сыталларын сүрэҕинэн сэрэйэн билэрэ... Быыс буллар эрэ, ким да көрбөтүгэр, онно баар хатыҥар тиийэн сэмээр иһийэн иһиллиирэ... Хараҕын симэн, дьоннорун ойуулаан көрөрө.

Бобуонньуктуу бааммыт былааттаах ийэтэ наҕыллык хааман сайбалдьыйан кэлэн, сымнаҕыыс-сымнаҕас илиитинэн имэрийэн, ыксары кууһарын, эдьиийэ, дьэдьэн сытынан дыргыйан, тиэтэйэ-саарайа ыаҕайкалаах ааһан иһэн, күлэн мичилийэрин, кэнниттэн убайа талах ат миҥэлээх ойутарын... Оо, онно кини кыра да эбит... Билигин ким да суох!!! Бары бииргэ бу манна, дойдубутун санатар нуоҕайбыт хатыҥ анныгар, сытаахтаатахтара...

Кыра да буоллар, кыһалҕаны өйдүүрдүү, ойон туран, улахан киһилии иҥнэҥнээн, алааһын диэки хаама турда. Оонньооботох оҕо сааһа, сайыспыттыы, хатыҥын лабаатын быыһыттан ыраахха диэри одуулуу хаалла...

Олохпут оҥкулларын тулуйан, алааспыт намчы уоруга нуһараҥ чуумпуга сууламмыт. Оонньоммотох оҕо саас кырдала симэнэн, оҕо чугдаарар саҥатынан туолан, дуоһуйбуттуу тунаарар.