Тэтэркэй чүмэчи

Биир дьиэ олохтоохторо хас бырааһынньык аайы хараҥа хоспохтон кэрэ бэйэлээх бэспиэһинньиктэри уонна чүмэчилэри ылан, быылларын сотоллоро уонна хосторунан уурталыыллара. Онтон, киэһэ буоллаҕына, уоту-күөһү араараллара уонна чүмэчилэри уматаллара. Оччоҕуна кырыалаах түннүктэргэ, истиэнэҕэ ыйанан турар сиэркилэлэргэ, хурустаал бакаалларга уонна бырааһынньыктааҕы сандалыга турар ваазаларга, харыйа дьэрэкээн оонньуурдарыгар кыһыл толбон кылайара. Дьиэ иһэ биир кэм тырымныы, дьиримнии, күлүмүрдүү түһэрэ. Музыка кэрэ дорҕооно кутуллара, дьон кэпсэтэрэ уонна күлэрэ-үөрэрэ иһиллэрэ. Хосторго мандарин уонна сылаас бөрүөк дьикти минньигэс сыта дыргыйара. Онтон бырааһынньык саҕаланара! Чүмэчилэр, көр-күлүү уонна сүпсүлгэн үөһүгэр үөрүүнү уонна кистэлэҥи кэрэһилээн, түүнү быһа кылайаллара. Сарсыарда сырдаан эрдэҕинэ, дьиэ иһэ чуумпуран хаалара уонна чүмэчилэри биир-биир умуруораллара. Сотору кэминэн кинилэри аныгыскы бырааһынньыкка диэри төттөрү хоспоххо утаараллара.

Арай биирдэ, чүмэчилээх бэспиэһинньиктэр хараҥа хоско ууруллубуттарын кэннэ, биир тэтэркэй өҥнөөх, үрүҥ көмүс сурааһыннаах чүмэчи санаарҕаабыттыы эппит:

– Тууй-сиэ! Эмиэ бу чуҥкук сиргэ кистээтилэр.

– Санааҕын түһэримэ, – диэбит аттыгар турбут Араҕас Чүмэчи. – Бырааһынньык өссө да буолуоҕа.

–  Ол хаһан? – диэн хомойбуттуу өрө тыыммыт анарааҥҥыта.

– Ону дьон эрэ билэр.

– Мин олоҕум тоҕо кинилэртэн тутулуктаах буолуохтааҕый? – диэн Тэтэркэй Чүмэчи абарбыт. – Мин бырааһынньык бүгүн буолуон баҕарабын! Уонна сарсын. Мэлдьи!

– Оннук буолбат, – диэн ботугураабыт үрүҥ көмүс бэспиэһинньиккэ турар суон чүмэчи. – Оччоҕуна бырааһынньык диэн ким да үөрүө-көтүө суоҕа.

– Балкыйыма! – диэбит Тэтэркэй Чүмэчи. – Мөлтөх уонна муҥкук харамайдар итинник саҥараллар. Барыта биһигиттэн эрэ тутулуктаах! Бырааһынньык биһигини уматтахтарына саҕаланар. Умуруордахтарына – бүтэр. Дьон биһигини көргө-нарга эрэ туһанар. Үөрээри-көтөөрү гыннахтарына – уматаллар, баҕарбатахтарына – умуруораллар.   

– Эн алҕаһыыгын, – диэн санньыардык мичээрдээбит Араҕас Чүмэчи. – Бырааһынньык бэйэтэ кэлэр. Хаһан буоларын дьон эрэ билэр. Биһиги ону өйдүүбүт уонна тулуурдаахтык күүтэбит. Оччоҕуна бырааһынньык хайаан да буолар.

– Па! – диэн ньимиччи туттубут Тэтэркэй Чүмэчи уонна тугу да саҥарбатах. Атыттары кытта мөккүһэр туһата суох дии санаабыт. Кини сөпкө этэрин дакаастыырга, сыалын-соругун саҥата-иҥэтэ суох ситиһэргэ быһаарыммыт.

Төһө эрэ кэм ааспыт, бырааһынньык саҕаламмыт. Чүмэчилэр дьиэ хосторун аайы үөрүү кыымын саҕан турбуттар. Онтон эмиэ умуруоруллан, чуумпу хоспоххо утаарыллыбыттар. Ол эрээри Тэтэркэй Чүмэчи төбөтүгэр быыкаа кыымы төһө кыайарынан хааллара сатаабыт. Кинини саамай үрдүк долбуурга уурбуттарыгар уонна тула өттө чуумпу буолбутугар Чүмэчи төлөнүн бытааннык күөдьүтэн барбыт. Онто бастаан кып-кыра, дьэҥкирдиҥи-күөх эбит, ол эрээри Тэтэркэй Чүмэчи кыаҕа баарынан кыһаллыбыт, онон төлөн улааттар улаатан испит, онтон Чүмэчи төбөтүн үрдүгэр дьалкылдьыйан тахсыбыт. Чүмэчилэр бары соһуйан, аймана түспүттэр.

– Ити тугу гынаҕын? – диэн саҥа аллайбыт тэйиччи соҕус турбут төкүнүк бэйэлээх Күөх Чүмэчи. – Акаары быһыы эбээт!

– Манна хараҥа уонна чуҥкук сиргэ хоройон туруу – акаары быһыы, – диэн ымах гыммыт Тэтэркэй Чүмэчи. – Мин билигин бэйэм бырааһынньык тэрийиэм, оттон эһиги сөпкө эппиппин көрүөххүт.

Итиэннэ кини төлөнүн өссө күүскэ күөдьүппүт. Ол уота бөх-сах буолбут хоспоҕу сырдаппыт. Онтон-мантан уһун хара күлүктэр көстүбүттэр. Чүмэчи уоттаах тыла кыратык түөрэҥнээтэҕин аайы борук-сорукка хара бээтинэлэр барыҥнаспыттар. Им-балай муннуктары сабардаабыт, ханна эрэ туох эрэ хачыгырыыра иһиллибит, олох даҕаны үөрүү кыыма саҕыллыбатах, төттөрүтүн, куттал уонна дьулаан түгэн сатыылаабыт.

– Төлөҥҥүн умуруор, – диэн чүмэчилэр кутталларыттан ботугураабыттар. – Төлөн манна наадата суох. Буортулуур эрэ.

– Ньүдьү-балайдар! – диэн уордайбыт Тэтэркэй Чүмэчи. – Өскөтүн уоккутун бары уматаргыт буоллар, дьиҥнээх бырааһынньыгы тэрийиэ этибит.

– Баһаар эрэ тахсыан сөп, – диэбит үрүҥ көмүс бэспиэһинньиккэ турар суон чүмэчи. – Кэмэ кэллэҕинэ, бырааһынньык бэйэтэ да буолуоҕа. Оттон эн билигин төлөҥҥүн умуруорарыҥ ордук.

– Суох! Хаһан да! – диэн уоттаах тылынан ордоотообут Тэтэркэй Чүмэчи. – Миэхэ бырааһынньык номнуо саҕаламмыта.

Ол курдук өсөһөн умайа турбут.

Сыл-хонук ааспыт. Өссө биир бырааһынньык чугаһаабыт. Хоспох аана аһыллыбыт да, чүмэчилэри таһаартаан барбыттар. Үөһээҥҥи долбууртан Тэтэркэй Чүмэчи турбут бэспиэһинньигин ылан көрбүттэрэ, хайыы үйэ сойбут буоска халыйан сытара уонна хоспох үрдүгэр курунньук эрэ суола хаалбыт этэ. Чүмэчи умайан бүппүт уонна бүтүннүү ууллан ньолҕоруйбут.

Бэспиэһинньиги ыраастаабыттар уонна онно саҥа чүмэчини туруоран, бырааһынньыкка умаппыттар. Кэлин хоспох үрдүн маҥан гына кырааскалаабыттар уонна туох буолбутун умнан кэбиспиттэр.

Айыына Ксенофонтова тылбааһа

Ыйытыыларга хоруйдаа

1. Чүмэчилэр аналлара тугуй?

2. Хоспоххо хайдах майгылаах чүмэчилэр турбуттарый?

3. Тэтэркэй Чүмэчи туох алҕаһы оҥордо?