Сокуону аҕа диэки хайыһыннарыахха

Алексей Семенов –  кырата 6 ыйдааҕар чороҥ соҕотох туран хаалбыт элбэх оҕолоох аҕа. Ону аахсыбакка, олох очурдарыгар оҕустарбакка, Алексей олоххо тардыһыыта өссө күүһүрбүтэ.

—   Оҕолорум ийэлэрин аата Екатерина диэн этэ. 2003 с. институту бүтэрэн, Мииринэй куоракка «АЛРОСА» хампаанньаҕа үлэлии барбытым. Дьокуускайга улааппытым, уоппускабар Мииринэйтэн Дьокуускайга кэлэн барар этим. Биир кэлиибэр кэргэммин кытта билсибитим. Маҥнай көрсөөт, ханна эрэ көрбүппүн дии санаабытым. Кини эмиэ миигин кытта билэр киһитин курдук кэпсэтэн барбыта. Биир сылынан бииргэ олорон саҕалаабыппыт. 2007 с. Дьокуускайга көһөн кэлбитим, сотору ыал буолбуппут. Кини оччолорго бастакы кэргэниттэн кыыс оҕолоох этэ. Оҕобун Дарьяны чугастыы ылынан, киһи буолан тахсарыгар кылааппын киллэриэм диэн туран, бэйэм ааппар суруттарбытым. Этэҥҥэ олордоххо сыл-хонук биллибэккэ ааһар. Сотору алта оҕолоох ыал буолбуппут. Билигин улахан кыыс Дарья 17 саастаах, Дайаана 12-тэ, Каролина 4-ээх, Индана 2 сааһын туолаары сылдьар. Уолаттарым, эрэллэрим Дамир 10-лаах уонна Темирхан 8-таах. Ийэбит, таптыыр киһим күн сириттэн букатыннаахтык күрэниэ дии санаабатахпыт, соһуччу барбыта...

ОҔОЛОРУМ ТУСТАРЫГАР ОЛОРОБУН

—   Кыргыттарым оҕо көрөргө көмөлөһөллөр, уолаттарым дьиэ үлэтигэр илии-атах буолаллар. Кыра эрдэхтэриттэн ас астыыллар, дьиэ-уот хомуйаллар.  Оҕо улаатан истэҕин аайы олоҕу көрүүтэ кэҥиир, сайдар. Кыргыттарга төһө даҕаны ийэ сылаас тапталын угуттаабатарбын, сүбэбин-амабын кыаҕым тиийэринэн биэрэ сатыыбын, олоххо бэлэмнээх дьон буолан тахсарга иитэбин.

—   Күҥҥүт хайдах саҕаланарый?

—   Сарсыарда үлэҕэ барар киһи, мин маҥнай турабын, аһаан баран кыыспын уһуйааҥҥа илдьэбин, үлэбэр барабын. Улахан кыыһым уонна улахан уолум бэйэлэрин баҕаларынан дистанционнай үөрэххэ көһөн олороллор, син кыайаллар. Кыра уол оскуолатыгар бэйэтэ кэлэр-барар. Киэһэ үлэм кэннэ дьиэбэр кэлэбин, соло баар буоллаҕына кыралаан эппин-хааммын эрчийэбин, саалаҕа дьарыктанабын. Дьиэнэн күннээҕи эрэсииммитин тутуһа сатыыбыт. Онон сарсыардаттан ситиһиллиэхтээх былааны барытын толоробут.

Кэргэним эмискэччи суох буолбутугар биир сыл дьиэҕэ олорбутум. Бу кэмҥэ эдьиийим уонна аҕам миигин сүрдээҕин өйөөбүттэрэ, кинилэргэ аҕыс ыйы быһа олорбуппут. Ити кэмҥэ кыһалҕабын өйдүүр киһибин көрсүбүтүм. Бастакы кэргэниттэн икки оҕолоох, идэтинэн оҕо бырааһа. Оҕолорбун төрөппүт оҕолорун курдук ылынна, кыргыттарбар чугас дьүөгэ буолла диэн үөрэбин эрэ.

ДЬИЭБИТИН АТЫЫЛААН, ИЭСПИТИН САППЫППЫТ

—   Ханна олороҕутуй, бас билэр дьиэлээххит дуо?

—   Билигин икки хостоох дьиэ куортамнаан олоробут. Оҕолорго табыгастаах буоллун диэн, уһуйаан уонна оскуола аттыгар булбутум. Бэйэм үлэбэр массыынанан сылдьабын. Биллэн турар, дьиэбит кыараҕас. Биһиэхэ 3-4 хостоох дьиэ сөп буолуо этэ. Бэйэм саҥа үлэлээн эрэр буоламмын, ипотекаҕа киирсэр кыаҕым суох. Урут дьиэлээх этибит... Кирэдьиит үрдүгэр кирэдьиит буолан, ОДьКХ өҥөтүн сатаан төлөөбөккө, атыылаан, иэспитин саппыппыт...

САХА СИРИГЭР 8 ТЫҺЫЫНЧА

—   Аҥаардас аҕа буолбутум балайда буолла. Ол тухары сокуон өттүнэн чуолаан аҥаардас аҕаҕа аналлаах көмөнү көрсө иликпин. Статистика чахчытынан, Саха сиригэр 8 тыһ. тахса аҥаардас аҕа баар. Оҕолорун бэйэлэрэ иитэн олорор соҕотох аҕалар. Киһи хараастар. Ол биричиинэтэ элбэх. Холобура, миэнин курдук ийэлэрэ өлөн хаалар. Иһээччи да ийэлэр бааллар, сорохтор оҕолорун сатаан ииппэккэ, аҕаларыгар хааллараллар, көннөрү арахсан да барар дьахталлар суох буолбатахтар. Уопсастыба, судаарыстыба аҕа кэтит көхсүгэр, суон моонньугар эрэнэрэ туох да куһаҕана суох эрээри, кэлтэйдии ийэни эрэ өйүүрэ уопсай кыһалҕаны быһаарыахтааҕар, дириҥэтэн биэрэр дии саныыбын. Суут аҕалары көмүскээбэт, ийэлэри эрэ көмүскүүр. Оннооҕор иһээччи ийэни элимиэҥҥэ биэрбэккин. Иһээччи буоллун, дьэллик буоллун, кини – ийэ диэн бириинсип.

—   Оҕолоруҥ босуобуйа ылаллар дуо?

—   Босуобуйа, биэнсийэ оҥорторорбор мэлдьи “Ийэлэрэ ханна баарый?” диэн ыйыталлара. Бары. Өлбүтүн туһунан свидетельствоны көрдөрөн баран биирдэ босуобуйа оҥорторбутум.

ИЛ ТҮМЭН ХОРУЙУН БИЭРЭ ИЛИК

—   «Аҥаардас аҕалар» уопсастыбаннай тэрилтэ куоракка сир учаастагын оҥорторон эрэрэ биллэр.

—   Ону билэбин. Хас да сыл туруорсан, эккирэтиһэн, этэргэ дылы, сымара таас курдук кыһалҕаны оннуттан хамсатан эрэллэр. Докумуонната сатыы сылдьаллар. Куһаҕана диэн, СОТ сирэ, ИЖС бырагыраамаҕа кыайан көспөт эбит. Аны туран, дьиэ туттар да түгэммитигэр, уотун, гааһын, суолун-ииһин бэйэбит уйунуохтаахпыт. Ону кыаммаппыт биллэр. Судаарыстыба көмөтө суох кыаллыбыт дьыала. Ааспыт 2020 сылтан «Аҥаардас аҕалар» уопсастыбаннай тэрилтэбит салайааччыта Иннокентий Спиридонов бу боппуруоһунан Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголевы кытта хаста да кэпсэтэ сылдьыбыта даҕаны, хоруйу тута иликпит. Ыксаабаттар быһыылаах. Эһиил Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылынан аҥаардас аҕаларга 100 дьиэни тутан биэриэхпит дии санаабыппыт, хаалаары гынна. Билигин учуокка турар аҥаардас аҕалар үгүспүт бас билэр дьиэтэ суох сир-халлаан икки ардыгар сылдьан оҕолорбутун атахтарыгар туруорар кыһалҕаҕа  сылдьабыт. Булбут харчыбыт барыта дьиэ куортамыгар барар. Онон ити бырайыакпытыгар эрэлбит улахан этэ.

—   Саха сиригэр 8 тыһ. тахса соҕотох аҕа баар диэтиҥ. Маны кыыс оҕону иитии таһымын кытта ситимниэххэ сөп дуо?

—   Куоракка да, тыаҕа да үлэ миэстэтэ кырыымчык буолла. Онон дьиэ кэргэҥҥэ хамнастаах үлэлээх киһи дьахтар, ийэ тутаах киһи буолла. Оттон аҕа, түптээх үлэтэ суоҕун иһин, буруйдаах балаһыанньаҕа тэбилиннэ. Манна дьэ кыыс оҕону иитиини күүһүрдүөххэ наада. Онуоха ийэттэн элбэх тутулуктаах. Ийэ кыыс оҕотун дьиэ кэргэн сыаннастарын өрө тутарга, ыалы сомоҕолуур күүс буоларга, аҕа оруолун үрдэтэргэ, эр киһини өрө тутарга үөрэтиэхтээх. Билиҥҥи оҕо ыраас таптал туһунан, харчы хантан кэлэрин, үөрэх туохха наадатын барытын кыра эрдэҕиттэн билиэхтээх.

—   Оҕолоргун хайдах иитэҕин?

—   Кэргэним эппитин курдук, тапталга угуттаан иитэбин. Ийэ тапталын сатаан биэрэр кыаҕым суох. Оҕолорбун үчүгэйтэн куһаҕаны араарарга үөрэтэбин. Бэйэм тугу билэрбин үллэстэбин, элбэхтэ кэпсэтэбин, аныгы олох-дьаһах туһунан. Билигин цифровизация үйэтэ кэллэ, бэйэм цифровизацияны кытта үлэлиир буоламмын, кэлэр кэми ырытыһабыт. Виртуальнай олоххо сөпкө дьаһанан олорорго үөрэтэбин.

Оҕолору таптыахха эрэ наада. Кэмигэр кыратык мөҕөн, сөбүгэр хайҕаан ылар наада. Хас биирдии оҕо – личность, кини болҕомтону эрэйэр.

Хайдаҕын да иһин, бэйэбин толору дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Айыы Таҥара киһиэхэ барытыгар элбэх оҕону биэрбэт. Үрдүк Айыы тугу биэрэрин барытын ылынан, махтанан иһиэххэ наада.

—   Олоххо баҕа санааҥ?

—   Оҕолорум уонна чугас дьонум чэгиэн сырыттыннар. Бас билэр дьиэлээҕим буоллар, үчүгэй буолуо этэ. Дьиэ-уот сыһыаннаһыыларын департаменыгар ааспыт сылга уочаракка турбутум да, өр кэтэһэрим буолуо. Оҕолорум улааттылар, туспа хостонуохтарын баҕараллар.

Күн ахсын ас-таҥас, эмп-томп, табаар уонна ОДьКХ өҥөтүн сыаната үрдээн иһэр. Оттон хамнас үрдүүрэ көстүбэт. Судаарыстыба 4-5 оҕолоох ыалларга ипотеканы 0% оҥоруохтаах. Дьиэ-уот төлөөһүнүгэр тустаах субсидия, өйөбүл көрүллүөхтээх. Массыынаҕа, дьиэҕэ нолуок суох буолуон наада. Арассыыйаҕа элбэх баай киһи олорор, нолуогу кинилэр төлүөхтээхтэр. Судаарыстыбабыт элбэхтэ оҕолонуҥ,  төрөөҥ-ууһааҥ диир. Уонна, хомойуох иһин, онно усулуобуйа тэриллибэт. Ол иһин дьон оҕолонуон баҕарбат, хайдах кыра хамнастаах сылдьан иитиэй, киһи-хара оҥортуой?

НОЛУОГУ БААЙ ТЭРИЛТЭЛЭР ТӨЛӨӨТҮННЭР

—   Биһиги сүрдээх баай сиргэ олоробут. Арассыыйаны барытын аһатан олоробут быһыылаах. Ол «манньатыгар» доруобуйабытын эрэ айгыратабыт, туһанарбыт суох. Аһыыр аспыт, иһэр уубут барыта киртийэн турар. Мин этиим маннык: демографическай политиканы дьиҥнээхтик олоххо киллэрэр сыалтан айылҕабыт баайын хостуур, туһанар, атыылыыр тэрилтэлэр нолуоктарыттан элбэх оҕолоох уонна кыаммат ыалларга дьиэ-уот төлөбүрүгэр субсидия оҥоһуллуон наада. Эбэтэр баай тэрилтэлэр нолуоктарын суотугар элбэх оҕолоох ыаллар  тиийинэн олорор алын  кээмэйдэрэ үрдүөхтээх.

Быйыл хаһан да буолбатах тымныы кыһыны туораатыбыт. Үлэҕэ уонна үөрэххэ дьон үксэ кыһалҕаттан таксинан сырытта. Коронавируһу аахсыбакка, оптуобус ыгыччы киһи, аны туран кэлбэтэ уһуна бэрт. Төрөппүт хайыай, оҕотун тоҥорумаары, таксинан ыытарга күһэллэр. Кэлэр-барар бырайыас ортотунан 600 солк. иэдээн буолбатах дуо? Саҥа дьыл кэннэ оҕуруот аһа, фрукта сыаната биллэ үрдээтэ, билиҥҥэ диэри түһэ илик! Оттон хамнаспыт уонна олох таһымын алын кээмэйэ улаханнык үрдүүр чинчитэ биллибэт.

Бу Саха сиригэр чахчы экстремальнай усулуобуйаҕа олоробут. Күн ахсын тыыннаах хаалар туһугар охсуһабыт.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕа күнүн көрсө аҥаардас аҕалар муус устар 4 күнүгэр «Сэргэлээх уоттара» култуура киинигэр кэнсиэр тэрийэллэр. Билигин бу тэрээһиҥҥэ аҕалар спонсор көрдүүллэр уонна барыгытын эрэнэ күүтэллэр.