Соһуччу көрдөрүүлэр

Күүстээх дуобатчыттарынан биллэр Сахабыт сиригэр өҥүрүк куйаастар сатыылаан турдахтарына, бэс ыйын 30 – от ыйын 6 күннэригэр, Дьокуускайга Дуобат-саахымат киинигэр 64 харахтаах дуобатка СӨ Үрдүкү лигатын чемпионата буолан ааста. СӨ Физическэй култуураҕа уонна спорка министиэристибэтэ (Спиридонов Л.Н.), Физическэй култуураҕа уонна маассабай спорка управление (нач. Оконешников Р.И.) уонна Дуобат федерацията (Сидоров Я.Э.) үрдүк тэрээһиннээхтик салайан ыыттылар.

Бүтүн Арассыыйа таһымнаах судьуйа, чемпионат сүрүн судьуйата Гаврил Петрович Винокуров этэринэн, сыл устата элбэх сүүмэрдээһини ааспыт 12 эр киһи, 14 дьахтар, олор истэригэр былырыыҥҥы чемпионнар, бастакы лига чемпионатын чулуулара, Дьокуускай куорат чемпиона, дуобат бэстибээлин кыайыылааҕа оонньоотулар. Аан дойдуга оонньонор балаһыанньаҕа олоҕуран, сэрэбиэй тардыллан, бастакы дебютнай хаамыылар эрдэттэн туруоруллан, түөртүү чаас кииристилэр. Ол эбэтэр күрэхтэһээччилэр ханнык позиция оонньонорун билэр буолуохтаахтар, сылайбакка-сындалыйбакка, тулуйаннар, албастарга киирэн биэриэ суохтаахтар. Кинилэр ортолоругар дуобат мындырын, сатабылын баһылаабыт аан дойду таһымнаах алта гроссмейстер, аҕыс улахан спорт маастара бааллар. Спорт маастардара, маастарга кандидат оҕолор албан аатырбыт дуобатчыттарга баһыйтарбакка, иэмэх талахтыы эристилэр. Кытаанах, олус тыҥааһыннаах киирсиилэр буоллулар. Тренердэр эдэр дьон буоланнар, интэриниэт ситиминэн компьютер нөҥүө оонньуу күүскэ сайдар. Төрөппүттэрин кытта кэпсэтэн, оҕолор эт-сиин өттүнэн  кыахтаах буолалларын ситиһэллэр. Онон эргиччи сайдыбыт киһи муҥутуур кыайыылаах буолар. Аҕыйах да сөкүүндэ уоскуйуо суохтаахтар, албаска киирэн биэрбэт гына туруктара үчүгэй буолуохтаах.

Ол да быһыытынан “сенсациялаах” чемпионат буолла.

Дьахталларга ахсыс кылаас үөрэнээччитэ, Горнай улууһун аатыттан кыттыбыт, маастар нуорматын толорбут докумуонун күүтэ сылдьар Дайаана Алексеева, спорт маастардара Сандаара Апросимова, Тунаара Федорова үһүө буоланнар тэҥ очколаммыттарыгар, коэффициенинэн үрдүкү лига дьахталларын чемпиона буолары ситистэ:

– Барыта, тэрээһинэ эҥин, наһаа үчүгэйдик ааста, миэхэ сатанна. Бастакы хаамыылары талбыппыт. Ол аата сороҕор эйиэхэ, сороҕор киниэхэ куһаҕан буолар. Матрена Степановна, Сандаара Апросимова, Тунаара Федорова курдук күүстээх дуобатчыт элбэх, конкуренция үрдүк. Оонньуур уратым диэн, кими кытта, хайдах оонньуурбуттан тутулуктаах. Утарсааччым атаакалаатаҕына – көмүскэнэбин, “окружениеҕа” ылабын, онтон кини миигин эргийээри гыннаҕына, көмүскэннэҕинэ, атаакалыыбын. Кыайбыппыттан наһаа  үөрэбин. Кыра сааспыттан Мария Никитичнаҕа дьарыктаммытым. Ситиһиилэрим диэн, Сандаара Апросимова, Тунаара Федорова буоламмыт Арассыыйаҕа хамаанданан бастаабыппыт, мин үһүс буолбутум. Бэһис уонна сэттис кылаастарга үөрэнэрбэр Турцияҕа уонна Польшаҕа оҕолорго аан дойду чемпионаттарыгар икки төгүл бастаабытым. Билиҥҥи тренерим Николай Григорьевич Гуляев. Кыайыыбын дьиэ кэргэммэр, балтыбар Сандаарушкабар аныыбын. Оччоҕо табыллар. От ыйын 21 күнүгэр Санкт-Петербурга “Белые ночи” барыаҕым.

Эр дьоҥҥо СӨ Дуобатка федерациятын толорооччу дириэктэрэ, аан дойду түөрт төгүллээх чемпиона, гроссмейстер, “Саха” НКИХ экономиһа Николай Константинович Стручков бастаата:

– Үрдүк таһымнаах, олус тыҥааһыннаах чемпионат буолла. Күүстээх дуобатчыттары, гроссмейстердэри сэргэ, эдэр кэскиллээх оҕолор кытыннылар. Оонньуум бастакы тууртан табылынна. Сэрэбиэйинэн оҥоһуллар бастакы хаамыылар билэр этюдтарым буолан биэрдилэр. Элбэхтик күрэхтэһиилэргэ кыттаммын, туругум, бэлэмим да үчүгэй. Формабар сылдьан күрэхтэстим. 10-тан 9 очконы ыллым. Бастакы туурга чемпионат фаворита, былырыыҥҥы чемпион Николай Гуляевы, онтон 100 харахтаах дуобатка өрөспүүбүлүкэ чемпиона, 8 кылааска үөрэнэр Айсен Егоровы кыайаммын, инники тахсыбытым. Өрөспүүбүлүкэҕэ бу бастакы кыайыым. Онон тус бэйэбэр улахан ситиһии. Үлэм син биир дуобат дьарыгын тэҥэ, суот-отчуот. Кэлэктиибим өйүүр, бэлэмнэнэрбэр, күрэхтэһэрбэр уоппуска биэрэллэр. Иннибэр баар харгыһы туораатым диэххэ сөп. Билигин эдэрдэр тахсан иһэллэр, кинилэри кыайар уустуктардаах этэ. 

Саха дуобатын аан дойду таһымыгар таһаарбыт, Аан дойду дуобакка федерациятын салайа сылдьыбыт, СӨ Дуобакка федерациятын бочуоттаах бэрэсидьиэнэ Владимир Ильич Птицын:

– «Историческай» түмүктэрдээх чемпионат буолла. Дуобатчыттар ис кыахтарын толору туһаннылар. Икки саҥа чемпион үөскээтэ. Аан дойду түөрт төгүллээх чемпиона Николай Стручков аан бастаан Сахатын сиригэр бастаата. Иккиһинэн, дьахталларга төһө да ааттаах-суоллаах дуобатчыттар баалларын үрдүнэн, ахсыс кылаас үөрэнээччитэ Дайаана Алексеева чемпион үрдүк аатын ылары ситиһиитэ дуобатпыт историятыгар суруллуоҕа. Бу үлүгэрдээх куйааска бэйэ туругун кыайа тутуу – үчүгэй көрдөрүү. Гроссмейстер Матрена Ноговицынаны Дуобат-саахымат киинин дириэктэринэн анаммытынан эҕэрдэлиибин! Гроссмейстер Иван Токусаровы Физическэй култуура уонна маассабай спорт управлениетын начаалынньыгын  солбуйааччынан анаммытынан эмиэ эҕэрдэлиибин!  Иккиэн тэрийэр-салайар үлэни кыайыахтара, үөһэ салалтаҕа саха дуобатын көмүскүөхтэрэ диэн эрэнэбин. Дайаана төрөппүттэрэ кэлэн олороллор, онон эмиэ эҕэрдэбин тиэрдэбин!

Кыайыылаахтар Кубоктарынан, өйдөбүнньүк мэтээллэринэн, дипломнарынан, 20, 15, 12 тыһ. солк. кээмэйдээх, төрдүс, бэһис, алтыс миэстэлэргэ тиксибиттэр эмиэ харчынан сэртипикээттэринэн наҕараадаланнылар.

Алта иһигэр киирбит дуобатчыт: дьахталларга Дайаана Алексеева (Горнай), Сандаара Апросимова (Дьокуускай), Тунаара Федорова (Горнай), Алена Большакова (Дьокуускай), Юлия Никанорова (Дьокуускай), Дайаана Кондратьева (Үөһээ Бүлүү), эр дьоҥҥо Николай Стручков (Дьокуускай), Гаврил Колесов (Чурапчы), Иван Токусаров (Мэҥэ Хаҥалас), Николай Гуляев (Таатта), Андрей Федотов (Амма), Айсен Егоров (Хаҥалас) эһиилги үрдүкү лига чемпионатыгар салгыы оонньуохтара.

Инники өттүгэр күрэхтэһии элбэх. Арассыыйа, аан дойду таһымыгар тэриллиэхтэрэ. Сорох дойдулар Арассыыйаҕа сыһыаннара үчүгэй. Атырдьах ыйын 12-16 күннэригэр – РФ уонна СӨ үтүөлээх тренерэ Н.Н. Кычкин кэриэһигэр, балаҕан ыйыгар Нөмүгүтээҕи килиэп собуотун (ген.дир Нестерев В.А.) бириистэригэр омук дойдулара кыттыылаах улахан турнирдар буолуохтара.

Бэлэмнэниилэр саҕаланнылар.

Дуобат-саахымат киинэ саҥа салайааччыланна

Чурапчы Мугудайыттан төрүттээх-уустаах “64” уонна “100” дуобатка аан дойду аҕыс төгүллээх чемпиона, Европа биэс төгүллээх чемпиона, Арассыыйа эмиэ биэс төгүллээх кыайыылааҕа гроссмейстер Матрена Ноговицына бу күннэргэ СӨ Дуобакка уонна саахымакка киинин дириэктэринэн ананна. Саха аатырбыт дуобатчыта – бүгүн биһиги ыалдьыппыт:

– Матрена Степановна, дуобатка аан бастаан хаһан, хайдах кэлбиккиний?

– Биһиэхэ, Ноговицыннар дьиэ кэргэҥҥэ, бары дуобат оонньуубут. Ол да иһин буолуо, бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан, түөрт саастаахпыттан дьарыктаммытым. Аҕам дуобат хаамыытыгар аан бастаан  үөрэппитэ, кини бииргэ төрөөбүттэрэ, убайдарым, таайдарым, эһэм бары удьуор дуобатчыттар. Барыларын кытта оонньоон, интэриэһиргээн улааппытым. Эһэм Тимофей Степанович Ноговицын Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, спорт улахан фаната, ат сүүрүүтүн, тустууну сөбүлүүрэ уонна дуобаттыыр этэ. Биэс саастаахпар оҕо саадыгар сылдьаммын Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ уһуйааннарын оҕолоругар бастаабытым. Маҥнайгы кылааска Арассыыйаҕа тэҥ саастыылаахтарбар үһүс миэстэлэммитим. Оскуолабыт иһинэн дуобатынан дьарыктанар буолбутум. Үһүс кылааска эһэбин кытта тэҥнэспиппэр, дьиэбитигэр улахан үөрүү буолбута. Онтон аҕам Чурапчытааҕы спортивнай оскуола-интэринээт тренерэ Николай Николаевич, Мария Никитична Кычкиннарга киллэрэн, сбордарга сырытыннарара, дьарыктыыра, дуобат кинигэлэрин, сорудахтары аҕалтыыра.

– Маҥнайгы ситиһиилэриҥ?

– Оннук курдук саҕалаан бастакы улахан выездка, аҕам үбүлээн, Арассыыйа оҕолорго чемпионатыгар “64” түргэн дуобатка бастаабытым. Иккистээн Арассыыйаҕа барарбар уон саастаах оҕолорго “100” классическайга кыайбытым. Онтон ыла дуобатынан үлүһүйбүтүм, ситиһиилэр кэлэн барбыттара. 

– Улахан дуобатка көрдөрүүлэриҥ хаһан ситиһиллибиттэрэй?

– 2004 с. улахан дьоҥҥо көспүтүм. “Азия оҕолоругар” сааһым кыратынан хапсыбатаҕым. Ол оннугар, күүстээх сүүмэрдээһини ааһаммыт, Европа чемпионатыгар Польшаҕа барбыппыт. Онно дьахталларга үһүс миэстэ буолбутум. Тренеринэн Кычкин Николай Николаевич-II анаммыта, онтон ыла биһигини улахан дьоҥҥо күрэхтэһиннэрэрэ. 2006 с. дьахталларга Арассыыйа чемпионатыгар Тамара Танцыккужина иннигэр түһэммин бастаабытым. “Саамай эдэр чөмпүйүөҥкэ” буола сылдьыбытым. Ол рекорду быйыл куоһардылар. Маргарита Федорова диэн Удмуртия кыыһа быйыл Арассыыйаҕа бастаата. Онтон 2007 с. манна Дьокуускайга аан дойду чемпионатыгар Марфа Данилова – классическайга, мин блицкэ үһүс буолбуппут. Бу санаатахха, наһаа күүстээх дуобатчыттары кытта оонньуур эбиппит. Оҕо буоламмыт куттаммаппыт да буолуо, долгуйбаппыт, харса суох киирсэбит, ол иһин мүччү-хаччы туттарарбыт. Уонна, эдэр киһи түргэнник көрөр быһыылаах, комбинационнай бириэмэтэ эҥин быдан күүстээх буолар.

– “64” уонна “100” дуобаттарынан тэҥҥэ оонньуугун.

– Мария Никитичнаҕа “64” дуобатка кыра сылдьан дьарыктаммытым. Онтон Николай Николаевич Кычкин этиитинэн улахан болҕомтобутун “100-хэ” уурар буолбуппут. Улаатан бараммын наар “100” оонньуубун. Ол гынан баран “64” урукку базабыт баар быһыылаах, күрэхтэһиилэргэ кыттабын. Аан дойдуга бастыы сылдьыбытым. Бразильскай дуобакка “түргэҥҥэ” эмиэ бастыы сылдьыбытым.

– Туох уратылаахтарый?

– Тэҥ курдук эрээри, иһигэр киирдэххэ, олох атыттар. “64” интэриэһинэй, кыра да сыыһаны бырастыы гыммат. Хас биирдии хаамыыны көрүөхтээххин. Онтукайым миэхэ “100-хэ” көмөлөһөр. Ол гынан баран киэҥник көрүөххүн, улахан былаанынан оонньуоххун наада. Ол иһин иккиэн хараахтардара атын-атын, успейдаан уларыйан биэрэри ирдиир. Итиннэ ыараханнары көрсүөххэ сөп. Идеялара атын. Холобур, үс дуобатынан соҕотох дуобаты хаайбаккын.

– Бу иннинэ ханна үлэлээн кэллиҥ, идэҥ?

– 2013 с. Санкт-Петербургдааҕы экономиа университетын бүтэрбитим. Тренердээбитим. Уонна Чурапчытааҕы физкултуурунай-спортивнай институкка бакалавры, магистратураны бүтэрбитим. Чурапчы спортоскуолатыгар тренеринэн үлэлээбитим. Онтон аан дойдуга бастаабыппар спортсмен быһыытынан Москваҕа сүүмэрдиир хамаанданы бэлэмниир Кииҥҥэ ылбыттара. Онтон кэллим. Колесов Г.Г., Токусаров И.А. эрдэ хаста да этэ сылдьыбыттара, онтон, дьэ, боруобалаан көрүөххэ диэммин, сөбүлэстим. Эппиэтинэһин өйдүүбүн. Министиэристибэ, управление анаатылар.

– Үлэни хайдах, туохтан саҕалыыр санаалааххын?

– Билигин Дуобат-саахымат киинин үлэтин, Физическэй култуура уонна маассабай спорт управлениетын кытта билсэбин. Күүстээх састааптаах үрдүкү лигаҕа бастакы күрэхтэһиибит буолла. Атырдьах-балаҕан ыйдарыгар Н.Н. Кычкин мемориалыгар Бүтүн Арассыыйатааҕы турниры, икки улахан күрэхтэһиини ыытарга бэлэмнэнэбит.  Көмө-тирэх буолар дьон, дуобатчыттар, актыып, уһуннук үлэлээбит тэрийээччилэр, салайааччылар бааллар. Барыта табыллан иһэригэр эрэнэбин. “64”, “100” дуобаттары сэргэ “Азия оҕолорун” оонньууларыгар киирэр, саҥа тахсан эрэр “Го” дуобаты эмиэ ылсыахпыт. Сүрүн сыалбыт-сорукпут – Сахабыт сиригэр интеллектуальнай көрүҥнэри сайыннарыы, маассабаһы үрдэтии, нэһилиэнньэ спордунан дьарыктанарыгар усулуобуйа оҥоруу.

– Матрена Степановна, чэпчэкитэ суох тэрийэр-салайар үлэҕэр ситиһиилэри баҕарабыт!